پیش‌نویس:اتاق والدین

اتاق والدین؛ نمادی از حریم خصوصی پدر و مادر در خانه و خانواده.

اتاق والدین فضایی خصوصی و بزرگ‌ترین اتاق خواب در هر خانه است که به‌منظور فراهم آوردن محیطی آرام و دنج برای استراحت و آرامش والدین طراحی می‌شود. این اتاق معمولاً دارای تخت دو نفره، کمد دیواری و ترجیحاً سرویس بهداشتی است تا آسایش و حفظ حریم خصوصی والدین را تضمین کند. اهمیت این فضا از لحاظ روانشناسی، حفظ آرامش و حریم شخصی اعضای خانواده، به‌ویژه در نقش الگو بودن والدین برای فرزندان، بسیار بالا است و طراحی آن علاوه بر حفظ حریم خصوصی والدین باید مطابق با سلیقه و نیازهای آنها باشد تا فضایی امن، راحت و با کیفیت برای زندگی روزمرۀ آنها فراهم شود. این فضا تنها یک اتاق خواب نیست، بلکه حریم خصوصی، مرکز آرامش و نقطه ثقل روابط عاطفی والدین به‌شمار می‌رود. در فرهنگ اسلامی نیز رعایت آداب و اجازه‌گرفتن به فرزندان آموزش می‌دهد که احترام به حریم خصوصی والدین و دیگر اعضای خانواده را حفظ کنند و این امر به رشد اخلاقی و ذهنی فرزندان و سلامت روابط خانوادگی کمک می‌کند.

مفهوم‌شناسی اتاق والدین

از نظر مفهوم‌شناسی، اصطلاح «اتاق والدین» بسیار فراتر از تعریف لغوی آن یعنی «اتاقی که والدین در آن می‌خوابند» است. این اصطلاح یک مفهوم چندلایه را در بر می‌گیرد که به ساختار خانواده، روابط عاطفی و حریم خصوصی اشاره دارد. همچنین اتاق والدین یک مفهوم اجتماعی و روانشناختی است که به فضای امن، خصوصی و مرکزی برای حفظ و تقویت واحد زناشویی در دل یک واحد خانوادگی بزرگتر اشاره دارد.

تعریف مفهومی این اصطلاح شامل چهار ستون اصلی است:

۱. حریم خصوصی و خلوتگاه زوجین: این اصلی‌ترین مفهوم است. اتاق والدین تنها فضایی در خانه است که به‌طور انحصاری به زوج تعلق دارد، نه به والدین. این مکان، مرزی فیزیکی و روانی بین نقش والدگری و نقش همسری ایجاد می‌کند. فضایی است که در آن می‌توانند از حضور فرزندان و دغدغه‌های روزمره فاصله گرفته و به رابطۀ دونفرۀ خود بپردازند.

۲. مرکز آرامش و بازیابی انرژی: این اتاق پناهگاهی برای فرار از استرس‌های دنیای بیرون و مسئولیت‌های داخل خانه است. مفهوم آن با آرامش، امنیت و تجدید قوای روحی و جسمی گره خورده است تا والدین بتوانند با انرژی بیشتری به ایفای نقش خود در خانواده ادامه دهند.

۳. کانون صمیمیت: این فضا به‌عنوان مرکز اصلی صمیمیت عاطفی و فیزیکی زوجین تعریف می‌شود. محلی برای گفتگوهای خصوصی، حل تعارضات و تقویت پیوندهای زناشویی است که وجود آن برای سلامت رابطه، حیاتی تلقی می‌شود.

۴. نماد ساختار خانواده: اتاق والدین به‌طور نمادین، جایگاه و محوریت آن‌ها را در ساختار خانواده نشان می‌دهد. معمولاً بزرگترین و مجهزترین اتاق خواب خانه است و این خود به‌صورت ناخودآگاه، سلسله‌مراتب و مرکزیت نقش والدین را به سایر اعضای خانواده یادآوری می‌کند.

