پرش به محتوا

پیش‌نویس:حریم خصوصی در شهرسازی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
خط ۱۶: خط ۱۶:


==عناصر شکل‌دهنده حریم خصوصی در ساختار شهری==
==عناصر شکل‌دهنده حریم خصوصی در ساختار شهری==
فضاهای گوناگون شهری، هر کدام نقش مستقلی در شکل‌دهی به حریم خصوصی دارند.
در معماری ایرانی، فضاهای گوناگون شهری، هر کدام نقش مستقلی در شکل‌دهی به حریم خصوصی دارند.


* '''فضاهای مسکونی و محله‌ای''': با طراحی ورودی‌های غیرمستقیم‌، کوچه‌های باریک و پیچ‌دار و فضاهای محصور.
* '''فضاهای مسکونی و محله‌ای''': با طراحی ورودی‌های غیرمستقیم‌، کوچه‌های باریک و پیچ‌دار و فضاهای محصور.
خط ۲۴: خط ۲۴:


==کارکرد رعایت حریم خصوصی در شهرسازی==
==کارکرد رعایت حریم خصوصی در شهرسازی==
معماری علاوه بر ساختار فیزیکی فضاها، بر جنبه‌های روانی و اجتماعی انسان نیز تأثیر می‌گذارد.<ref>[https://mhejazi.com/273024-2/ «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی.]</ref> در این چارچوب، رعایت حریم خصوصی در شهرسازی با ایجاد حائل‌های کالبدی و سلسله‌مراتب فضایی، به کنترل تعاملات اجتماعی مردان و زنان و کاهش روابط خارج از چارچوب‌ خانواده کمک می‌کند<ref>[https://jria.iust.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-53-13&slc_lang=fa&sid=1 علیزاده و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، 1393ش، ص74.]</ref> و زیست شهری را با تقویت هویت فرهنگی، تقویت بنیان خانواده،  
معماری علاوه بر ساختار فیزیکی فضاها، بر جنبه‌های روانی و اجتماعی [[انسان]] نیز تأثیر می‌گذارد.<ref>[https://mhejazi.com/273024-2/ «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی.]</ref> در این چارچوب، رعایت حریم خصوصی در شهرسازی با ایجاد حائل‌های کالبدی و سلسله‌مراتب فضایی، به کنترل تعاملات اجتماعی [[مردان]] و [[زنان]] و کاهش روابط خارج از چارچوب‌ [[خانواده]] کمک می‌کند<ref>[https://jria.iust.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-53-13&slc_lang=fa&sid=1 علیزاده و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، 1393ش، ص74.]</ref> و کیفیت [[زیست شهری]] را با تقویت [[هویت فرهنگی]]، تقویت بنیان خانواده،<ref>[https://wir.fatemiyehshiraz.ac.ir/article_725751.html?lang=fa شیردل و همکاران، «بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام»، 1404ش، ص26 و 38.]</ref> تقویت حس تعلق،<ref>[https://www.imna.ir/news/534871/%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D8%B5-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%AE%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B9%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D8%A8-%D9%81%D8%B6%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%D9%8 «شاخص‌های دخیل در تعیین سلسله‌مراتب فضاهای شهری»، خبرگزاری ایمنا.]</ref> افزایش تعاملات اجتماعی<ref>[https://isnac.ir/show-paper/81 «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی]</ref> و تقویت [[احساس امنیت]]، ارتقا می‌دهد. رعایت حریم خصوصی در ساختار فضایی، با ایجاد مرزها و سلسله‌مراتب از عرصه‌های خصوصی تا عمومی، امنیت بصری را افزایش می‌دهد و شبکه معابر با کاهش فرصت‌های وقوع [[جرم]] و [[جنایت]]، ایمنی محیط را تأمین می‌کند.<ref>[https://www.gahr.ir/article_110862.html فرخانی و همکاران، «بازطراحی فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ارتقای احساس امنیت (مطالعۀ موردی بافت تاریخی و قدیمی شهر خرم‌آباد)»، 1399ش، ص194-193.]</ref>


فضاهای محرمانه‌محور با ایجاد امنیت و حریم خصوصی، به تقویت بنیان خانواده، کمک می‌کنند.<ref>[https://wir.fatemiyehshiraz.ac.ir/article_725751.html?lang=fa شیردل و همکاران، «بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام»، 1404ش، ص26 و 38.]</ref>
==بی‌توجهی به حریم خصوصی در معماری شهری==
در پی گسست فرهنگی و از هم‌گسیختگی بافت شهری و بازخوانی مفهوم محله و خلق مفهوم جدیدی از مجتمع‌های زیستی،<ref>[https://www.sid.ir/paper/177413/fa#downloadbottom خدایی و تقوایی، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تإکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، 1390ش، ص112.]</ref> امروزه از بحران محرميت در شكل‌گيری فضاهای شهری<ref>[https://georesearch.ir/article-1-405-fa.html باقری، «تحليل و بررسي درون‌گرايي در شهرهاي سرزمين‌هاي اسلامي»، 1392ش، ص148-147.]</ref> یاد می‌شود. در ایران معاصر، معماری نوین و تغییرات اجتماعی باعث دگرگونی در [[سیمای شهری]] و شیوه‌های ساخت‌وساز شده و [[معماری ایرانی]] از سبک سنتی و مبتنی بر [[فرهنگ اسلامی]] فاصله گرفته است.<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادةاوغانی و همایون، «چالش‌هاي معماري و شهرسازي ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماري سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص2.]</ref>


