پیش‌نویس:گنبد

گنبد؛ سازه‌ای حامل نمادهای عمیق فرهنگی و معنوی.

گنبد، سازه‌ای معماری است که به شکل نیمکره‌ای توخالی طراحی شده و علاوه بر کارکرد سازه‌ای، حامل نمادهای عمیق فرهنگی و معنوی است. فرم دایره‌ای و کروی گنبد نمادی از کمال، وحدت و بیکرانگی است که در بسیاری از فرهنگ‌ها، به‌ویژه در معماری ایرانی-اسلامی، نمایانگر آسمان و ارتباط میان زمین و عالم ملکوتی محسوب می‌شود. گنبد نه‌تنها پوششی فنی برای بنا بلکه زبان گویای باورهای متعالی و هویت فرهنگی ملتها است.

تعریف گنبد

گنبد سازه‌ای معماری است که عمدتاً به شکل نیمکره یا اشکال کروی و چرخشی طراحی می‌شود و ویژگی اصلی آن انتقال یکنواخت نیروها به تمام زوایا و امکان پوشش دهانه‌های وسیع بدون نیاز به ستون است. معماری گنبد با بهره‌گیری از هندسۀ دقیق، اصول مهندسی سازه و فرم‌های مبتنی بر فلسفه و نمادگرایی، یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های ترکیب هنر و علم در معماری سنتی و مدرن به‌شمار می‌آید. گنبدها به‌دلیل شکل خاص هندسی خود، توانایی پوشش فضاهای وسیع را بدون نیاز به ستون‌های میانی دارند که این ویژگی امکان خلق فضاهای باز و گسترده را برای معماری مساجد، آرامگاه‌ها و تالارهای بزرگ فراهم می‌کند. فرم گنبد که نمادی از آسمان و کمال است، در بناهای مذهبی فضایی معنوی و نمادین خلق می‌کند و ارتباط معنوی میان انسان و عالم ملکوت را تقویت می‌کند. این فضاها اغلب با نقوش هندسی، مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری‌های زیبا تزئین می‌شوند تا تأثیر روحانی آنها بیشتر شود. ساختار گنبد به‌گونه‌ای طراحی شده که وزن سقف به‌طور یکنواخت بر دیوارها و پایه‌های زیرین تقسیم می‌شود، که این امر موجب افزایش استحکام و پایداری سازه و جلوگیری از تمرکز تنش در نقاط خاص می‌شود. معماری گنبد بر اساس اصول و ساختاری مشخص شکل گرفته است که آن را به یکی از مهم‌ترین عناصر معماری تبدیل کرده است.

اجزای اصلی معماری گنبد

• تهرنگ (پلان): طرح اولیه یا نقشه گنبد که مبنای طراحی است.
• بشن: فضای مکعبی یا چهارگوشی زیر گنبد که سطح زمین‌های برای قرارگیری گنبد است.
• چپیره: تبدیل گوشه‌های مربع یا مستطیل به دایره برای تکیۀ گنبد که از طریق گوشه‌سازی انجام می‌شود.
• چنبره: حجم هشت‌وجهی که بخش میانی و پایۀ گنبد را تشکیل می‌دهد.
• آهیانه: پوستۀ درونی گنبد که معمولاً دارای ساختار پلکانی است.
• پوسته بیرونی (خود): بخش بیرونی گنبد که پوشش حفاظت‌کننده و تزئینی است.
• تبره: ضخامت یا فاصله بین پوسته داخلی و بیرونی در گنبدهای دوپوسته.

• دهانه: فاصله بین دو پایه یا دیوار که گنبد روی آن استقرار می‌یابد.
• توق: توق در گنبد به قطعه‌ای از جنس آهن گفته می‌شود که در بلندترین قسمت گنبد نصب می‌شود. نقش اصلی توق جلوگیری از ورود آب باران به داخل گنبد است تا سازه از نفوذ رطوبت محافظت شود. علاوه بر این، به توق طنابی وصل می‌کنند که برای پاکسازی، بازدید و انجام مرمت‌های لازم روی گنبد، از آن استفاده می‌شود.

