پیش‌نویس:الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه؛ الگوی مصرف مردان با اثرپذیری از هویت جنسیتی.

الگوی مصرف مردان تابع سبک‌زندگی و نظام ارزشی مردانه است. هرچند به‌طور سنتی، الگوی مصرف عمدتا مردانه بود؛ اما فرهنگ مدرن با تمهید مصرف‌گرایی و تشویق مردان و زنان به مصرف‌های نسبتا یکسان، مرزهای الگوهای مصرفی مبتنی بر جنسیت کمرنگ ساخته است و نه‌تنها زنان به مصارف مردانه روی آورده‌اند که مردان نیز در مواردی سعی مصارف زنانه پیدا کرده‌اند. در چارچوب فرهنگ مصرف‌گرایی مدرن، مصرف تظاهری برای مردان منبع هویت‌ساز شمرده شده و آنها از طریق «چه مصرف کردن» و «چگونه مصرف کردن»، می‌خواهند هویتی کسب کنند که می‌خواهند آن‌گونه دیده شوند. پیوند مصرف با هویت انتخابی منجر به تشدید پدیده مصرف‌زدگی مردان به‌شمار می‌آید. مصرف‌زدگی پیامدهای جدی برای سلامتی آن‌ها، اقتصاد خانواده و مناسبات خانوادگی دارد. عنصر محوری در مدیریت مصرف مردانه، مصرف‌ کالاهای متناسب با منزلت انسانی مرد و اقتصاد خانواده است.

تعریف الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه، زیر مجموعه مفاهم مصرف و الگویی مصرف بوده و تابع به رسمیت شناخته شدن تفاوت‌های جنسیتی است؛ لذا در نگرش‌های که جنسیت، یک برساخت اجتماعی تلقی می‌شود، معمولا الگوی مصرف مردانه به‌عنوان الگوی مصرفی برای زنان نیز دانسته می‌شود. مراد از الگوی مصرف مردانه، تأثیر جنسیت مردانه در امر خرید و مصرف کالا به منظور پاسخ دادن به نیازهای مادی، معنوی و فرهنگی مردان است. از منظر برخی اندیشمندان؛ الگوی مصرف همانگونه که تلاش متظاهرانه برای کسب هویت انتخابی مردان به‌شمار می‌آید، وابسته به ذایقه مصرف‌ی آنها نیز بوده و الگوی مصرف مردانه در واقع اشاره به تمایل مردان به مصرف کالاهای دارد که آنها را متناسب با ذایقه مردانگی خود می‌دانند.

دیدگاه‌های نظری دربارهٔ مصرف مردانه

بر مبنای نظریه طبقه تن‌آسا؛ مردان همانند زنان با نوع پوشش و آرایش، خود را از دیگران متمایز می‌کنند.

تورستن وبلن؛ شکل‌گیری مصرف متظاهرانه را ناشی از تمایل مردانه به خودآرایی دانسته و مصرف نیابتی زنان را نیز عمدتا برای آبرومندی مردان، تفسیر می‌کند.

از منظر مادی‌گرایی؛ مردان بیش از زنان مادی‌گرا هستند و بر مبنای تمایلات مادیگرایانه است که بدن برای مردان نیز اهمیت یافته و مصارف تظاهری برای آنها مهم دانسته می‌شود.

خاستگاه طبیعی الگوی خردید و مصرف مردانه

مردانگی و الگوی خرید

بر مبنای مطالعات تجربی؛ مردان دارای نظام ادراکی، عاطفی و ارادی مردانه بوده و این امر در نحوه خرید آنها تأثیر می‌گذارد؛ مردان در امر خرید فعالانه عمل کرده و می‌دانند چه چیزی می‌خواهند، مردان به ندرت بدون برنامه ریزی خرید می کنند. وقت زیادی را صرف نگاه‌کردن به اجناس مغازه نکرده، سریع تصمیم می‌گیرند و کمتر به قیمت کالاها توجه دارند. مردان نسبت به زنان کمتر تحت تأثیر چشم‌وهمچشمی یا خودنمایی، اقدام به خرید می‌کنند. مردان مایل‌اند چیزی را که نیاز دارند، به سرعت بیابند و خرید را تمام کنند، آن ها حتی حاضرند مبلغ بیشتری هم برای تسریع در معامله بپردازند. برای مردان بدترین نتیجه این است که دست خالی از فروشگاه خارج شوند. مردان به طور کلی تنها خرید می کنند. مردها عمدتا جویای موقعیت بوده و بر دارایی به‌عنوان نماد موفقیت تأکید دارند آنها حس زیبایی‌شناسی قوی از نظر غرور خود داشته و از خرید کالاهای لوکس لذت می‌برند.

