پرش به محتوا

پیش‌نویس:مهاجران افغانستانی در ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
خط ۴: خط ۴:
مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران به‌طور عمده از ۱۳۵۷ش و همزمان با تهاجم اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان آغاز شد. این روند در چهار موج اصلی تداوم یافته که هر کدام با تحولات خاص سیاسی و امنیتی در افغانستان مرتبط بوده‌ است؛ موج دوم مهاجرت با فروپاشی دولت افغانستان در اواخر دهه ۱۳۶۰ و ظهور طالبان در سال ۱۳۷۴ شکل گرفت.<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/8170274/%D9%85%D9%88%D8%AC-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D9%87-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D8%B3%D8%AF-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85 «موج مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران از چه زمانی شروع سد؟ + فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>  
مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران به‌طور عمده از ۱۳۵۷ش و همزمان با تهاجم اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان آغاز شد. این روند در چهار موج اصلی تداوم یافته که هر کدام با تحولات خاص سیاسی و امنیتی در افغانستان مرتبط بوده‌ است؛ موج دوم مهاجرت با فروپاشی دولت افغانستان در اواخر دهه ۱۳۶۰ و ظهور طالبان در سال ۱۳۷۴ شکل گرفت.<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/8170274/%D9%85%D9%88%D8%AC-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D9%87-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D8%B3%D8%AF-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85 «موج مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران از چه زمانی شروع سد؟ + فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>  


پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی افغانستان در ۱۳۸۱ش، روند بازگشت داوطلبانۀ مهاجران افغانستانی از ایران به کشورشان آغاز شد. این روند تا ۱۳۸۴ش به اوج خود رسید و در این دوره، حدود ۸۰۰ هزار نفر در قالب برنامه‌های داوطلبانۀ بازگشت، به افغانستان عودت داده شدند. اما از سال ۱۳۸۵ به بعد، میزان بازگشت مهاجران به‌طور چشمگیر و شدیدی کاهش یافت و این روند تنها در مقیاسی بسیار کوچک‌تر و محدود ادامه یافت. حتی برخی از مهاجران بازگشه به وطن شان دوباره به ایران بازگشتند.<ref name=":0">[http://ensani.ir/file/download/article/1605949991-10332-99-17.pdf صادقی و عباسی  شوازی، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، 1395ش، ص120].</ref>   
پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی افغانستان در ۱۳۸۱ش، روند بازگشت داوطلبانۀ مهاجران افغانستانی از ایران به کشورشان آغاز شد. این روند تا ۱۳۸۴ش به اوج خود رسید و در این دوره، حدود ۸۰۰ هزار نفر در قالب برنامه‌های داوطلبانۀ بازگشت، به افغانستان عودت داده شدند. اما از سال ۱۳۸۵ به بعد، میزان بازگشت مهاجران به‌طور چشمگیر و شدیدی کاهش یافت و حتی برخی از مهاجران بازگشه به وطن خود، به‌دلیل افزایش ناامنی و مشکلات اقتصادی، دوباره به ایران بازگشتند.<ref name=":0">[http://ensani.ir/file/download/article/1605949991-10332-99-17.pdf صادقی و عباسی  شوازی، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، 1395ش، ص120].</ref>   


آخرین موج مهاجرت با سقوط حکومت اشرف غنی در مرداد ۱۴۰۰ش و بازگشت طالبان به قدرت آغاز شد. بر اساس آمارهای رسمی، بیشترین تمرکز جمعیت افغانستانی در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و کرمان مشاهده می‌شود.  
آخرین موج مهاجرت با سقوط حکومت اشرف غنی در مرداد ۱۴۰۰ش و بازگشت طالبان به قدرت آغاز شد. بر اساس آمارهای رسمی، بیشترین تمرکز جمعیت افغانستانی در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و کرمان مشاهده می‌شود.  
خط ۱۱: خط ۱۱:


==آمار <big>'''مهاجران افغانستانی در ایران'''</big>==
==آمار <big>'''مهاجران افغانستانی در ایران'''</big>==
بر اساس گزارش منابع رسمی، تعداد مهاجران افغانستانی در ایران در 1365ش به ۲ میلیون نفر و در 1370ش به ۳ میلیون نفر افزایش یافت. پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی افغانستان در  ۱۳۸۱ش، روند بازگشت داوطلبانۀ مهاجران افغانستانی از ایران به کشورشان آغاز شد. این روند تا ۱۳۸۴ش به اوج خود رسید و در این دوره، حدود ۸۰۰ هزار نفر در قالب برنامه‌های داوطلبانۀ بازگشت، به افغانستان عودت داده شدند. اما از سال ۱۳۸۵ به بعد، میزان بازگشت مهاجران به‌طور چشمگیر و شدیدی کاهش یافت و این روند تنها در مقیاسی بسیار کوچک‌تر و محدود ادامه یافت. <ref name=":0" />  
بر اساس گزارش منابع رسمی، تعداد مهاجران افغانستانی در ایران در 1365ش به ۲ میلیون نفر و در 1370ش به ۳ میلیون نفر افزایش یافت.<ref>[http://ensani.ir/file/download/article/1605949991-10332-99-17.pdf صادقی و عباسی  شوازی، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، 1395ش، ص120].</ref>


بر اساس آمار رسمی ارائه شده توسط مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور در ۱۴۰۴ش، جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران بالغ بر ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر برآورد شده است. این آمار شامل سه دسته اصلی می‌شود: ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر دارای مدارک اقامتی معتبر، ۲ میلیون نفر فاقد مدارک قانونی و ۲ میلیون نفر که در طرح‌های سرشماری ثبت شده‌اند.  
بر اساس آمار رسمی ارائه شده توسط مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور در ۱۴۰۴ش، جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران بالغ بر ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر برآورد شده است. این آمار شامل‌‌‌ ۳ دسته اصلی می‌شود: ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر دارای مدارک اقامتی معتبر، ۲ میلیون نفر فاقد مدارک قانونی و ۲ میلیون نفر که در طرح‌های سرشماری ثبت شده‌اند.<ref>[https://www.etemadonline.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-23/706655-%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%B1%D8%B3%D9%85%DB%8C-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C «آمار رسمی مهاجران افغانستانی‌ اعلام شد؛ ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر!»، اعتماد آنلاین.]</ref>


==<big>'''آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران'''</big>==
== آموزش و تحصیلات عالی <big>'''مهاجران افغانستانی در ایران'''</big> ==
پس از تهاجم شوروی به افغانستان، تعداد زیادی از افغانستانی‌ها به ایران مهاجرت کردند. یکی از دلایل عمدۀ این مهاجرت، مسئله آموزش فرزندان آنها بوده است. در آن زمان مدارس افغانستان مختلط بود، اما خانواده‌ها به‌دلیل داشتن تعلقات اسلامی از یک‌سو و اهمیت دادن به آموزش فرزندان خود از سوی دیگر، به جمهوری اسلامی ایران پناه آوردند تا فرزندان‌ آنها در محیط اسلامی درس بخوانند. در دهه شصت فرزندان مهاجر در مدارس دولتی بدون محدودیت درس می‌خواندند و بزرگسالان نیز در مراکز نهضت سوادآموزی به فراگیری سواد مشغول شدند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5553650/%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DB%8C%DA%A9-%D9%81%D8%B1%D8%B5%D8%AA-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF «تحصیل کودکان مهاجر، برای ایران یک فرصت بزرگ است»، خبرگزاری مهر].</ref> طبق آمارها در سال تحصیلی 1370-1371ش، تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس ایران، 121 هزار نفر بوده است.<ref>[http://oral-history.ir/?page=post&id=1454 رضوانی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.]</ref> با افزایش مهاجرین، تغییرات در داخل افغانستان و متفاوت بودن سیاست‌ دولت‌های ایران در قبال مهاجرین، به تدریج مشکلاتی در عرصه آموزش کودکان مهاجر به وجود آمد.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/124942/%D8%AD%D9%82-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%DA%A9%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%B1 احمدی‌نیا، «حق تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی ساکن ایران»، وبسایت شهرآرا نیوز.]</ref> چنان‌که در دهه هفتاد با اتخاذ سیاست برگشت مهاجرین از سوی دولت، محدودیت‌هایی برای دانش‌آموزان وضع شد. در سال 1382ش، شورای وزیران دولت وقت تصویب کرد که کودکان مهاجرین قانونی فقط با پرداخت شهریه حق تحصیل در مدارس دولتی را دارند.<ref>[https://www.avapress.com/fa/note/253987/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.]</ref>  در این دوره تعداد دانش‌آموزان افغانستانی به 84 هزار نفر کاهش یافت و تحصیل در دورۀ پیش‌دانشگاهی برای آنها ممنوع شد.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/30309/%D9%85%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B9%D9%8A%D8%AA-%D9%BE%D8%B0%D9%8A%D8%B1%D8%B4-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%83%D8%B2-%D «ممنوعیت پذیرش دانش‌آموزان افغانی در مراکز پیش‌دانشگاهی»، خبرگزاری مهر.]</ref>
 
