پیش‌نویس:الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه؛ الگوی مصرف مردان با اثرپذیری از هویت جنسیتی.

الگوی مصرف مردان تابع سبک‌زندگی و نظام ارزشی مردانه است. هرچند به‌طور سنتی، الگوی مصرف عمدتا مردانه بود؛ اما فرهنگ مدرن با تمهید مصرف‌گرایی و تشویق مردان و زنان به مصرف‌های نسبتا یکسان، مرزهای الگوهای مصرفی مبتنی بر جنسیت کمرنگ ساخته است و نه‌تنها زنان به مصارف مردانه روی آورده‌اند که مردان نیز در مواردی سعی مصارف زنانه پیدا کرده‌اند. در چارچوب فرهنگ مصرف‌گرایی مدرن، مصرف تظاهری برای مردان منبع هویت‌ساز شمرده شده و آنها از طریق «چه مصرف کردن» و «چگونه مصرف کردن»، می‌خواهند هویتی کسب کنند که می‌خواهند آن‌گونه دیده شوند. پیوند مصرف با هویت انتخابی منجر به تشدید پدیده مصرف‌زدگی مردان به‌شمار می‌آید. مصرف‌زدگی پیامدهای جدی برای سلامتی آن‌ها، اقتصاد خانواده و مناسبات خانوادگی دارد. عنصر محوری در مدیریت مصرف مردانه، مصرف‌ کالاهای متناسب با منزلت انسانی مرد و اقتصاد خانواده است.

تعریف الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه، زیر مجموعه مفاهم مصرف و الگویی مصرف بوده و تابع به رسمیت شناخته شدن تفاوت‌های جنسیتی است؛ لذا در نگرش‌های که جنسیت، یک برساخت اجتماعی تلقی می‌شود، معمولا الگوی مصرف مردانه به‌عنوان الگوی مصرفی برای زنان نیز دانسته می‌شود. مراد از الگوی مصرف مردانه، تأثیر جنسیت مردانه در امر خرید و مصرف کالا به منظور پاسخ دادن به نیازهای مادی، معنوی و فرهنگی مردان است. از منظر برخی اندیشمندان؛ الگوی مصرف همانگونه که تلاش متظاهرانه برای کسب هویت انتخابی مردان به‌شمار می‌آید، وابسته به ذایقه مصرف‌ی آنها نیز بوده و الگوی مصرف مردانه در واقع اشاره به تمایل مردان به مصرف کالاهای دارد که آنها را متناسب با ذایقه مردانگی خود می‌دانند.

دیدگاه‌های نظری دربارهٔ مصرف مردانه

دیدگاه جامعه‌شناختی

بر مبنای نظریه طبقه تن‌آسا؛ افراد با نوع پوشش و آرایش، خود را از دیگران متمایز می‌کنند. بر مبنای دیدگاه تورستن وبلن؛ تمایل به خودآرایی و مصرف نیابتی اولیه به‌تدریج تبدیل به نقش اصلی زنان در سطح جامعه شده و نظامِ مصرفی زنانه برای آبرومندی زنان و مردان، اهمیت پیدا کرده است.

دیدگاه فمینیستی

از منظر فمینیسم، زنان در طول تاریخ موجودات پنهان، خاموش و در حاشیه بوده‌اند؛ اما زنان به کمک تغییرات اجتماعی می‌توانند خود را از سنت هویت‌یابی مردانه برهانند و عناصر هویتی جدیدی را برای خود بازتعریف کنند. در این فرایند، سبک زندگی و شیوهٔ مصرف، دارای نقش مهمی است

فمینیسم رادیکا که جنسیت را مبتنی برجنس ندانسته و آن را برساخته جامعه دانسته و معتقد به همسان‌سازی الگوی مصرف زنانه و مردانه است.