مردانگی و الگوی مصرف

هرچند لذت، آرامش، آموزش، زیباسازی و تفریح، انگیزه‌های مهمی برای مصارف مردانه و زنانه شمرده می‌شوند؛ اما به‌دلیل تفاوت‌های موجود در نحوه آفرینش‌ زن و مرد، مردان کمتر از زنان تحت تأثیر این انگیزه‌ها هستند. مردان، برخلاف زنان که توجه بیشتری به اندام ظاهری خود دارند، هزینه‌ بیشتری را صرف تغذیه و گردش می‌کردند؛ اما پسران جوان امروزی پول‌شان را عمدتا بابت محصولات زیبایی هزینه می‌کنند که برخی این تغییر را ناشی از اهمیت یافتن سرمایه زیبایی در جهان متجدد می‌داند. در این دوره؛ مردان همچون زنان «مصرفکننده» شدند و کالاهایی تولید می‌شود که بتواند با انگیزه‌های مصرفی مردانه ارتباط بیشتری برقرار کند. از منظر بودریار، الگوی مصرف مردانه مبتنی بر توقع، گزینش و شایستگی است؛ مردان غالبا کالاهای را مصرف می‌کنند که نشاندهنده تمایز و شایستگی‌شان بوده و این احساس را به آنها القا کند که در جایگاه بالاتر اجتماعی قرار گرفته‌اند.

اسلام و الگوی مصرف مردانه

آموزه‌های اسلام با توجه به تفاوت‌های جنسی زن و مرد، جنسیت را تعیین‌کنندهٔ الگوی مصرف دانسته و ساختن هویت را بر مبنای مصرف، نمی‌پذیرد. استفاده مردان از حریر و طلا و پوشیدن لباسی مختص زنان را منع کرده است. رسول اکرم (ص) مردان زن‌نما را نکوهش کرده و اهل‌بیت(ع) بر حفظ هویت جنسیتی مردان در انواع الگوهای مصرف تأکید داشته‌اند. درآمدهای اقتصادی و مدیریت آنها عمدتا وظیفه مردانه است؛ مردان نه‌تنها تشویق به کار و افزایش درآمد می‌شوند که ولخرجی، سفاهت دانسته می‌شود. بر مبنای منابع دینی، مردان باید مصرف معتدلانه داشته و کالاها را متناسب با رفع نیازمندی‌های خود مصرف کنند و الا محکوم به اسراف می‌شود که عمل شیطانی و مبغوض الهی به‌شمار می‌آید.

مدرنیته و الگوی مصرف‌ مردانه

از منظر محققین؛ الهیات سکولار، الگوی مصرف مردانه را به‌شکل مصرف‌زدگی، ساخت بخشیده است. مصرف‌زدگی مردان و زنان مدرن را متأثر ساخته و با پیشنهاد مصرف‌های نسبتا مشابه، کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته است و به تقویت مدل مصرفی دوجنسی می‌پردازد، مدلی که از نظر بودریار با دوران نوجوانی و جوانی پیوند داشته و به‌نوعی بازتابنده هویت همجنسبازان و دو جنسیتی‌ها بوده و در واقع الگوی سوم در حوزه جنسیت مصرف به‌شمار می‌آید که تا حدی ترکیبی از الگوی مصرفی مردانه و زنانه است.

عوامل مصرف‌زدگی مردانه

فرهنگ مدرن با تقویت این انگیزه‌های مصرف، موجب مصرف‌زدگی مردان شده است. در مصرف‌زدگی، لذتِ خواستن بیش از لذتِ داشتن بوده و متأثر از شبکه عواملی به‌هم پیوسته است که مهم‌ترین آنها؛ تبلیغات بازرگانی، تقلیدپذبری و ایجاد هویت‌های انتخابی است؛

1. تبلیغات رسانه‌ای

امروزه مهم‌ترین عامل مصرف‌زدگی، تبلیغات بازرگانی است. آگهی‌های تبلیغاتی از مردان می‌خواهد که به‌خود برسند. تبلیغات رسانه‌ای و مراکز خرید که مردان را به مصرف کالاهای تجملی تشویق می‌کنند، ارزش‌های معنوی به نفع مادی‌گرایی تضعیف کرده و نقش جدی در مصارف متظاهرانه مردانه دارند. تبلیغات بازرگانی مردان جوان را منفعل ساخته و از آنها می‌خواهد که هرچه بیشتر به‌خود برسند.