=== <big>'''الف) آموزش مهاجران افغانستانی در ایرن'''</big> ===
 
==== ۱. دورۀ اول: دهۀ ۶۰ (آغاز مهاجرت و آموزش بدون محدودیت) ====
در حوزۀ آموزش، در دهۀ شصت فرزندان مهاجر در مدارس دولتی بدون محدودیت درس می‌خواندند و بزرگسالان در مراکز نهضت سوادآموزی مشغول شدند.
 
==== ۲. آمار و تغییر سیاست‌ها در دهۀ ۷۰ش ====
طبق آمارها در سال تحصیلی 1370-1371، تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس ایران، 121 هزار نفر بود. با افزایش مهاجرین و تغییر سیاست‌ها، به تدریج مشکلاتی در عرصه آموزش به وجود آمد.
 
==== ۳. تشدید محدودیت‌ها در دهۀ ۸۰ش ====
در دهه هفتاد با اتخاذ سیاست برگشت مهاجرین، محدودیت‌هایی وضع شد و در سال 1382، شورای وزیران تصویب کرد که کودکان مهاجرین قانونی فقط با پرداخت شهریه حق تحصیل در مدارس دولتی را داشته باشند. در این دوره تعداد دانش‌آموزان افغانستانی به 84 هزار نفر کاهش یافت و تحصیل در دورۀ پیش‌دانشگاهی برای آنها ممنوع شد. بعد از سال 1385 و تغییر سیاست ایران در قبال مهاجرین با سابقۀ حضور طولانی، روند ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران همواره افزایشی بود.
 
==== ۴. تحول اساسی پس از فرمان رهبری در سال ۱۳۹۳ش ====
پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران در 1393ش تحول اساسی ایجاد شد؛ تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس دولتی رایگان شد و حتی فرزندان اتباع بدون مدرک اقامتی نیز اجازۀ تحصیل یافتند. تعداد این دانش‌آموزان از ۳۶۱ هزار نفر در 93-94 به ۳۸۶ هزار نفر در سال 94-95 افزایش یافت. بررسی‌ها نشان می‌دهد این فرمان برای دو سال راه‌گشا بود و پس از آن موانع جدیدی سر برآورد.
 
با این وجود، روند ورود دانش‌آموزان اتباع به مدارس حالت افزایشی داشت. در ۱۳۷۵، تنها ۴۹ درصد از کودکان مهاجر زیر ۱۸ سال مشغول به تحصیل بودند، در حالی‌که این نسبت در سال ۱۳۹۵ به حدود ۶۹ درصد رسید. طبق اعلام مسئولان، این نسبت در سال 97-98 به ۸۰ درصد و رقم کلی دانش‌آموزان اتباع در سال 98-99 به 503 هزار نفر رسید.
 
==== ۵. دورۀ جدید پس از قدرت‌گیری طالبان در ۱۴۰۰ش ====
بعد از قدرت‌گیری طالبان در 1400 و ورود موج جدید مهاجران، آموزش کودکان تازه‌وارد با چالش‌های فراوانی رو‌ به‌ رو شد. معاون آموزش مرکز امور بین‌الملل در اردیبهشت 1401ش کل دانش‌آموزان غیر ایرانی را ۵۲۷ هزار نفر اعلام کرد که اکثراً افغانستانی بودند. همین مرکز در اسفند همان سال اعلام کرد که در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰، ۵۵۶ هزار نفر و در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱، ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع افغانستانی در ایران تحصیل کرده‌اند.
 