خاستگاه طبیعی الگوی خردید و مصرف مردانه

مردانگی و الگوی خرید

بر مبنای مطالعات تجربی؛ مردان دارای نظام ادراکی، عاطفی و ارادی مردانه بوده و این امر در نحوه خرید آنها تأثیر می‌گذارد؛ مردان در امر خرید فعالانه عمل کرده و می‌دانند چه چیزی می‌خواهند، مردان به ندرت بدون برنامه ریزی خرید می کنند. وقت زیادی را صرف نگاه‌کردن به اجناس مغازه نکرده، سریع تصمیم می‌گیرند و کمتر به قیمت کالاها توجه دارند. مردان نسبت به زنان کمتر تحت تأثیر چشم‌وهمچشمی یا خودنمایی، اقدام به خرید می‌کنند. مردان مایل‌اند چیزی را که نیاز دارند، به سرعت بیابند و خرید را تمام کنند، آن ها حتی حاضرند مبلغ بیشتری هم برای تسریع در معامله بپردازند. برای مردان بدترین نتیجه این است که دست خالی از فروشگاه خارج شوند. مردان به طور کلی تنها خرید می کنند.

مردانگی و الگوی مصرف

هرچند لذت، آرامش، آموزش، زیباسازی و تفریح، انگیزه‌های مهمی برای مصارف مردانه و زنانه شمرده می‌شوند؛ اما به‌دلیل تفاوت‌های موجود در نحوه آفرینش‌ زن و مرد، مردان کمتر از زنان تحت تأثیر این انگیزه‌ها هستند. مردان، برخلاف زنان که توجه بیشتری به اندام ظاهری خود دارند، هزینه‌ بیشتری را صرف تغذیه و گردش می‌کردند؛ اما پسران جوان امروزی پول‌شان را عمدتا بابت محصولات زیبایی هزینه می‌کنند که برخی این تغییر را ناشی از اهمیت یافتن سرمایه زیبایی در جهان متجدد می‌داند. در این دوره؛ مردان همچون زنان «مصرفکننده» شدند و کالاهایی تولید می‌شود که بتواند با انگیزه‌های مصرفی مردانه ارتباط بیشتری برقرار کند. از منظر بودریار، الگوی مصرف مردانه مبتنی بر توقع، گزینش و شایستگی است؛ مردان غالبا کالاهای را مصرف می‌کنند که نشاندهنده تمایز و شایستگی‌شان بوده و این احساس را به آنها القا کند که در جایگاه بالاتر اجتماعی قرار گرفته‌اند.

اسلام و الگوی مصرف مردانه

آموزه‌های اسلام با توجه به تفاوت‌های جنسی زن و مرد، جنسیت را تعیین‌کنندهٔ الگوی مصرف می‌داند، اما ساختن هویت را بر مبنای مصرف، نمی‌پذیرد. استفاده از حریر و طلا و پوشیدن لباسی مختص زنان را منع کرده است. رسول اکرم (ص) مردان زن‌نما را نکوهش کرده و اهل‌بیت(ع) بر حفظ هویت جنسیتی مردان در انواع الگوهای مصرف تأکید داشته‌اند.

مدرنیته و الگوی مصرف‌ مردانه

از منظر محققین؛ الهیات سکولار، الگوی مصرف مردانه را به‌شکل مصرف‌زدگی، ساخت بخشیده است. مصرف‌زدگی مردان و زنان مدرن را متأثر ساخته و با پیشنهاد مصرف‌های نسبتا مشابه، کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته است و به تقویت مدل مصرفی دوجنسی می‌پردازد، مدلی که از نظر بودریار با دوران نوجوانی و جوانی پیوند داشته و به‌نوعی مناسب با الگوی منباسب با هویت همجنسبازان و دو جنسیتی‌ها بوده و در واقع ترکیبی از الگوی مصرفی مردانه و زنانه است.

عوامل مصرف‌زدگی مردانه

هرچند لذت، آرامش، آموزش، زیباسازی و تفریح، برجسته‌ترین توجیه‌گران مصرف هستند؛ اما الزامات فرهنگ مدرن با تقویت این توجیه‌گران موجب مصرف‌گرایی مردان شده است. در الگوی مصرف‌زدگی، لذتِ خواستن بیش از لذتِ داشتن است و مصرف‌کردن چرخه‌ای بی‌پایان در شبکه عواملی به‌هم پیوسته است که مهم‌ترین آنها؛ تبلیغات بازرگانی، تقلیدپذبری و ایجاد هویت‌های انتخابی به‌شمار می‌آیند؛

1. تأثیر تبلیغات رسانه‌ای

امروزه مهم‌ترین عامل مصرف‌زدگی، تبلیغات بازرگانی است. آگهی‌های تبلیغاتی از مردان می‌خواهد که به‌خود برسند. تبلیغات رسانه‌ای و مراکز خرید مردان را به مصرف کالاهای تجملی تشویق کرده و از طریق نقشی که در تضعیف ارزشهای معنوی به نفع مادی‌گرایی ایفا می‌کنند، مصرف‌زدگی مردانه تشدید می‌کنند.