اتاق والدین حریم امن خانواده

اتاق والدین نسبت به کل خانه باید بالاترین سطح حریم خصوصی را داشته باشد؛ این حریم فیزیکی، رفتاری و روانی باید به‌گونه‌ای رعایت شود که والدین در این فضا احساس امنیت و آرامش کامل کنند. به‌همین دلیل توجه به جزئیات آن، از طراحی گرفته تا تعیین مرزها، اثری مستقیم روی کیفیت زندگی مشترک و سلامت کل خانواده دارد.

جداسازی فیزیکی و معماری اتاق والدین

اتاق والدین معمولاً بزرگ‌ترین اتاق خانه است و توصیه می‌شود در آرام‌ترین نقطه خانه، دور از آشپزخانه و نشیمن با سر و صدای زیاد قرار بگیرد. استفاده از دیوارهای جداکننده یا قرار دادن اتاق والدین در طبقه‌ای جدا یا گوشه‌ای دور از سایر اتاق‌ها، به حفظ خلوت بصری و صوتی کمک می‌کند. برخی ضوابط معماری تأکید دارند که در ورودی این اتاق مستقیم رو به تخت نباشد و حتی امکان نورگیری و تهویۀ مستقل از فضای باز فراهم باشد.

اتاق والدین به‌عنوان حریم خصوصی و استقلال

حفظ حریم خصوصی در اتاق خواب والدین نقشی حیاتی در سلامت روابط زناشویی و آرامش فردی آنها دارد.

• قوانین ورود فرزندان: تعیین مرزهای مشخص برای ورود فرزندان به این اتاق، به‌‌‌ویژه در ساعات خاصی از شبانه‌روز، ضروری است. این کار به کودکان می‌آموزد که به فضای شخصی دیگران احترام بگذارند.
• فضایی برای گفتگوی دوجانبه: اتاق والدین باید مکانی امن برای گفتگوهای خصوصی، حل اختلافات و تصمیم‌گیری‌های مهم زندگی مشترک باشد؛ به دور از گوش‌های کنجکاو فرزندان.

نقش اتاق والدین در تقویت روابط زناشویی

اتاق والدین نقش بسیار مهمی در تقویت و ارتقاء روابط زناشویی دارد. این فضا باید آرامش‌بخش‌ترین و خصوصی‌ترین بخش خانه باشد تا زوجین بتوانند بدون دغدغه و مزاحمت دیگران به استراحت، گفتگوهای عمیق، ابراز محبت و رابطۀ زناشویی بپردازند. برخی از جنبه‌های تاثیرگذار اتاق والدین بر روابط زناشویی عبارتند از:

• فضای آرام و خلوت اتاق والدین به زوجین فرصتی می‌دهد تا با آرامش کامل، نیازهای عاطفی و جنسی خود را برآورده سازند و تجربه‌ای مثبت و شاد از زندگی مشترک داشته باشند.
• کاربری اتاق والدین باید مختص زوجین باشد؛ استفاده بهینه از رنگ، نور، تخت و دکوراسیون مناسب می‌تواند حس رمانتیک و رابطه سالم را در زوجین تقویت کند.
• رعایت قوانین حریم خصوصی، مانند قفل بودن در هنگام نیاز و آموزش احترام به این حدود به فرزندان، نقش نفوذناپذیری به حریم اتاق والدین داده و از دخالت و استرس جلوگیری می‌کند.
• حضور زوجین به تنهایی در اتاق و ساعات خلوت‌ آنها بدون فرزند یا دیگران، برای گفت‌وگوهای عاطفی، برنامه‌ریزی مشترک و صمیمیت حیاتی است و به تحکیم پیوند عاطفی کمک می‌کند.

اتاق والدین و تربیت فرزند

شاید کمتر به این جنبه توجه شده باشد، اما این فضا به طور غیرمستقیم بر تربیت فرزندان نیز تأثیرگذار است.

• الگوی آرامش: والدینی که در فضای شخصی خود از آرامش برخوردارند، این حس را به کل خانه و در نتیجه به فرزندان خود منتقل می‌کنند.
• آموزش استقلال: داشتن یک حریم مشخص برای والدین، به فرزندان کمک می‌کند تا مفهوم استقلال و داشتن فضای شخصی را بهتر درک کنند.