ویژگی‌های هندسی و ساختاری

• گنبدها دارای شکل هندسی چرخشی دو جانبه هستند که معمولاً از دوران تاریخی به شکل نیمکره، تخم‌مرغی یا اشکال بیضی ساخته شده‌اند.
• هندسۀ گنبد شامل به‌کارگیری نسبت‌های دقیق هندسی مانند مستطیل طلایی و استفاده از فرم‌های مربع، دایره و چندضلعی است که هماهنگی و تناسبات زیباشناسی را ایجاد می‌کند.
• گنبد به‌صورت تک‌پوسته یا دوپوسته ساخته می‌شود. گنبدهای دوپوسته شامل یک پوستۀ داخلی سازه‌ای و یک پوستۀ خارجی محافظ و تزئینی هستند که هماهنگ عمل می‌کنند و استحکام و زیبایی بنا را افزایش می‌دهند.

اهمیت و کارکرد معماری گنبد

• پوشش فضاهای وسیع بدون نیاز به پشتیبانی ستون: گنبدها به‌دلیل شکل خاص هندسی‌شان، قادر هستند سقف فضاهای بزرگ را بدون نیاز به ستون‌های میانی بپوشانند. این ویژگی به معماران اجازه می‌دهد فضاهای باز و گسترده خلق کنند که برای مساجد، آرامگاه‌ها و تالارهای بزرگ بسیار مناسب است.
• ایجاد فضایی معنوی و نمادین در معماری مذهبی و تاریخی: فرم گنبد که نماد آسمان و کمال است، در بناهای مذهبی سبب ایجاد حس معنویتی عمیق و ارتباطی سمبلیک بین انسان و عالم ملکوت می‌شود. این فضاها معمولاً با نقوش هندسی، مقرنس و کاشی‌کاری‌های زیبا تزئین شده تا تأثیر روحانی بیشتری داشته باشند.
• انتقال نیروها به‌طور یکنواخت به پایه‌ها و دیوارهای زیرین: ساختار گنبد به‌گونه‌ای است که وزن سقف روی تمامی قسمت‌های دیوار و پایه‌ها به‌صورت مساوی تقسیم می‌شود. این پخش یکنواخت نیروها سبب افزایش استحکام و پایداری سازه و مانع از تمرکز تنش در نقاط خاص می‌شود.
• ترکیب مهندسی و هنر در ساختار و تزئینات: گنبدها جلوه‌ای از پیوند تخصص مهندسی سازه و هنرهای دستی مانند کاشی‌کاری، مقرنس‌بندی، نقوش هندسی و خوشنویسی هستند. این ترکیب موجب خلق بنایی می‌شود که هم از نظر استحکام فنی و هم زیبایی هنری برجسته است و گاه به نمادی فرهنگی تبدیل می‌شود.

انواع گنبد

معماری گنبدها در ایران و معماری اسلامی دارای تنوعی از اشکال و سبک‌ها است که هرکدام ویژگی‌های سازه‌ای، تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارند. در معماری گنبدها، هندسۀ دقیق، تناسبات زیباشناسانه و استفاده از تزئینات پیچیده مانند کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری نیز از ویژگی‌های برجسته هستند که به هر نوع گنبد زیبایی و هویت ویژه‌ای می‌دهند. همچنین گنبدهای ایرانی دارای انواع متنوعی با اشکال نیمکره‌ای ساده، مخروطی، تخم‌مرغی و پلکانی هستند که هر کدام با توجه به کاربرد، اقلیم و فرهنگ منطقه شکل گرفته‌اند. این گنبدها از لحاظ ساختاری نیز ممکن است تک‌پوسته یا دوپوسته باشند و در طراحی آنها، هم هنر و هم مهندسی به نحو احسن به‌کار رفته است.

مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین انواع گنبدهای معماری ایرانی عبارتند از:

• گنبد نار: این مدل رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نوع گنبد در ایران است که به شکل نیمکره‌ای ساده ساخته می‌شود. فرم آن کروی است و نمونه‌های برجستۀ آن در مساجدی مانند مسجد جامع اصفهان، مسجد امام اصفهان و مسجد جامع یزد دیده می‌شود. این گنبد به‌دلیل سادگی فرم و کاربرد گستردۀ آن، در معماری ایران بسیار متداول است.
• گنبد رک: این نوع گنبد معمولا هرمی یا مخروطی‌شکل است و روی پای‌های استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. گنبد قابوس در استان گلستان مشهورترین نمونۀ این نوع است. گنبد رک به‌دلیل شرایط اقلیمی مناطق شمالی ایران مرسوم است و به شکل بام‌های شیب‌دار و مقاوم در برابر باران و برف ساخته می‌شود.
• گنبد ترکین: در این نوع گنبد، پوستۀ باربر به‌صورت ترکتُرک ساخته می‌شود. نمونۀ آن در مسجد جامع اردستان وجود دارد و ساختار خاصی دارد که به زیبایی و استحکام بنا می‌افزاید.
• گنبد خاگی (خاکی): این گنبد به شکل تخم‌مرغ بوده و فرم بیضی یا کشیده دارد. این سبک گنبد در ایران پیش و پس از اسلام رایج بوده است. نمونۀ خوبی از آن گنبد تاج‌الملک در مسجد جامع اصفهان است. این نوع گنبد با چرخش آرام حول محور عمودی ساخته می‌شود و ظاهری خاص و متفاوت به بنا می‌بخشد.
• گنبد اورچین (پلکانی یا مضرس): این نوع گنبد سه‌بعدی و پلکانی است و شبیه گنبد رک ولی با طراحی پلکانی خاصی ساخته شده است. این نوع منحصر به‌فرد در ایران و عراق وجود دارد و نمونه‌های آن را می‌توان در آرامگاه‌ها و برخی امامزاده‌ها مشاهده کرد.
• گنبد خرپشته: شبیه گنبد رک است اما سطوح جانبی هرم آن برابر نیستند و به‌صورت سطح‌های ناهموار ساخته شده‌اند. نمونۀ بارز آن گنبد مشهد میر بزرگ است.

از نظر ساختاری، گنبدها به دو دستۀ کلی تقسیم می‌شوند:

• گنبدهای تک‌پوسته: که ساختار اصلی و پوشش آنها یک لایه است و عمدتاً برای بناهای کوچک‌تر استفاده می‌شود.
• گنبدهای دوپوسته: که دارای دو لایه (پوستۀ داخلی و پوستۀ خارجی) هستند. پوستۀ داخلی وظیفۀ تحمل وزن و سازه را دارد و پوستۀ خارجی برای زیبایی و مقاومت در برابر عوامل جوی ساخته می‌شود. این نوع گنبدها در بناهای بزرگ و مهم بیشتر دیده می‌شوند.

تاریخچه ساخت گنبد در ایران و جهان

نخستین گنبدهای شناخته شده در دنیا، نمونه‌هایی از سازه‌های باستانی هستند که در خاورمیانه ساخته شده‌اند. قدیمی‌ترین گنبد شناخته شدۀ جهان، گنبد چهارطاقی بازه هور در نزدیکی مشهد ایران است که به دوران اشکانیان، حدود ۲۲۰۰ سال پیش، مربوط است و احتمالاً اولین گنبد ساخته شده با کاربردهای نجومی یا مذهبی بوده است. در معماری رومی مانند پانتئون در رم، یکی از پیشرفته‌ترین نمونه‌های گنبدهای بزرگ و دقیق ساخته شده است که در دورۀ انقلاب معماری رومی توسعه یافته است. گنبدها علاوه بر کاربرد در بناهای مذهبی اسلامی در معماری بیزانس، اروپایی در دورۀ رنسانس و باروک نیز به شکل گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

مواد ساخت گنبدها از دوره‌های مختلف شامل گل، آجر، سنگ، چوب، بتن، فلز و شیشه بوده است و تکنیک‌های ساخت و اصول هندسی و مهندسی سازه‌های گنبدی با گذشت زمان پیشرفت کرده‌اند. گنبدها در فرهنگ‌های مختلف جهان نمادی از آسمان، وحدت، کمال و معنویت به‌شمار می‌روند و در بسیاری از کشورها، از بناهای مذهبی تا ساختمان‌های حکومتی و عمومی استفاده شده‌اند.

در ایران، تاریخچۀ گنبد به دوران پیش از اسلام و حتی پیش از اشکانیان باز می‌گردد. یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های گنبد در ایران، گنبد چهارطاقی بازه هور است که بیش از 2200 سال قدمت دارد و به دوران اشکانیان باز می‌گردد. در آن دوران کاربرد گنبد به‌دلیل کمبود چوب‌های بلند و مقاوم برای سقف‌های تخت، به یک هنر و فن معماری تبدیل شده بود و در دوران ساسانیان، گنبدسازی به اوج پیشرفت خود رسید. گنبد کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر در استان فارس از نمونه‌های مشهور گنبد در دوران ساسانیان هستند. همچنین در این دوره ساخت گنبدها به سبک‌های مختلف دوپوسته و تزئینات ویژه رسید. آنها با استفاده از روش مهندسی چپیره، امکان حمایت از پایه دایره‌ای گنبد سنگین روی دیوارهای چهارضلعی را فراهم می‌کردند. این گنبدها که عمدتاً در بناهای مذهبی، قلعه‌ها، معابد و کاخ‌های سلطنتی کاربرد داشتند، نمایانگر هنر و توان مهندسی بالای ایرانیان در آن دوره بودند. گنبدها از ایران به جهان منتقل شده و در معماری بیزانس، اسلامی و اروپایی تاثیرگذار بوده‌اند و امروزه نیز از نمادهای معماری کلاسیک و مدرن به‌شمار می‌روند.