تقویت حس تعلق
بی‌توجهی به حریم خصوصی در [[معماری شهری]]، پیامدهایی را به‌ دنبال دارد، ازجمله:


یکی از آثار فضاهای محرمانه‌محور در ارتقای کیفیت زیست شهری، افزایش حس تعلق ساکنان به شهر و محل سکونت از طریق ساختار سلسله‌مراتبی فضاهای شهری و محله‌ای است.<ref>[https://www.imna.ir/news/534871/%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D8%B5-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%AE%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B9%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D8%A8-%D9%81%D8%B6%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%D9%8 «شاخص‌های دخیل در تعیین سلسله‌مراتب فضاهای شهری»، خبرگزاری ایمنا.]</ref>
* تضعیف [[ارزش‌های اخلاقی]] و [[ارزش‌های اجتماعی|اجتماعی]] مانند [[عفاف]]<ref>[https://www.isarpress.ir/1400/10/22/%d9%85%d8%ad%d8%b1%d9%85%db%8c%d8%aa-%d8%af%d8%b1-%d9%85%d8%b9%d9%85%d8%a7%d8%b1%db%8c/ هاشمی‌فشارکی، «محرمیت در معماری، وب‌سایت ایثارپرس.]</ref>
* افزایش مشکلات اخلاقی و [[آسیب‌های اجتماعی]] به دلیل حرکت از [[معماری درون‌گرا]] به سوی [[معماری برون‌گرا]]<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7-6.]</ref>
* کم‌رنگ شدن حریم [[خانه]] و [[خانواده]]<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7-6.]</ref>
* کوچک‌شدن فضاهای زیستی خانواده‌ها<ref>[https://kheshtazin.com/main/post/3386 «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.]</ref>
* شکل‌گیری فضاهای بی‌هویت<ref>[https://jhz.ut.ac.ir/article_14002.html بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص29-28.]</ref> که ساکنان احساس تعلق خاطر به آنها ندارند<ref>[https://sid.ir/paper/397953/fa#downloadbottom بابازادۀاسکویی و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، 1398ش، ص61.]</ref>
* کاهش تعاملات اجتماعی و سست‌شدن روابط [[همسایگی]]<ref>[https://civilica.com/doc/1679620/ ثقۀالاسلامی و احمدی‌بنکدار، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، 1401ش، ص7.]</ref>
* افزایش تعارضات شهری و درگیری‌های اجتماعی<ref>[https://kheshtazin.com/main/post/3386 «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.]</ref> با ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری و تعریض معابر<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7.][https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html]</ref>  


افزایش تعاملات اجتماعی
=== طراحی قلمرو حریم خصوصی در فضای شهری ===
 
امروزه نیز برخی کارشناسان حوزه معماری به‌منظور رعایت حریم خصوصی در فضاهای شهری توصیه می‌کنند عبارتند از:
در محیط‌های شهری، فضاهای محرمانه‌محور با طراحی مناسب و تغییر در سبک زندگی، کُنش‌ورزی اجتماعی را افزایش و تقویت می‌کنند.<ref>[https://isnac.ir/show-paper/81 «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی]</ref>
 
افزایش احساس امنیت
 
یکی دیگر از آثار فضاهای محرمانه‌محور در ارتقای کیفیت زیست شهری، تقویت احساس امنیت است. ساختار فضایی با ایجاد مرزها و سلسله‌مراتب از عرصه‌های خصوصی تا عمومی، امنیت بصری را افزایش می‌دهد و شبکه معابر با کاهش فرصت‌های وقوع جرم و جنایت، ایمنی محیط را تأمین می‌کند.<ref>[https://www.gahr.ir/article_110862.html فرخانی و همکاران، «بازطراحی فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ارتقای احساس امنیت (مطالعۀ موردی بافت تاریخی و قدیمی شهر خرم‌آباد)»، 1399ش، ص194-193.]</ref>
==پیامدهای منفی بی‌توجهی به محرمیت در زیست مؤمنانه==
یکی از اصول مهم در خلق فضای معماری مسئلۀ محرمیت است؛<ref>[https://journals.iau.ir/article_534495.html حیاتی و همکاران، «تأثیر اصل حریم زنان بر معماری خانه‌های ایرانی براساس آموزه‌های اسلامی»، 1396ش، ص48.]</ref> اما با ایجاد تغییراتی بنیادین در بُعد مسکن، این زیست‌ مؤمنانه دچار مشکلاتی شد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
 