طراحی و دکوراسیون اتاق والدین

طراحی و چیدمان اتاق زوجین از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عوامل ایجاد محیطی آرام و به دور از استرس برای آنها است. برخی از عوامل طراحی اتاق والدین عبارتند از:

• انتخاب رنگ: استفاده از رنگ‌های آرام‌بخش مانند آبی، سبز، یا طیف‌های خنثی می‌تواند به کاهش تنش و ایجاد حس امنیت کمک کند.
• نورپردازی: نور ملایم و قابل تنظیم، چه از طریق نور طبیعی و چه با استفاده از آباژور و چراغ‌های دیواری، فضایی رمانتیک و آرام ایجاد می‌کند.
• چیدمان کاربردی: انتخاب تختخواب راحت، فضای ذخیره‌سازی کافی برای جلوگیری از بی‌نظمی و در نظر گرفتن گوشه‌ای دنج برای گفتگو یا مطالعه، همگی در کیفیت این فضا مؤثر هستند.

اتاق والدین از منظر آموزه‌های اسلامی

در آموزه‌های اسلامی، اتاق خواب، به‌ویژه اتاق خواب والدین، جایگاهی فراتر از یک مکان صرف برای استراحت دارد. این فضا به‌عنوان یک حریم خصوصی، مرکز آرامش، کانون روابط زناشویی و مکانی که آداب و احکام آن بر سلامت روانی و تربیتی کل خانواده تأثیر مستقیم دارد، مورد تأکید و توجه ویژه‌ای قرار گرفته است.

۱. حریم خصوصی و لزوم کسب اجازه

از برجسته‌ترین آموزه‌ها در این زمینه، اهمیت حفظ حریم خصوصی اتاق والدین است. قرآن کریم به صراحت در سورۀ نور به این موضوع می‌پردازد و به فرزندان و خدمتکاران دستور می‌دهد که باید در سه زمان خاص برای ورود به اتاق والدین اجازه بگیرند: ۱. قبل از نماز صبح، ۲. هنگام ظهر که لباس‌های معمول در آورده می‌شود، ۳. بعد از نماز عشاء. این سه زمان به‌عنوان «عورات ثلاث» (سه وقت خلوت) معرفی شده‌اند که زمان استراحت و خلوت والدین است. این دستور قرآنی نشان‌دهندۀ اهمیت بالای حفظ حریم خصوصی و جلوگیری از قرار گرفتن فرزندان در موقعیت‌های ناخواسته است.

لزوم کسب اجازه فرزندان و دیگران

در ورود به منزل یا اتاق دیگران، افراد سه قسمت‌اند که قرآن کریم دو دسته را ملزم به اذن گرفتن جهت ورود به محل استراحت یا اتاق والدین می‌داند:

دسته اول: انسان‌های بالغ و آزاد که مطلقاً بدون اذن نباید وارد شوند. قرآن به لزوم کسب اجازه تصریح کرده و به مؤمنین توصیه می‌کند تا وقتی اجازه نگرفته‌اید، به خانه دیگران وارد نشوید و بعد از ورود به اهل خانه سلام کنید تا از ورود شما آگاه شوند. حتی اگر در خانه‌ای کسی نبود که اجازهٔ ورود بدهد، باز هم توصیه قرآن این است که وارد نشوید تا کسی باشد و اجازه ورود بدهد. لزوم کسب اجازه برای ورود به منزل دیگران به اندازه‌ای مهم است که قرآن رعایت آن را حتی هنگامی که مهمان پشت درب است و صاحب خانه اجازه وارد شدن نمی‌دهد، موجب پاکیزه‌تر بودن انسان دانسته است. فرزندان بالغ نیز مشمول این دسته هستند که قرآن برای آنان نیز دستورالعمل کسب اجازه ورود (در همه اوقات) را صادر کرده است.

دسته دوم: ازدواج و اطفال صغیر که بین عورت و غیر عورت تمیز نمی‌دهند، می‌توانند بدون اذن وارد شوند. این حکم از مفهوم مخالف آیه مربوط به اطفال ممیز برداشت می‌شود.

دسته سوم: خدمت‌گزاران و اطفال غیر بالغ که ممیز هستند (توانایی تشخیص خوب و بد را دارند) و برای انجام امور منزل یا خودشان، داخل و خارج می‌شوند، باید در اوقات سه‌گانه اجازه بگیرند. قرآن حکم این دسته را با صراحت بیان کرده است که این افراد در سه زمان مشخص باید برای ورود اجازه بگیرند.