زنان هرچند به‌طور طبیعی نسبت به مردان، تمایلات مصرفی بیشتری دارند؛ اما با گسترش تمدن غربی و هجوم تبلیغات نظام سرمایه‌داری، مصرف نمایشی میان زنان افزایش چشمگیری یافته است. زیرا تبلیغات بازرگانی مهم‌ترین عامل مصرف‌زدگی به‌شمار آمده و ار طریق منفعل ساختن افراد از آنها می‌خواهند که هرچه بیشتر به‌خود برسند. تبلیغات رسانه‌ای، تمایلات مصرفی را بین افراد تقویت می‌کنند و زنان، مخاطبان اصلی این برنامه‌ها محسوب می‌شوند. تبلیغات، ارزش‌های معنوی جامعه را به نفع مادی‌گرایی تضعیف می‌کند و این مسئله نیز در مصرف‌زدگی زنان نقش جدی دارد. همچنین جذابیت‌های مراکز خرید که عاملی برای افزایش مصرف شمرده می‌شوند، بیش از مردان، زنان را متأثر می‌سازند.

آگهی‌های تبلیغاتی، مردان و زنان مدرن را متأثر ساخته و با پیشنهاد مصرف‌های نسبتا مشابه، کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته و به تقویت مدل مصرفی دوجنسی می‌پردازد مدلی که از نظر بودریار با دوران نوجوانی و جوانی پیوند دارد.در مرحله سوم، شاهد ایجاد هویتهای جنسی جدید هستیم که شاید بهنوعی برخالف دو مرحله قبلی از مرز خانواده نیز عبور میکند. هویتی مانند همجنسبازان و دو جنسیتیها. مرحلهای که شاید شبیه ترکیب مدل زنانه ومردانه در گفتار بودریار باشد. در اینجا دیگر، هویتهای جنسی قبلی، چندان معنا ندارد.

2. تقلیدپذیری

از منظر محققین؛ افراد طبقه بالای اجتماعی با انگیزه تمایز به مصرف روی می‌آورند؛ اما طبقات متوسط و پایین جامعه عمدتا با انگیزه تقلید، سراغ مصرف می‌روند، در این میان، زنان بیش از مردان دچار تقلید شده و در چرخه مصرف‌زدگی گرفتار می‌شوند؛ زیرا زنان به‌دلیل عاطفی بودن بیشتر خرید‌های احساسی داشته و تقلیدپذیرتر هستند؛ تقلید عمدتا زمانی اتفاق می‌افتد که زنی توسط لباس، مدل مو و نوع رفتار‌های شخص دیگری به‌ویژه قشر سلبریتی تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد؛ از این رو به مصرف کالا‌های غیر ضروری روی می‌آورد تا خود را به فرد مورد علاقه‌اش شبیه سازد. در فرایند تقلید مدوام برای خرید و مصرف کالا است که زن تبدیل به نماد انسان مصرفی شده و کانون خرید و مصرف شمرده می‌شود.

3. بازتعریف هویت انتخابی

از منظر وبلن؛ هرچند هویت‌یابی زنان به‌وسیله مصرف بیش از مصرف است؛ اما در ابتدا این مردان بودند که برای نشان‌دادن هویت‌ثروتمندی خود به مصرف نمایشی روی آوردند و در ادامه نیز، زنان و دیگر اعضای خانواده عهده‌دار نقش نبابتی مصرف برای تقویت هویت منزلتی مرد شده و از این طریق به بازتابندگی هویت مردانه می‌پردازند. مردان با مدیریت بدن خویش در قالب رژیم غذایی، ورزش، مراقبت‌های بهداشتی و آرایش، هویت ویژه‌ای برای خود می‌آفرینند تا از دیگران متمایز باشند امروزه یک مرد با هویت مردانه می‌تواند از طریق الگوی مصرف، هویتی غیر از مرد بودن برای خود ایجاد کرده و حس چه کسی بودن را برای خود به دست آورد.در دوره پست مدرن مردان هم با استفاده از مصارف خاص مانند پوشاک، آرایش مو، خوراک و ... سعی در خلق هویت دلخواه خود داشتند.در این دوره، تعدادی از مردان جوان را میبینیم که در قالب گروه‌های جدید مصرفی، سعی در خلق هویتی تازه برای خود داشتند.مردانی که حس هویت و اینکه چه کسی هستند را مانند زنان؛ از مصرف خود بهدست میآوردند.