*ایجاد مانع در درونی‌شدن پوشش زنان؛ در سبک آپارتمان‌نشینی، اشراف دیداری و مشترک‌بودن فضاهای مجاور باعث کاهش حریم بصری و خصوصی شد و این کاهش حریم، فرایند درونی‌سازی پوشش زنان را تحت تأثیر قرار داد.
 
*تقویت روحیۀ مصرف‌گرایی؛ کاهش محرمیت در فضای شهری، با از بین رفتن مرزهای خصوصی و افزایش دسترسی دیداری به زندگی روزمره زنان، همراه با گسترش پاساژها و مراکز خرید مدرن، باعث شد حضور زنان در این فضاها بیشتر شود و در نتیجه، روحیه مصرف‌گرایی آنها تقویت شود.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/555848/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%85%D8%A4%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%80-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 مریجی و دیگران، «نقش تحولات شهری در پیدایش چالش‌های زیست مؤمنانۀ زنان در ایران»، 1402ش، ص143-126.]</ref>
 
==چالش بحران محرمیت در فضای شهری==   
آنچه که امروزه با عنوان بحران مفهوم محرميت در شكل‌گيری فضاهای شهری<ref>[https://georesearch.ir/article-1-405-fa.html باقری، «تحليل و بررسي درون‌گرايي در شهرهاي سرزمين‌هاي اسلامي»، 1392ش، ص148-147.]</ref>  از آن یاد می‌شود؛ در پی گسست فرهنگی و از هم‌گسیختگی بافت شهری و بازخوانی مفهوم محله و خلق مفهوم جدیدی از مجتمع‌های زیستی است<ref>[https://www.sid.ir/paper/177413/fa#downloadbottom خدایی و تقوایی، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تإکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، 1390ش، ص112.]</ref> که با ورود معماری نوین به ایران و بروز برخی تحولات سیاسی و اجتماعی باعث دگرگونی در سیمای شهری و شیوه‌های ساخت‌وساز شد و از معماری سنتی مبتنی بر فرهنگ اسلامی فاصله گرفت.<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادةاوغانی و همایون، «چالش‌هاي معماري و شهرسازي ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماري سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص2.]</ref>   
 
==پیامدهای حذف محرمیت در معماری شهری==
برخی از پیامدهای حذف یا کاهش محرمیت در معماری شهری عبارتند از:
 
*'''تضعیف فرهنگ عفاف'''
 
با آموزش مهندسی و فناوری غربی بدون توجه به مسایل فرهنگ بومی و ارزش‌های اسلامی و اجرای نقشۀ قانون ۶۰-۴۰<ref>یکی از قوانین ساخت‌وساز است که حداکثر فضای مجاز برای ساخت‌وساز 60 درصد از مساحت یک زمین تعیین شده است. [https://samanmelk.com/mag/percentage-of-land-construction/ «میزان درصد ساخت زمین+ بررسی نکات و قوانین آن»، وب‌سایت سامان‌ملک.]</ref> فرهنگ عدم‌عفاف ترویج شد. بر اساس اهداف سیاست‌های حریم‌زدایی و تحول در سبک معماری، تلاش‌هایی برای تغییر در پوشش بانوان و تضعیف ارزش عفاف صورت گرفت.<ref>[https://www.isarpress.ir/1400/10/22/%d9%85%d8%ad%d8%b1%d9%85%db%8c%d8%aa-%d8%af%d8%b1-%d9%85%d8%b9%d9%85%d8%a7%d8%b1%db%8c/ هاشمی‌فشارکی، «محرمیت در معماری، وب‌سایت ایثارپرس.]</ref>
 
*'''تضعیف بنیان خانواده'''
 
در معماری مدرن، با کاهش ضخامت دیوارها و اِشراف ساختمان‌ها بر هم،<ref>[https://kheshtazin.com/main/post/3386 «معماری معاصر خانة ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.]</ref> حریم خانه و خانواده نیز متحول شد.<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7-6.]</ref>
 
*'''کاهش ساختار جمعیتی'''
 
با دگرگونی در سبک زندگی، کوچک‌شدن ابعاد خانه‌ها و تغییر ساختار خانواده، شمار اعضای خانوار نیز کاهش یافت.
 