گنبدها پیش از اسلام نقش نمادین و معنوی داشتند. آنها در معماری ایرانی باستان حامل مفاهیمی همچون آسمان، کمال، وحدت و معنویت بودند و فضاهای معنوی و تشریفاتی را شکل می‌دادند. ساختار گنبدها و طاق‌های پیش از اسلام بسیار مقاوم و مهندسی‌شده بود و از مواد مختلفی مانند آجر و سنگ ساخته می‌شدند که توزیع وزن و نیروها را به خوبی انجام می‌دادند. علاوه بر جنبه‌های سازه‌ای، گنبدها در آن دوران نماد رشد فرهنگی، سیاسی و دینی بودند و ترکیبی از دانش فنی، هنر، فلسفه و مذهب را به نمایش می‌گذاشتند. پس از ورود اسلام به ایران، گنبدها جایگاه ویژه‌ای در معماری مساجد، آرامگاه‌ها و بناهای مذهبی یافتند و با هنرهای کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و تزیینات خاص ایرانی-اسلامی تکمیل شدند و همچنان به‌عنوان نمادهای ارزشمند تاریخی و هنری باقی ماندند.

تفاوت گنبدهای ایرانی با گنبدهای دیگر در جهان

تفاوت اصلی گنبدهای ایرانی با گنبدهای رومی و دیگر گنبدهای جهان در چند جنبۀ مهم فنی، ساختاری و نمادین نهفته است:

1. فرم و پلان پایه: گنبدهای رومی مانند پانتئون، اغلب بر روی زمینه و پلان دایره‌ای ساخته می‌شوند. این کار اجرای گنبد را آسان‌تر می‌کند؛ زیرا دیوارهای گرد، شکل طبیعی گنبد نیمکره‌ای را به راحتی تحمل می‌کنند، اما گنبدهای ایرانی عمدتاً روی پایه‌های چهارگوش (مربع یا مستطیل) قرار می‌گیرند. گذر از مربع پایه به دایرۀ گنبد، با تکنیک‌های گوشه‌سازی (فیل‌پوش یا سه‌کنج) انجام می‌شود. این انتخاب، ریشه در اعتقادات و سنت‌های ایرانی دارد و نماد گذر از زمین (مربع) به آسمان (دایره) تلقی می‌شود.

2. فرم هندسی و استاتیک: گنبدهای رومی اکثراً نیمکره هستند. این فرم، اگرچه هندسۀ زیبایی دارد، اما نیروهای افقی بزرگی در کناره‌ها ایجاد می‌کند و نیاز به دیوارهای ضخیم و سنگین دارد تا این نیروها را تحمل کند. در معماری ایرانی، بیشتر از اشکال تخم‌مرغی، بیضوی یا هلوچینی استفاده می‌شود. این حالت موجب هدایت بهتر نیروهای رانشی به سمت پایین و افزایش مقاومت سازه می‌شود و امکان ساخت گنبدهایی باریکتر، بلندتر و حتی دوپوسته را فراهم می‌کند.

3. تکنیک ساخت: گنبدهای ایرانی معمولاً بدون قالب و با استفاده از نظم دقیق آجری ساخته می‌شوند که امکان مقاومت بیشتر در برابر زلزله و رانش جانبی را می‌دهد. در گنبدهای رومی، قالب‌بندی نقش مهمی داشته و دیوارها بیشتر نیروی وزن را تحمل می‌کنند.

4. گوشه‌سازی: در ایران تکنیک فیل‌پوش یا سه‌کنج ابداع شد که از دیرباز از عناصر منحصربه‌فرد گوشه‌بندی گنبدهای ایرانی است، در حالی که رومی‌ها از لچکی‌های مثلثی ساده استفاده می‌کردند.