2. تقلیدپذیری

از منظر محققین؛ افراد طبقه بالای اجتماعی با انگیزه تمایز به مصرف روی می‌آورند؛ اما طبقات متوسط و پایین جامعه عمدتا با انگیزه تقلید، سراغ مصرف می‌روند، در این میان، زنان بیش از مردان دچار تقلید شده و در چرخه مصرف‌زدگی گرفتار می‌شوند؛

3. بازتعریف هویت انتخابی

از منظر وبلن؛ هرچند هویت‌یابی زنان به‌وسیله مصرف بیش از مردان است؛ اما در ابتدا این مردان بودند که برای نشان‌دادن هویت‌ثروتمندی خود به مصرف نمایشی روی آوردند و در ادامه نیز، زنان و دیگر اعضای خانواده عهده‌دار نقش نبابتی مصرف برای تقویت هویت منزلتی مرد شده و از این طریق به بازتابندگی هویت مردانه می‌پردازند. مردان با مدیریت بدن خویش در قالب رژیم غذایی، ورزش، مراقبت‌های بهداشتی و آرایش، هویت ویژه‌ای برای خود می‌آفرینند تا از دیگران متمایز باشند امروزه یک مرد با هویت مردانه می‌تواند از طریق الگوی مصرف، هویتی غیر از مرد بودن برای خود ایجاد کرده و حس چه کسی بودن را برای خود به دست آورد.در دوره پست مدرن مردان هم با استفاده از مصارف خاص مانند پوشاک، آرایش مو، خوراک و ... سعی در خلق هویت دلخواه خود داشتند.در این دوره، تعدادی از مردان جوان را میبینیم که در قالب گروه‌های جدید مصرفی، سعی در خلق هویتی تازه برای خود داشتند.مردانی که حس هویت و اینکه چه کسی هستند را مانند زنان؛ از مصرف خود بهدست میآوردند. برخی معتقدند که امروزه مردان عمدتا در دوران میانسالی که سن بازنشستگی آنها محسوب می‌شود احساس پوچی کرده و به مصرف‌گرایی روی می‌آوردند.

مصرف‌زدگی مردان در ایران

برمبنای گزارش‌ها؛ ایران، هفتمین واردکننده لوازم آرایشی در جهان است و در طی سال های اخیر، مردان ایرانی نیز به سمت مصرف لوازم آرایشی روی آورده‌اند.60 % از مردان، تمایل به انجام دادن عمل جراحی زیبایی دارند. امروزه مصارف تظاهری و داشتن اندام مناسب برای پسران ایرانی دارای اولویت شمرده می‌شود. کارشناسان این امر را ناشی از تغییر در ارزش‌های اجتماعی ایران می‌دانند.

پیامدهای مصرف‌زدگی مردان

• پوشش و آرایش‌های متذل و متظاهرانه؛ شخصیت مرد را در حد کالاهای مصرفی تنزل داده و تبدیل به موجودی بیگانه با ارزشهای متعالی انسان می‌سازد.
• مصرف‌زدگی؛ کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته و به تبع آن هویت جنسیتی مردانه مخدوش و تضعیف می‌شود.
• چشم‌وهمچشمی؛ موجب رقابت منفی شده، مصارف تجملاتی، اقتصاد خانواده را فلج و مردان را دچار ورشکستگی و خواری می‌سازد.
• مصرف‌زدگی؛ موجب فشارهای اقتصادی شده و مردان را گرفتار حرام‌خواری می‌کند، حرام‌خواری‌ای که در منطق قرآن، آتش‌خواری دانسته شده و بر آلودگی نسلی تأثیر می‌گذارد.
• غیر بهداشتی یا شیمیایی بودن محصولات آرایشی، موجب شیوع بیماری‌های زیادی