*'''تشدید بحران‌ها'''
 
ورود فناوری‌های پیشرفتۀ الکترونیکی و  تخصصی شدن برخی از فعالیت‌ها، نیازهای فضایی مسکن را دگرگون کرد. با انتقال برخی کارکردها به خارج از خانه، بسیاری از فضاهای مسکونی حذف شدند و همزمان با گسترش آپارتمان‌نشینی، مالکیت و مسئولیت‌های مشترک نیز افزایش یافت. این تحولات منجر به طراحی فضاهای کوچک‌تر با چیدمان فشرده و استفادۀ حداکثری از مصالح ساختمانی شد.<ref>[https://kheshtazin.com/main/post/3386 «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.]</ref>
 
*'''فروپاشی قلمروها'''
 
با گسترش شهرنشینی و یکسان‌سازی معماری، فضاهای انعطاف‌پذیر و کاربری‌های مرکب از بین رفت. این تحول کارکردهای سنتی خانه مثل فعالیت‌های کاری، آیین‌ها و گردهمایی‌ها را مختل کرد. در نتیجه، سازمان فضایی مسکن ظرفیت خود برای تعریف قلمروهای مختلف و حفظ حریم‌های کارکردی را از دست داد.<ref>[https://kheshtazin.com/main/post/3386 «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.]</ref>
 
*'''بی‌هویتی و بحران تعلق'''
 
با الگوگیری از غرب و احداث شهرک‌های مسکونی، فضاهای بی‌هویتی به وجود آمد که ساکنان هیچ‌گونه تعلق‌خاطری به محل سکونت خویش نداشتد و به افزایش تنش‌های اجتماعی و انزوای افراد انجامید. همچنین برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه که بدون ضوابط و معیارهای صحیح معماری بودند<ref>[https://jhz.ut.ac.ir/article_14002.html بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص29-28.]</ref> فضا را بی‌حدومرز کرده و در ارتباطات ناخواسته، تداخل ایجاد کردند و باعث از بین رفتن احساس قلمرو و تعلق‌خاطر شدند.<ref>[https://sid.ir/paper/397953/fa#downloadbottom بابازادۀاسکویی و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، 1398ش، ص61.]</ref>
 
*'''کاهش تعاملات اجتماعی'''
 
افزایش تراکم ساختمان‌ها و کاهش فضاها، موجب کاهش تعاملات اجتماعی و سست شدن روابط بین ساکنین محله‌ها شد.<ref>[https://civilica.com/doc/1679620/ ثقۀالاسلامی و احمدی‌بنکدار، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، 1401ش، ص7.]</ref>
 
*'''افزایش تعارضات شهری'''
 
معماری و شهرسازی معاصر با ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری، تعریض معابر،<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7.][https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html]</ref> افزایش بی‌رویۀ ارتفاع ساختمان‌ها و حذف حریم‌های خصوصی، موجب نقض شدید حریم‌های شخصی، از بین رفتن محرمیت فضاها و افزایش درگیری‌های اجتماعی شده است.<ref>[https://kheshtazin.com/main/post/3386 «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.]</ref>
 
*'''تضعیف ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی'''
 
فرایند حرکت از درون‌گرایی به برون‌گرایی، سایه‌اندازی‌ها، تعرض به نظام همجواری‌ها، ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری، تعریض کوچه‌ها و تبدیل آنها به خیابان‌های وسیع باعث مشکلات متعدد اخلاقی در روابط اجتماعی شده است.<ref>[https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7-6.]</ref>
 
==راهکارهای طراحی قلمرو محرمیت در فضای زیست شهری==
برخی از راهکارها که کارشناسان حوزه معماری به‌منظور حفظ عرصه‌بندی و رعایت حریم فضایی توصیه می‌کنند عبارتند از:
===طراحی بناها===  
===طراحی بناها===  
کارشناسان معماری معتقدند برای حفظ حریم بصری و ارتقای کیفیت محیطی باید از اختلاف ارتفاع زیاد بین ساختمان‌ها پرهیز و با ایجاد فاصله کافی بین بناها، از موانع طبیعی و مصنوعی به‌عنوان محدودکننده دید استفاده شود.<ref>[https://jhz.ut.ac.ir/article_14002.html بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص30-29.]</ref>
کارشناسان معماری معتقدند برای حفظ حریم بصری و ارتقای کیفیت محیطی باید از اختلاف ارتفاع زیاد بین ساختمان‌ها پرهیز و با ایجاد فاصله کافی بین بناها، از موانع طبیعی و مصنوعی به‌عنوان محدودکننده دید استفاده شود.<ref>[https://jhz.ut.ac.ir/article_14002.html بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص30-29.]</ref>

نسخهٔ ۹ آذر ۱۴۰۴، ساعت ۱۴:۰۹

حریم خصوصی در شهرسازی؛ طراحی فضاهای شهری با حفظ حریم خصوصی.