5. جنبه زیبایی‌شناسی و نمادین: گنبد ایرانی علاوه بر جنبۀ سازه‌ای، نمادی از جهان‌بینی ایرانی و اسلامی و مفاهیم عمیق فلسفی و عرفانی است (تبدیل مربع به دایره، گذر از عالم خاکی به عالم ملکوت). بسیاری از گنبدهای ایرانی در بیرون و درون با کاشی‌کاری، مقرنس و نقوش اسلیمی تزئین می‌شوند که باعث جلوۀ معنوی و هنری خاص آنها است. همچنین گنبد ایرانی را می‌توان به‌دلیل شیوۀ خاص عبور از پایه‌های چهارگوش به دایره‌ای، انتخاب فرم‌های تخم‌مرغی و هلوچین به‌جای نیمکره، عدم استفاده از قالب، گوشه‌سازی فنی و همچنین بار معنوی و هنری ویژه‌اش، از گنبدهای رومی و سایر مناطق جهان متمایز دانست.

معروف‌ترین گنبدهای جهان

در میان مشهورترین گنبدهای جهان، هر یک به دلایل معماری، تاریخی و زیبایی‌شناختی اهمیت ویژه‌ای یافته‌اند. برخی از این گنبدهای معروف و دلایل شهرت آنها عبارتند از:

• گنبد کلیسای جامع سنت باسیل در روسیه: به‌خاطر رنگهای خیره‌کننده و معماری چشمگیر آن در میدان سرخ مسکو مشهور است. این گنبدها نماد فرهنگ روسیه و یکی از منحصربه‌فردترین نمونه‌های گنبد در جهان هستند.
• گنبد تاج محل در هند: این گنبد مرمری سفید و بزرگ که مشرف بر آرامگاه تاج محل است، به‌عنوان سمبل عشق و شاهکار معماری مغولی مطرح شده و با ظرافت و تقارن بی‌نظیرش شهرت جهانی یافته است.
• گنبد ایاصوفیه در ترکیه: یکی از قدیمی‌ترین و فنی‌ترین گنبدهای ساخته‌شده در جهان است که هم در دورۀ مسیحیت و هم اسلام مورد توجه قرار گرفت و به‌خاطر ساختار ترکیبی و بزرگ خود، الگویی برای دیگر گنبدهای جهان شد.
• گنبد باسیلیکای سنت پیتر در واتیکان، ایتالیا: بلندترین گنبد جهان که حدود ۱۳۶ متر تا نوک صلیب است و شاهکار رنسانس به‌شمار می‌آید. طراحی آن توسط میکل آنژ انجام شد و الهام‌بخش معماری دینی در سراسر اروپا بود.
• گنبد پانتئون در رم، ایتالیا: قدیمی‌ترین گنبد بتنی بدون آرماتور جهان و از لحاظ تکنیکی، شاهکاری بی‌نظیر محسوب می‌شود که بیش از هزار سال معیار معماری گنبدی در دنیا بود.
• گنبد قبه الصخره در اورشلیم: نخستین گنبد شاخص معماری اسلامی، با تزئینات طلایی و نمادین که نقش موثری در گسترش معماری اسلامی داشت.
• گنبد مسجد امام اصفهان در ایران: به‌دلیل کاشی‌کاریهای معرق و معماری منحصر به‌فرد و وسیعش، یکی از برجسته‌ترین آثار معماری اسلامی جهان است.
• گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در ایران: به ظرافت تزئینات هندسی و رنگ‌آمیزی کم‌نظیر شهرت دارد و نماد نوآوری در معماری ایرانی–اسلامی است.
• گنبد سلطانیه در ایران: از بزرگترین گنبدهای آجری جهان و شاهکار دوره ایلخانی، که هم از نظر حجم و هم از لحاظ فنآوری ساخت در جهان جایگاه ویژهای دارد.
• گنبد رایشستاگ در آلمان: نماد معماری مدرن و هنر بازیابی بناهای تاریخی است و سازه شیشه‌ای آن توجه جهانیان را جلب کرده است.
• گنبد سانتا ماریا دِل فیوره در فلورانس، ایتالیا: با طرح مهندسی نوآورانه برونلسکی، نقطۀ عطف معماری رنسانس و الهام‌بخش معماران غربی شد.
• گنبد عمارت کنگره ایالات متحده در آمریکا: نماد دموکراسی و معماری نئوکلاسیک که معرفِ اقتدار سیاسی این کشور است.

هر یک از این گنبدها به واسطۀ نوآوری مهندسی، زیبایی هنری، مفاهیم مذهبی یا فرهنگی و نقش تاریخی، شهرت جهانی یافته‌اند و در معماری هر منطقه الهام‌بخش بناهای دیگر بوده‌اند.

منابع

• «گنبد در معماری»، وب‌سایت فرگاه، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1404ش.