اصلاح الگوی مصرف مردانه بر مبنای اسلام

اصلاح الگوی مصرف بر مبنای عنصر جنسیت، بیشتر ناظر به جامعه‌پذیری جنسیتی مردان معطوف به احراز موقعیت پدری، شوهری و تأمین کننده معیشت خانواده است؛ آموزه‌های اسلام در چارچوب خانواده، با تأکید بر بهره‌وری، تکلیف تأمین معاش و رفاه خانواده را بر دوش مرد می‌نهد. مردان موظفند که بر مبنای آینده‌نگری پس‌انداز داشته باشند. طبق روایتی امام صادق(ع)، سلمان فارسی همیشه مصارف سالانه خود پس‌انداز کرده و معتقد بود که نفس انسانی در صورت عدم تأمین معیشتش نگران و مضطرب است.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• جمعی از نویسندگان، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ۱۳۹۴ش.
• حبیبی، ظاهر، «اسراف و عوامل آن از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1389ش.
• دگانگ، مارگارت، «نقش جنسیت خریداران در فرایند فروش»، مترجم، زینب مهدی‌پور، وب‌سایت خویه، تاریخ بازدید مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• رحمانی، جواد، «مقایسه الگوی مصرف میان جوان ایرانی و غیرایرانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوز، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1388ش.
• زرگوش، ماجده، «آرایش و زینت زن از نظر قرآن و سنت»، مطالعات دین‌پژوهی، شماره ۶، سال ۱۳۹۸ش.
• سفیری، خدیجه و معروف‌پور، مینا، «ارائه الگوی تعارض هویتی زنان»، زن و مطالعات خانواده، شماره۳۸، زمستان ۱۳۹۶ش.
• سفیری، خدیجه و نعمت‌الهی، زهرا، «جهانی شدن و هویت دینی با تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی»، در مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال دهم، شماره سوم، پاییز ۱۳۹۱ش.
• شیرمحمدی،‌ یزدان و هاشمی باغی، زینب، «تحلیــل اثــر مصــرف نمایشــی بــر انگیــزه خریــد مجــدد مصرفکنندگان به واسـطه ابعاد فرهنگی هافسـتد، انگیزههای سـودمندی و انگیزههـای لذتجویانـه (مـورد مطالعـه: برنـد طـای ســپاهان)»، دوماهنامه بررسی‌های بازرگانی، شماره 126، مرداد و شهریور 1403ش.
• صالحی، غلامرضا، «امام صادق(ع) و اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 10اسفند 1399ش.
• صادقی، رقیه، «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آذر ۱۴۰۲ش.
• صدرالدين شيرازى، محمد بن ابراهيم، شرح أصول الكافي (صدرا)، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى‏، 1383ش.
• صدوق، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• عظیم‌زاده آرانی، محبوبه، «اسلام و اصلاح الگوی مصرف»، فرهنگ کوثر، شماره 82، سال 1389ش.
• کارپرور، ریحانه، «زنان و اصلاح الگوی مصرف»، طهورا، شماره۱۱، زمستان ۱۳۹۰ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، قم، دار الحدیث‏، ۱۳۷۶ ش.
• ماستری‌فراهانی، الهه و صیادی، سمیه، «نقش مدیریت معنوی زنان در مواجهه با بحران‌های خانوادگی»، مطالعات اسلامی خانواده و زنان، شماره۲، بهار و تابستان ۱۴۰۲ش.
• مجلسی، ‏محمدباقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه‏، بی‌تا.
• محمدپور، احمد و بهمنی، مریم، «زنان، پاساژ و مصرف نشانه‌ها»، مطالعات راهبردی زنان، شماره ۴۷، خرداد ۱۳۸۹ش.
• مطهری، مرتضی، ‏مجموعه آثار شهید مطهری‏(نظام حقوق زن در اسلام)، ج۱۹ تهران- قم‏، صدرا، ۱۳۷۷ش‏.
• مکنون، ثریا و عطائی‌آشتیانی، زهره، «شکل‌گیری مبانی «نظام الگوی مصرف»، «انتخاب نیاز» و «جنسیت»، زن در فرهنگ و هنر، شماره۱، پاییز ۱۳۹۰ش.
• موذن سلطان‌آبادی، معصومه و مریجی، شمس‌الله، «بررسی مناسبات هویت و جنسیت با مصرف در دو رهیافت غربی و اسلامی»، دو فصلنامه دین و سیاست فرهنگی، شماره ۲، اسفند ۱۳۹۵ش.
• نقدی، اسداله و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی بازتعریف هویت اجتماعی زنان در پرتو تمایلات مصرف‌گرایانه مورد مطالعه: زنان متولد دهه‌های۵۰، ۶۰ و ۷۰ شهر اصفهان»، جامعه‌شناسی کاربردی، شماره۴، زمستان ۱۳۹۷ش.
• نوربخش، سیدنوید و دیگران، «مصرف نمایشی جوانان: آیندهی مصرفگرایی»، آينده‌پژوهي مديريت، شماره 115، زمستان 1397ش.
• هاشمی‌علی‌آبادی، سیداحمد و خسروی، جواد، «بررسی چرایی تفاوت شیوه‌های تربیتی دختران پسران در خانواده با تکیه بر آیات و روایات»، فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی- کلامی، سال 12، شماره ‌48، زمستان 1401ش.