۲. کانون آرامش (سَکَن)

در نگرش اسلامی، یکی از اهداف اصلی ازدواج، رسیدن به آرامش است. اتاق خواب به‌عنوان خصوصی‌ترین بخش منزل، نقش کلیدی در تحقق این آرامش دارد. این فضا باید مکانی برای آسایش روحی و جسمی زوجین، به دور از دغدغه‌های روزمره و حضور دیگران باشد. روایات متعددی بر لزوم فراهم کردن محیطی آرام و امن در خانه تأکید دارند که اتاق خواب، قلب این محیط است.

۳. مرکز روابط عاطفی و زناشویی

اسلام به روابط زناشویی و تأمین نیازهای عاطفی و جنسی زوجین اهمیت زیادی می‌دهد. اتاق خواب، فضای اصلی برای این ارتباط است. در روایات و احادیث، آداب خاصی برای این روابط ذکر شده که رعایت آن‌ها به تقویت بنیان خانواده کمک می‌کند.

۴. توصیه‌هایی در مورد فضا و چیدمان

اگرچه در اسلام دستورالعمل مستقیمی برای دکوراسیون به سبک امروزی وجود ندارد، اما اصولی کلی قابل استنباط است:

• سادگی و پرهیز از تجمل: در کل، اسلام به ساده‌زیستی و پرهیز از تجملات بیش از حد که موجب غفلت می‌شود، توصیه می‌کند.
• نظافت و پاکیزگی: پاکیزگی اتاق و بستر از تأکیدات همیشگی اسلام است.
• جهت قرارگیری: در برخی روایات، توصیه‌هایی در مورد جهت قرارگیری بستر، مثلاً رو به قبله یا پشت به قبله نبودن در هنگام روابط زناشویی، ذکر شده است.
• پرهیز از تصاویر و مجسمه: از نگهداری مجسمه و تصاویر جانداران در اتاق خواب، به‌خصوص در جایی که نماز خوانده می‌شود، نهی شده است.

نقش حیا در خانواده و ارتباط آن با اتاق والدین

بسیاری از آیات قرآن، انسان‌ها را به رعایت آدابی فراخوانده است که زندگی آن‌ها را سامان می‌بخشد. برخی از این آداب، ذیل مفهوم حیا جای می‌گیرد. حیا در فرهنگ فارسی به‌معنای شرم و آزرم معرفی شده است. در آیات قرآن حیا، هم برای انسان و هم برای خدا به‌کار رفته است؛ حیا در مورد انسان، خودداری نفس از زشتی‌ها و ترک آن به جهت زشت بودن است، اما در مورد خداوند به معنای خودداری نفس نیست بلکه به‌معنای ترک قبائح و انجام محاسن است.

از نظر اخلاق اسلامی، حیاء از شریف‌ترین صفات نفسانی و در مقابل وقاحت است. حیا، محصور کردن نفس و بازداشتن آن از ارتکاب محرمات شرعی، عقلی و عرفی، بخاطر ترس از سرزنش و نکوهش است. مفهوم حیاء عام‌تر از مفهوم تقوا است؛ چون تقوا دوری کردن از گناهان شرعی است، اما حیاء، دوری کردن از هر چیزی است که شرع، عقل و عرف قبیح می‌شمرد.

بحث حیا و اتاق والدین ارتباطی عمیق، مستقیم و چندلایه با یکدیگر دارند. اتاق والدین در واقع تجلی کالبدی و فیزیکی مفهوم حیا در ساختار خانواده است. این ارتباط را می‌توان در سه سطح کلیدی بررسی کرد:

۱. حیا به‌عنوان مرزبندی و حفظ حریم

مفهوم اصلی حیا، ایجاد یک مرز سالم بین فرد و دیگران است. اتاق والدین این مرز را به‌صورت فیزیکی در خانه ایجاد می‌کند و به همۀ اعضای خانواده، به‌ویژه فرزندان، پیام‌های مهمی دربارۀ حیا می‌دهد:

• حریم خصوصی زوجین: اتاق والدین فضایی است که به‌طور انحصاری به رابطۀ زناشویی تعلق دارد. درِ این اتاق، نمادی از حیای حاکم بر این رابطه است و به فرزندان می‌آموزد که برخی مسائل و فضاها خصوصی هستند و نباید به آن‌ها وارد شد. این اولین و مهم‌ترین درس در مورد احترام به حریم دیگران است.
• حفظ اسرار خانواده: بسیاری از گفتگوهای مهم، تصمیم‌گیری‌ها و حتی اختلافات والدین در این اتاق رخ می‌دهد. وجود این فضای امن، از اسرار و مسائل خصوصی خانواده محافظت می‌کند که این خود بخشی از حیای جمعی خانواده است.

۲. حیا در روابط زناشویی

اتاق والدین به‌عنوان کانون اصلی روابط زناشویی، مستقیماً با حیای بین زوجین و حیای این رابطه در برابر دیگران مرتبط است:

• فضایی برای خلوت: حیا ایجاب می‌کند که خصوصی‌ترین جنبه‌های رابطۀ همسران از دید دیگران، به‌خصوص فرزندان، پنهان بماند. اتاق والدین این بستر امن و ضروری را فراهم می‌کند. روایات اسلامی که از نزدیکی در حضور کودک بیدار نهی می‌کنند، دقیقاً بر همین جنبه از حیا تأکید دارند.
• حیای درونی زوجین: حتی در خلوت، وجود یک فضای مشخص و امن به زوجین کمک می‌کند تا با آرامش و تمرکز بیشتری به رابطۀ خود بپردازند. این فضا به آن‌ها اجازه می‌دهد تا حیا و احترام متقابل را در خصوصی‌ترین لحظات نیز حفظ کنند.

۳. حیا به‌عنوان الگوی تربیتی

رفتار والدین در قبال اتاق خصوصی‌شان، یک الگوی تربیتی قدرتمند برای فرزندان است.

• آموزش غیرمستقیم: وقتی فرزندان می‌بینند که والدین برای حریم خصوصی خود ارزش قائل هستند و به آن احترام می‌گذارند، به‌صورت غیرمستقیم ارزش حیا و مرزبندی سالم را یاد می‌گیرند. آن‌ها می‌آموزند که بدن، روابط و فضای شخصی خودشان نیز ارزشمند و نیازمند محافظت است.
• جلوگیری از بلوغ زودرس: رعایت حریم اتاق والدین، فرزندان را از قرار گرفتن در معرض مسائل و صحنه‌هایی که متناسب با سن‌شان نیست، محافظت می‌کند. این کار به حفظ حیای کودکانه و طی شدن طبیعی مراحل رشد کمک شایانی می‌کند.

اتاق والدین در فرهنگ معاصر

در فرهنگ غربی، اتاق خواب والدین که به‌طور سنتی «Master Bedroom» اتاق خواب اصلی یا اربابی، نامیده می‌شود، مفهومی فراتر از یک مکان صرف برای خواب دارد. این فضا به‌عنوان یک پناهگاه خصوصی و یک مرکز فرماندهی شخصی برای زوجین تعریف می‌شود که در طول زمان، هم از نظر معماری و هم از نظر کارکردی، تکامل یافته است.

تعریف این فضا را می‌توان در سه جنبه بررسی کرد:

۱. جنبه معماری و طراحی: از اتاق خواب ساده تا مجموعه اصلی

در گذشته، به‌خصوص قبل از قرن بیستم، خانه‌ها فضاهای خصوصی کمتری داشتند و اتاق خواب والدین صرفاً اتاقی بزرگتر برای خواب بود. اما پس از جنگ جهانی دوم، با رشد طبقه متوسط و تغییر در سبک زندگی، این فضا به‌طور چشمگیری متحول شد.