حریم خصوصی در شهرسازی به معنای حفظ حریم کالبدی و معنایی فضاها است که امنیت، آرامش و ارزش‌های فرهنگی را برای ساکنان فراهم می‌کند. در معماری اصیل ایرانی، با استفاده از دیوارها، سلسله‌مراتب فضایی و تفکیک عرصه‌های خصوصی و عمومی، به حریم خصوصی توجه می‌شد. این اصول، شامل سلسله‌مراتب و درون‌گرایی، نقش مهمی در حفاظت از زندگی خانوادگی و کنترل تعاملات اجتماعی داشت. توجه به حریم خصوصی و به‌ویژه حریم زنانه، آثار مثبتی چون تقویت هویت فرهنگی، بنیان خانواده، حس تعلق، تعاملات اجتماعی و امنیت فضایی دارد. کم‌رنگ شدن حریم خصوصی در معماری مدرن پیامدهایی مانند کاهش درونی‌سازی پوشش زنان، افزایش مصرف‌گرایی، بی‌هویتی فضایی و تعارضات شهری به همراه دارد.

مفهوم‌شناسی

حریم، حق فردی و مفهومی ذهنی است که افراد بر اساس درک خود از محرمیت و تنظیم روابط اجتماعی‌، تعیین می‌کنند تا از اشراف[۱] و دیده و شنیده‌شدن ناخواسته جلوگیری کنند.[۲] از این منظر، حریم هم بُعد فیزیکی و هم بُعد معنوی دارد و بازتاب‌دهندۀ نیازهای درونی انسان است.[۳] در معماری، حریم دارای ابعاد دیداری، شنیداری، بویایی، حرکتی و روانی است که به‌منظور کنترل حضور بیگانگان به‌کار گرفته می‌شود.[۴]

حریم در شهرسازی، با جداسازی عرصۀ خصوصی از عمومی حاصل می‌شود. مرزبندی حریم، خصوصی‌ترین فضاهای مسکونی تا عمومی‌ترین فضاهای شهری را در بر می‌گیرد[۵] و باعث توسعۀ فرایند شهر از درون به برون، اصل سلسله‌مراتب فضایی و رعایت عرصه‌ها می‌شود.[۶] از این منظر، حریم خصوصی در شهرسازی به‌ معنای شکل‌دادن به فضای شهری به‌گونه‌ای است که از جهت کالبد و معنا دارای حریم باشد. از این منظر، شهرسازی در حوزۀ کالبد بیشتر بر اصولی متمرکز می‌شود که به فضا امنیت می‌بخشد و در حیطۀ معنایی، فضا دارای ویژگی‌هایی می‌شود که فرد در آن احساس آرامش می‌کند.[۷]

فرهنگ‌ها و جوامع گوناگون با درجات متفاوتی به حریم خصوصی در شهرسازی توجه می‌کنند؛ مثلاً کشورهای غربی بيشتر به همجواری‌ها می‌پردازند و به محرميت فضاهای بين خانه‌های مجاور و آپارتمان‌های مسکونی کمتر توجه دارند،[۸] اما در کشورهای مسلمان، اهمیت حریم خانواده[۹] موجب می‌شود که موضوع حریم خصوصی، از کلان‌ترین فضاهای شهری تا کوچک‌ترین فضاهای معماری را تحت‌تأثیر قرار دهد.[۱۰]

تاریخچه

در معماری ایرانی، تفکیک قلمرو خصوصی از حوزۀ عمومی موجب حفظ حریم خصوصی می‌شد. در ایران باستان از دیوارهای بلند، خندق‌ها و پیچ‌وخم‌ها برای حفظ حریم خصوصی استفاده می‌شد و بن‌بست‎‌ها و دیوارهای بلند اطراف تخت‌جمشید، شوش، کوشک‌های روزگار ساسانیان[۱۱] و کهن‌دژ‌ها، شارستان‌ها و ربض‌ها، از ارکان شکل‌گیری شهرها بودند؛[۱۲] اما شهرسازی با ورود مدرنیته به ایران و افزایش شهرنشینی دگرگون شد.[۱۳]

اصل محرمیت در شهرسازی اسلامی

از جمله اصول و ضوابطی که مسلمانان بر اساس فرهنگ دینی، در شهرسازی رعایت می‌کردند، اصل محرمیت بود. مهندسان و شهرسازان در چارچوب اصل محرمیت، بناها و خانه‌ها را به گونه‌ای طراحی می‌کردند که حریم خصوصی و زندگی فردی ساکنان محفوظ بماند. در همین راستا از بلندمرتبه‌سازی پرهیز می‌کردند تا موجب اشراف بر حریم خصوصی دیگران نشود.[۱۴]

عناصر شکل‌دهنده حریم خصوصی در ساختار شهری

در معماری ایرانی، فضاهای گوناگون شهری، هر کدام نقش مستقلی در شکل‌دهی به حریم خصوصی دارند.