مصرف‌زدگی مردان در ایران

زنان ایرانی در مصرف لوازم آرایشی، رتبه سوم جهان را دارند و سن مصرف این لوازم به ۱۵ سال رسیده است؛ اما در کشورهای دیگر، تمایل به آرایش بیشتر در زنان مسن دیده می‌شود که شادابی پوست خود را از دست داده‌اند. نظرسنجی‌ها نیز نشان می‌دهد که ۷۷٪ از مردم، رواج پدیده تجمل‌گرایی را در حد زیاد می‌دانند. زنان ایرانی سعی می‌کنند با مصرف تظاهری، هویت‌های جدیدی برای خود بسازند.

پیامدهای مصرف‌زدگی زنان

• پوشش متظاهرانه؛ شخصیت زن را در حد کالاهای مصرفی برای ارضای جنسی مردان تنزل می‌دهد. جلوه‌گری دختران آنها را به‌عنوان همسران شایسته از چشم پسران انداخته و حضور متبرجانه زنان شوهردار در عرصه‌های عمومی، موجب تنزل حرمت آنها در نزد شوهران‌شان می‌شود.
• زنان مصرف‌گرا باتوانمندی مالی؛ عمدتا گرفتار نوعی وسواس و اعتیاد نسبت به ظاهر خود بوده و مضطرب‌اند که نکند در جلوه‌گری از زنان دیگر عقب مانده باشند و زنانی که قادر به تهیه نوع پوشش‌ و آرایش رایج نیستند تحت فشارهای روانی قرار داشته و مدام برای کسب پول به رفتارهای انحرافی ترغیب می‌شوند.
• غیر بهداشتی یا شیمیایی بودن محصولات آرایشی، موجب شیوع بیماری‌های زیادی از جمله دردهای شدید صورت، بی حسی، زخم‌های مختلف و ناهنجاری‌های فیزیکی پنهان، در میان زنان شده است. بر مبنای برخی گزارش‌ها؛ تاکنون ۲۹۶ نوع بیماری ناشی از مصرف این لوازم، شناخته شده که شایع‌ترین آنها التهاب پوست، جوش‌های صورت، حساسیت پوستی، آلرژی، نازایی، سقط جنین، بیماری‌های کبدی و انواع سرطان است.
• به‌دلیل اولویت یافتن زیبایی اندام؛ زنان پول‌های هنگفتی را برای تهیه محصولات آرايشي و جراحی زيبايي هزینه می‌کنند. برخی زنان حتی برای كم اهميت‌ترين و مخفي‌ترين اندام‌هاي خویش نیز اقدام به جراحی کرده و در نتیجه ثروت‌های میلیاردی در این ارتباط تضییع می‌شود.
• مصرف‌زدگی زنان عمدتا توأم با توقعات بالا و بر مبنای چشم و هم‌چشمی‌ است. چنین زنانی با ایجاد فشار روانی بر پدران یا همسران‌شان سعی دارند آنها را تسلیم خواسته‌های خود کنند. از آن‌جایی که این توقعات حدیقف ندارند مناسبات خانوادگی را با مشکلات جدی‌ مواجه می‌سازد که ممکن است در شرایطی منجر به فرار از خانه یا طلاق شود.