امروزه، تعریف مدرن این اتاق در خانه‌های غربی، به‌ویژه در آمریکای شمالی، به شکل یک مجموعۀ اصلی است که شامل چندین بخش می‌شود:

• فضای خواب وسیع: به اندازه‌ای بزرگ است که یک تخت کینگ سایز و مبلمان اضافی مانند میز پاتختی، دراور و کمد را در خود جای دهد.
• حمام اختصاصی: از مهم‌ترین ویژگی‌های تعریف‌کنندۀ این فضا است که حریم خصوصی کامل را فراهم می‌کند. این حمام‌ها اغلب مجهز به امکاناتی مانند وان، دوش جداگانه و روشویی دوتایی هستند.
• کلازت بزرگ یا اتاق لباس: فضایی برای نگهداری لباس‌ها، کیف و کفش که فراتر از یک کمد دیواری ساده است و گاهی به اندازۀ یک اتاق کوچک است.
• نشیمن خصوصی: در خانه‌های بزرگتر، گوشه‌ای دنج با مبل، صندلی راحتی یا یک میز کوچک برای مطالعه، نوشیدن قهوه صبحگاهی یا گفتگوی خصوصی در نظر گرفته می‌شود.
• بالکن یا تراس اختصاصی: در برخی طراحی‌ها، دسترسی مستقیم به یک فضای باز خصوصی نیز بخشی از این مجموعه است.

این طراحی چندبخشی، اتاق خواب والدین را از یک فضای تک‌منظوره به یک آپارتمان کوچک و خصوصی در دل خانه تبدیل کرده است.

۲. جنبه روانشناختی و اجتماعی: پناهگاهی برای فرار از شلوغی

مفهوم اتاق خواب والدین در فرهنگ غربی به‌شدت با ایده‌های فردگرایی، حریم خصوصی و نیاز به آرامش گره خورده است. این فضا به‌عنوان مکانی تعریف می‌شود که:

• پناهگاه زوجین: محلی است که والدین می‌توانند از هیاهوی زندگی روزمره و مسئولیت‌های فرزندپروری فاصله بگیرند، با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و رابطۀ خود را تقویت کنند.
• فضایی برای ابراز هویت فردی: دکوراسیون و چیدمان این اتاق بیش از هر جای دیگر در خانه، بازتاب سلیقۀ شخصی و هویت زوجین است.
• مرز بین زندگی خانوادگی و زندگی شخصی: درب این اتاق نمادی از یک مرز است که به کودکان می‌آموزد به حریم خصوصی والدین خود احترام بگذارند و این فضا قلمرو بزرگسالان محسوب می‌شود.

۳. تحول در نام‌گذاری: از Master به Primary

در سال‌های اخیر، استفاده از اصطلاح «Master Bedroom» به‌دلیل تداعی معانی مرتبط با برده‌داری و ساختارهای مردسالارانه در تاریخ آمریکا، مورد نقد قرار گرفته است. در نتیجه، یک حرکت فرهنگی در صنعت املاک و طراحی داخلی برای جایگزینی آن با اصطلاحات خنثی‌تر مانند «Primary Bedroom» اتاق خواب اصلی یا «Owner's Suite» مجموعه مالک شکل گرفته است. این تغییر نشان‌دهندۀ حساسیت‌های فرهنگی جدید و تلاش برای استفاده از زبانی فراگیرتر است.

منابع

* قرآن کریم.

• «آیه ضرورت اجازه گرفتن کودکان بالغ برای ورود به اتاق والدین»، پایگاه اینترنتی ضیاءالصالحین، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1396ش.
• «اجازه کودکان نابالغ به خلوت گاه پدر و مادر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 1 آبان 1404ش.
• «اتاق والدین»، وب‌سایت دهکده چوب، تاریخ بازدید: 1 آبان 1404ش.
• بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، ترجمه محمدتقی ایروانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، بی‌تا.
• راغب، حسین، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دار القلم، الدار الشامیه، ۱۴۱۲ق.
• «زمینه‌های رشد فرزند در محیط خانه»، وب‌سایت ایمانور، تاریخ بازدید: 1 آبان 1404ش.
• نراقی، ملا محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، [بی‌تا].
• «نقش خانواده در انتقال فرهنگ و ارزش‌های اسلامی: تحلیل جامع بر پایه منابع اسلامی»، وب‌سایت اتاق وضعیت، تاریخ بازدید: 13 مهر 1404ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، [بی‌جا]، [بی‌نا]، [بی‌تا].
• طیب، سید عبدالحسین، تفسیر اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام، ۱۳۸۸ش.
• «30 تمرین برای زناشویی عاشقانه»، وب‌سایت خبری تحلیلی عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1394ش.