  • فضاهای مسکونی و محله‌ای: با طراحی ورودی‌های غیرمستقیم‌، کوچه‌های باریک و پیچ‌دار و فضاهای محصور.
  • فضاهای مذهبی و فرهنگی: با طراحی فضاهای تفکیک‌شدۀ زنانه و مردانه در قالب سلسله‌مراتب فضایی و رعایت حریم بصری.
  • بازارها و فضاهای تجاری سنتی: با ورودی‌های کنترل‌شده و حجره‌هایی که دید به فضای بیرون را کاهش می‌دهند و در راسته‌های باریک و محصور قرار گرفته‌اند.[۱۵]
  • فضاهای عمومی شهری: با طراحی پوشش‌های بصری در پارک‌ها، میادین و پیاده‌روها[۱۶] برای ایجاد حریم، تعیین مرز و پوشاندن مناظر نامطلوب.[۱۷]

کارکرد رعایت حریم خصوصی در شهرسازی

معماری علاوه بر ساختار فیزیکی فضاها، بر جنبه‌های روانی و اجتماعی انسان نیز تأثیر می‌گذارد.[۱۸] در این چارچوب، رعایت حریم خصوصی در شهرسازی با ایجاد حائل‌های کالبدی و سلسله‌مراتب فضایی، به کنترل تعاملات اجتماعی مردان و زنان و کاهش روابط خارج از چارچوب‌ خانواده کمک می‌کند[۱۹] و کیفیت زیست شهری را با تقویت هویت فرهنگی، تقویت بنیان خانواده،[۲۰] تقویت حس تعلق،[۲۱] افزایش تعاملات اجتماعی[۲۲] و تقویت احساس امنیت، ارتقا می‌دهد. رعایت حریم خصوصی در ساختار فضایی، با ایجاد مرزها و سلسله‌مراتب از عرصه‌های خصوصی تا عمومی، امنیت بصری را افزایش می‌دهد و شبکه معابر با کاهش فرصت‌های وقوع جرم و جنایت، ایمنی محیط را تأمین می‌کند.[۲۳]

بی‌توجهی به حریم خصوصی در معماری شهری

در پی گسست فرهنگی و از هم‌گسیختگی بافت شهری و بازخوانی مفهوم محله و خلق مفهوم جدیدی از مجتمع‌های زیستی،[۲۴] امروزه از بحران محرميت در شكل‌گيری فضاهای شهری[۲۵] یاد می‌شود. در ایران معاصر، معماری نوین و تغییرات اجتماعی باعث دگرگونی در سیمای شهری و شیوه‌های ساخت‌وساز شده و معماری ایرانی از سبک سنتی و مبتنی بر فرهنگ اسلامی فاصله گرفته است.[۲۶]

بی‌توجهی به حریم خصوصی در معماری شهری، پیامدهایی را به‌ دنبال دارد، ازجمله:

طراحی قلمرو حریم خصوصی در فضای شهری

امروزه نیز برخی کارشناسان حوزه معماری به‌منظور رعایت حریم خصوصی در فضاهای شهری توصیه می‌کنند عبارتند از:

طراحی بناها

کارشناسان معماری معتقدند برای حفظ حریم بصری و ارتقای کیفیت محیطی باید از اختلاف ارتفاع زیاد بین ساختمان‌ها پرهیز و با ایجاد فاصله کافی بین بناها، از موانع طبیعی و مصنوعی به‌عنوان محدودکننده دید استفاده شود.[۳۶]

طراحی معابر عمومی

برای ارتقای کیفیت فضاهای عمومی و مسکونی، معابر با مقیاس انسانی و با ویژگی‌هایی چون سایه‌اندازی طبیعی، محیطی آرام و عاری از آلودگی صوتی طراحی شوند. این امر از طریق کنترل ازدحام، محدودیت ورود خودروها به محلات مسکونی، ایجاد حریم‌های ایمن و توجه به منظر عمومی محقق می‌شود.[۳۷] همچنین، تنوع بخشی به فضای معابر با تغییر در عرض و ارتفاع و نیز ایجاد فضاهای سرپوشیده و گشادگی‌ها، به غنای تجربۀ عابران پیاده می‌افزاید.[۳۸]