==== ۶. ممنوعیت ثبت نام دانش آموزان اتباع با برگه سرشماری ====
طبق اطلاعیۀ ادارۀ اتباع  ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی با مدارک ذیل امکان پذیر است:
 
۱.گذرنامۀ دارای پروانه اقامت؛
 
۲. گذرنامه با روادید خانواری الکترونیکی؛
 
۳. دفترچه اقامت (عادی، ویژه یا پناهندگی)؛
 
دانش‌آموزان دارای  برگه سرشماری و گذرنامۀ غیرالکترونیک (خانواری دستی) فاقد اعتبار خواهند بود.
 
علاوه بر این، ثبت‌نام تمامی اتباع خارجی دارای اقامت معتبر تنها با ارائۀ معرفی‌نامه صادرشده از سوی مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی امکان‌پذیر است.<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/8948601/%D8%B4%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B7-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D9%85-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D8%AF «شرایط ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع اعلام شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>
 
---
 
در دهۀ شصت فرزندان مهاجر در مدارس دولتی بدون محدودیت درس می‌خواندند و بزرگسالان نیز در مراکز نهضت سوادآموزی به فراگیری سواد مشغول شدند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5553650/%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DB%8C%DA%A9-%D9%81%D8%B1%D8%B5%D8%AA-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF «تحصیل کودکان مهاجر، برای ایران یک فرصت بزرگ است»، خبرگزاری مهر].</ref> طبق آمارها در سال تحصیلی 1370-1371ش، تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس ایران، 121 هزار نفر بوده است.<ref>[http://oral-history.ir/?page=post&id=1454 رضوانی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.]</ref> با افزایش مهاجرین، تغییرات در داخل افغانستان و متفاوت بودن سیاست‌ دولت‌های ایران در قبال مهاجرین، به تدریج مشکلاتی در عرصه آموزش کودکان مهاجر به وجود آمد.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/124942/%D8%AD%D9%82-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%DA%A9%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%B1 احمدی‌نیا، «حق تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی ساکن ایران»، وبسایت شهرآرا نیوز.]</ref> چنان‌که در دهه هفتاد با اتخاذ سیاست برگشت مهاجرین از سوی دولت، محدودیت‌هایی برای دانش‌آموزان وضع شد. در سال 1382ش، شورای وزیران دولت وقت تصویب کرد که کودکان مهاجرین قانونی فقط با پرداخت شهریه حق تحصیل در مدارس دولتی را دارند.<ref>[https://www.avapress.com/fa/note/253987/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.]</ref>  در این دوره تعداد دانش‌آموزان افغانستانی به 84 هزار نفر کاهش یافت و تحصیل در دورۀ پیش‌دانشگاهی برای آنها ممنوع شد.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/30309/%D9%85%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B9%D9%8A%D8%AA-%D9%BE%D8%B0%D9%8A%D8%B1%D8%B4-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%83%D8%B2-%D «ممنوعیت پذیرش دانش‌آموزان افغانی در مراکز پیش‌دانشگاهی»، خبرگزاری مهر.]</ref>