اصلاح الگوی مصرف مردانه بر مبنای اسلام

اصلاح الگوی مصرف بر مبنای عنصر جنسیت، بیشتر ناظر به جامعه‌پذیری جنسیتی و مدیریت اقتصاد خانواده است؛ افراد در کانون خانواده تصویری از بایدها و نبایدهای اقتصادی به‌دست آورده و الگوی مصرف مناسب را درونی می‌کنند. آموزه‌های اسلام در چارچوب خانواده، با تأکید بر بهره‌وری، تکلیف اصلی تأمین معاش و رفاه خانواده را بر دوش مرد می‌نهد و زن را در محیط خانه به مدیریت اقتصاد خانواده از طریق میانه‌روی در مصرف، پس‌انداز و قناعت دعوت می‌کند. الگوی مصرف زنانه در اسلام؛ مبتنی بر فرهنگ عفاف، اجتناب از اسراف و نقش زن در مدیریت داخلی منزل است. زنان عفیف نه‌تنها خود از مصارف‌ متظاهرانه اجتناب می‌کنند که مصرف‌گرایی دیگر اعضای خانواده را نیز کنترل می‌کنند. اصل راهبردی در حوزه اصلاح الگوی مصرف زنانه، جامعه‌پذیری جنسیتی زنان به‌ویژه برای احراز جایگاه‌های مادری و همسری است.

از سوید دیگر؛ اسلام هرچند تأمین معیشت زن را وظیفه مرد می‌داند؛ اما زنان را مکلف می‌سازد که با میانه‌روی در مصرف، پس‌انداز و قناعت به تقویت اقتصاد خانواده کمک کند؛ لذا کارشناسان؛ برای اصلاح الگویی مصرف زنانه فراتر از تقویت فرهنگ عفاف، بر اصل توانمندسازی زنان نیز تأکید کرده و تحقق آن را مستلزم ارتقای منزلت اجتماعی بانوان با تکیه بر هویت زنانه می‌دانند.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• جمعی از نویسندگان، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ۱۳۹۴ش.
• دگانگ، مارگارت، «نقش جنسیت خریداران در فرایند فروش»، مترجم، زینب مهدی‌پور، وب‌سایت خویه، تاریخ بازدید مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• زرگوش، ماجده، «آرایش و زینت زن از نظر قرآن و سنت»، مطالعات دین‌پژوهی، شماره ۶، سال ۱۳۹۸ش.
• سفیری، خدیجه و معروف‌پور، مینا، «ارائه الگوی تعارض هویتی زنان»، زن و مطالعات خانواده، شماره۳۸، زمستان ۱۳۹۶ش.
• سفیری، خدیجه و نعمت‌الهی، زهرا، «جهانی شدن و هویت دینی با تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی»، در مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال دهم، شماره سوم، پاییز ۱۳۹۱ش.
• صادقی، رقیه، «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آذر ۱۴۰۲ش.
• صدوق، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• کارپرور، ریحانه، «زنان و اصلاح الگوی مصرف»، طهورا، شماره۱۱، زمستان ۱۳۹۰ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، قم، دار الحدیث‏، ۱۳۷۶ ش.
• ماستری‌فراهانی، الهه و صیادی، سمیه، «نقش مدیریت معنوی زنان در مواجهه با بحران‌های خانوادگی»، مطالعات اسلامی خانواده و زنان، شماره۲، بهار و تابستان ۱۴۰۲ش.
• مجلسی، ‏محمدباقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه‏، بی‌تا.
• محمدپور، احمد و بهمنی، مریم، «زنان، پاساژ و مصرف نشانه‌ها»، مطالعات راهبردی زنان، شماره ۴۷، خرداد ۱۳۸۹ش.
• مطهری، مرتضی، ‏مجموعه آثار شهید مطهری‏(نظام حقوق زن در اسلام)، ج۱۹ تهران- قم‏، صدرا، ۱۳۷۷ش‏.
• مکنون، ثریا و عطائی‌آشتیانی، زهره، «شکل‌گیری مبانی «نظام الگوی مصرف»، «انتخاب نیاز» و «جنسیت»، زن در فرهنگ و هنر، شماره۱، پاییز ۱۳۹۰ش.
• موذن سلطان‌آبادی، معصومه و مریجی، شمس‌الله، «بررسی مناسبات هویت و جنسیت با مصرف در دو رهیافت غربی و اسلامی»، دو فصلنامه دین و سیاست فرهنگی، شماره ۲، اسفند ۱۳۹۵ش.
• نقدی، اسداله و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی بازتعریف هویت اجتماعی زنان در پرتو تمایلات مصرف‌گرایانه مورد مطالعه: زنان متولد دهه‌های۵۰، ۶۰ و ۷۰ شهر اصفهان»، جامعه‌شناسی کاربردی، شماره۴، زمستان ۱۳۹۷ش.