پانویس

  1. ↑ جعفرپور هادی‌کیاشری و همکاران، «واکاوی میزان اثرگذاری عناصر عینی و ذهنی بر حس «حریم» در فضای معماری»، ص21-20، 1401ش.
  2. ↑ «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.
  3. ↑ جعفرپور هادی‌کیاشری و همکاران، «واکاوی میزان اثرگذاری عناصر عینی و ذهنی بر حس «حریم» در فضای معماری»، ص21-20، 1401ش.
  4. ↑ دوستی، «حریم و محرمیت در خانه‌های سنتی»، 1397ش، ص125.
  5. ↑ ثقۀالاسلامی و احمدی‌بنکدار، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، 1401ش، ص3.
  6. ↑ هاشم‌پور و یزدانی، «مطالعۀ تحولات کالبدي محلات تاریخی با رویکرد محرمیت (مورد مطالعه: تبریز) دفتریلر عزب تاریخی»، 1396ش، ص319.
  7. ↑ ثقۀالاسلامی و احمدی‌بنکدار، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، 1401ش، ص6.
  8. ↑ «بومی‌سازی استانداردهای محرمیت در فضاهای مسکونی با تأکید بر تعالیم اسلامی و فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت مگیران.
  9. ↑ علیزاده و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، 1393ش، ص65.
  10. ↑ محمدی و دیگران، «بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با استفاده از مدل الکتره»، 1402ش.
  11. ↑ ثقۀالاسلامی و احمدی‌بنکدار، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، 1401ش، ص9 و 3.
  12. ↑ امینی و نوروزیان‌پور، «خلوت و محرمیت شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو مفهوم در معماری و شهرسازی»، 1392ش، ص102.  
  13. ↑ مریجی و دیگران، «نقش تحولات شهری در پیدایش چالش‌های زیست مؤمنانۀ زنان در ایران»، 1402ش، ص126.
  14. ↑ منصوری، «حجاب و پوشيدگي در شهرسازي ايراني – اسلامي نمونة پژوهش ميداني: بافت قديم شهر شيراز»، 1389ش، ص46.
  15. ↑ بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص28-23.
  16. ↑ محمدی و دیگران، «بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با استفاده از مدل الکتره»، 1402ش.]
  17. ↑ معظمی و عبدی، «بازنگری محرمیت نهفته در محلات سنتی با هدف ارتقاء شهرسازی معاصر (نمونۀ موردی محلۀ پامنار تهران)»، 1395ش، ص415.
  18. ↑ «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی.
  19. ↑ علیزاده و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، 1393ش، ص74.
  20. ↑ شیردل و همکاران، «بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام»، 1404ش، ص26 و 38.
  21. ↑ «شاخص‌های دخیل در تعیین سلسله‌مراتب فضاهای شهری»، خبرگزاری ایمنا.
  22. ↑ «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی
  23. ↑ فرخانی و همکاران، «بازطراحی فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ارتقای احساس امنیت (مطالعۀ موردی بافت تاریخی و قدیمی شهر خرم‌آباد)»، 1399ش، ص194-193.
  24. ↑ خدایی و تقوایی، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تإکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، 1390ش، ص112.
  25. ↑ باقری، «تحليل و بررسي درون‌گرايي در شهرهاي سرزمين‌هاي اسلامي»، 1392ش، ص148-147.
  26. ↑ ولی‌زادةاوغانی و همایون، «چالش‌هاي معماري و شهرسازي ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماري سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص2.
  27. ↑ هاشمی‌فشارکی، «محرمیت در معماری، وب‌سایت ایثارپرس.
  28. ↑ ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7-6.
  29. ↑ ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7-6.
  30. ↑ «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.
  31. ↑ بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص29-28.
  32. ↑ بابازادۀاسکویی و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، 1398ش، ص61.
  33. ↑ ثقۀالاسلامی و احمدی‌بنکدار، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، 1401ش، ص7.
  34. ↑ «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.
  35. ↑ ولی‌زادۀاوغانی و همایون، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، 1400ش، ص7.[۱]
  36. ↑ بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص30-29.
  37. ↑ «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام.
  38. ↑ بحرینی و تاج‌بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، 1378ش، ص30-29.

منابع

  • امینی، ندا و نوروزیان‌پور، هیربد، «خلوت و محرمیت شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو مفهوم در معماری و شهرسازی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ پانزدهم، 1392ش.
  • بابازادۀاسکویی، سولماز و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، باغ‌نظر، دورۀ 16، شماۀ 79، 1398ش.
  • باقری، اشرف‌السادات، «تحليل و بررسی درون‌گرايی در شهرهای سرزمين‌های اسلامی»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، سال 29، شمارۀ 2، 1392ش.
  • بحرینی، سیدحسین و تاج‌بخش، گلناز، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، هنرهای زیبا، شمارۀ 6، 1378ش.
  • «بومی‌سازی استانداردهای محرمیت در فضاهای مسکونی با تأکید بر تعالیم اسلامی و فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 24 تیر 1404ش.
  • «تفاوت فضاها در خانه‌های ایرانی سنتی و امروزی»، وب‌سایت شهر معمار، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۱ش.
  • ثقۀالاسلامی، عمیدالاسلام و احمدی بنکدار، محمدامین، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، اولین کنفرانس توسعۀ پژوهش‌های نوین در علوم، مهندسی و علوم پزشکی، 1401ش.
  • جعفرپور هادی‌کیاشری، رضا و همکاران، «واکاوی میزان اثرگذاری عناصر عینی و ذهنی بر حس «حریم» در فضای معماری»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، دورۀ 10، شمارۀ 38، 1401ش.
  • حبیبی، فرح، «شار ايرانی ـ فضای شهری»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، دورۀ 27، شمارۀ 123، 1387ش.
  • حیاتی، حامد و همکاران، «تأثیر اصل حریم زنان بر معماری خانه‌های ایرانی براساس آموزه‌های اسلامی»، روان‌شناسی فرهنگی زن، دورۀ 9، شمارۀ 32، 1396ش.
  • خدایی، زهرا و تقوایی، علی‌اکبر، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 5، 1390ش.
  • دوستی، شهرزاد، «حریم و محرمیت در خانه‌های سنتی»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ ۵۴ و ۵۳، تابستان و پاییز ۱۳۹۷ش.
  • «شاخص‌های دخیل در تعیین سلسله‌مراتب فضاهای شهری»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
  • شیردل، امیرحسین و همکاران، «بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام»، پژوهش‌های میان‌رشته‌ای زنان، دورۀ 7، شمارۀ 2، 1404ش.
  • علیزاده، هوشمند و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 1، 1393ش.
  • غفوریان، میترا و دیگران، «گونه‌شناسی سازمان فضایی و سلسله‌مراتب ورود در خانه‌های ایرانی با تأکید بر محرمیت»، برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، دورۀ 2، شمارۀ 3، 1396ش
  • فرخانی، مانیا و همکاران، «بازطراحی فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ارتقای احساس امنیت (مطالعۀ موردی بافت تاریخی و قدیمی شهر خرم‌آباد)»، جغرافیا و روابط انسانی، دورۀ 3، شمارۀ 9، 1399ش.
  • فیروزی، محمدعلی و سجادیان، مهیار، «مدخلی بر شناسه‌های تشخص بخش شهرسازی و برنامه‌ریزی در شهرهای اسلامی»، فصلنامۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، دورۀ نهم، شمارۀ 34، زمستان1396ش.
  • محمدی، نسترن و دیگران، «بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با استفاده از مدل الکتره»، فصلنامۀ علمی معماری و شهرسازی معمارشهر، 1402ش.
  • مریجی، شمس‌الله و دیگران، «نقش تحولات شهری در پیدایش چالش‌های زیست‌مؤمنانۀ زنان در ایران»، فصلنامۀ علمی پژوهشی اسلام و مطالعات اجتماعی، سال 11، شمارۀ 2، پاییز 1402ش.
  • «میزان درصد ساخت زمین+ بررسی نکات و قوانین آن»، وب‌سایت سامان‌ملک، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1402ش.
  • معظمی، نسیم و عبدی، زهرا، «بازنگری محرمیت نهفته در محلات سنتی با هدف ارتقاء شهرسازی معاصر (نمونۀ موردی محلۀ پامنار تهران)»، مدیریت شهری دورۀ ۱۶، شمارۀ ۴۶، بهار ۱۳۹۶ش.  
  • «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.
  • منصوری، علی، «حجاب و پوشيدگي در شهرسازی ايرانی – اسلامی نمونۀ پژوهش ميدانی: بافت قديم شهر شيراز»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، جلد 29، شمارۀ 130، 1389ش.
  • «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی، تاریخ بازدید: 10 تیر 1404ش.
  • هاشم‌پور، پریسا و یزدانی، ثنا، «مطالعۀ تحولات کالبدی محلات تاریخی با رویکرد محرمیت (مورد مطالعه: تبریز) دفتریلر عزب تاریخی»، توسعۀ محلی(روستایی- شهری)، دورۀ 8، شمارۀ 2، 1395ش.
  • هاشمی، شادی و صیادی، محمدرضا، «رویکرد به محرمیت در معماری خانه‌های سنتی اسلامی ایرانی و ارایۀ تمهیداتی برای محرمیت و اصلاح معایب خانه‌های معاصر با شیوۀ نوین»، فصلنامۀ علمی تخصصی مطالعات نوین برنامه‌ریزی شهری در جهان، دورۀ 1، شمارۀ 1، 1399ش.
  • هاشمی‌فشارکی، سیدجواد، «محرمیت در معماری»، وب‌سایت ایثارپرس، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1400ش.
  • ولی‌زادۀاوغانی، محمدباقر و همایون، سیدساجد، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، فصلنامۀ علمی مهندسی ساختمان و علوم مسکن، دورۀ 14، شمارۀ 26، 1400ش.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:حریم_خصوصی_در_شهرسازی&oldid=16775»