بعد از سال 1385ش و تغییر سیاست ایران در قبال مهاجرین و کسانی که سابقه حضور آنها در ایران به بیش از ۱۰ سال می‌رسید، روند ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران همواره افزایشی بوده است؛ اما پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، در سال 1393ش تحول اساسی در وضعیت تحصیل دانش‌آموزان اتباع ایجاد شد؛ تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس دولتی رایگان شد و حتی فرزندان اتباع که مدرک‌ اقامتی کامل نداشتند و یا بدون مدرک بودند اجازۀ تحصیل در مدارس دولتی را دریافت کردند. در سال تحصیلی 1393-1394ش و پیش از اجرایی‌شدن فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، تعداد دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران بالغ بر ۳۶۱ هزار نفر بود؛ اما در سال تحصیلی 1394-1395ش بعد از اجرا‌شدن فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، این رقم به حدود ۳۸۶ هزار افزایش یافت. <ref>[https://fa.wikizendegy.ir/index.php?title=%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4_%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86&action=su «چالش‌های تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامه شرق].</ref> بررسی‌ها نشان می‌دهد که این فرمان برای دو سال راه‌گشا بود و بعد از دو سال به‌تدریج موانع جدیدی سر بر آورد.<ref>[https://farhikhtegandaily.com/news/73998/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A8%D8%AA%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%D8%B8%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%A «مهاجران ثبت نام می‌شوند اما مدارس ظرفیت ندارند»، وب‌سایت روزنامۀ فرهیختگان.]</ref> با وجود این، روند ورود دانش‌آموزان اتباع به مدارس حالت افزایشی داشته است. در سال ۱۳۷۵ش، تنها ۴۹ درصد از کودکان زیر ۱۸ سال مهاجر در مدارس ایران مشغول به تحصیل بودند؛ در‌ حالی‌که در سال ۱۳۹۵ش، این نسبت به حدود ۶۹ درصد رسید. طبق اعلام رئیس مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش‌و‌پرورش این نسبت در سال 1397-1398ش افزایش پیدا کرده و ۸۰ درصد واجدان شرایط توانسته‌اند در مدارس ثبت‌نام کنند. رقم کلی دانش‌آموزان اتباع در سال تحصیلی 1398-1399ش، 503 هزار اعلام شده است؛<ref>[https://www.sharghdaily.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-100/855882-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامه شرق.]</ref>
بعد از سال 1385ش و تغییر سیاست ایران در قبال مهاجرین و کسانی که سابقه حضور آنها در ایران به بیش از ۱۰ سال می‌رسید، روند ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران همواره افزایشی بوده است؛ اما پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، در سال 1393ش تحول اساسی در وضعیت تحصیل دانش‌آموزان اتباع ایجاد شد؛ تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس دولتی رایگان شد و حتی فرزندان اتباع که مدرک‌ اقامتی کامل نداشتند و یا بدون مدرک بودند اجازۀ تحصیل در مدارس دولتی را دریافت کردند. در سال تحصیلی 1393-1394ش و پیش از اجرایی‌شدن فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، تعداد دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران بالغ بر ۳۶۱ هزار نفر بود؛ اما در سال تحصیلی 1394-1395ش بعد از اجرا‌شدن فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، این رقم به حدود ۳۸۶ هزار افزایش یافت. <ref>[https://fa.wikizendegy.ir/index.php?title=%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4_%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86&action=su «چالش‌های تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامه شرق].</ref> بررسی‌ها نشان می‌دهد که این فرمان برای دو سال راه‌گشا بود و بعد از دو سال به‌تدریج موانع جدیدی سر بر آورد.<ref>[https://farhikhtegandaily.com/news/73998/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A8%D8%AA%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%D8%B8%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%A «مهاجران ثبت نام می‌شوند اما مدارس ظرفیت ندارند»، وب‌سایت روزنامۀ فرهیختگان.]</ref> با وجود این، روند ورود دانش‌آموزان اتباع به مدارس حالت افزایشی داشته است. در سال ۱۳۷۵ش، تنها ۴۹ درصد از کودکان زیر ۱۸ سال مهاجر در مدارس ایران مشغول به تحصیل بودند؛ در‌ حالی‌که در سال ۱۳۹۵ش، این نسبت به حدود ۶۹ درصد رسید. طبق اعلام رئیس مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش‌و‌پرورش این نسبت در سال 1397-1398ش افزایش پیدا کرده و ۸۰ درصد واجدان شرایط توانسته‌اند در مدارس ثبت‌نام کنند. رقم کلی دانش‌آموزان اتباع در سال تحصیلی 1398-1399ش، 503 هزار اعلام شده است؛<ref>[https://www.sharghdaily.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-100/855882-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامه شرق.]</ref>
خط ۶۵: خط ۱۰۰:


با توجه به حضور پرتعداد مهاجران قانونی و غیر قانونی افغانستانی در ایران و تداوم مهاجرت به ایران، منع کودکان مهاجر از تحصیل موجب شکل‌گیری نسلی کم‌سواد و کم‌مهارت و سرخورده از جامعه ایران خواهد شد.<ref>[https://rahbordfarhangi.csr.ir/article_123317.html?lang=fa اصفهانی و حسینی، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، 1395ش، ص75-78.]</ref>  از این‌رو، برخی کارشناسان به‌منظور کاهش چالش‌های آموزش کودکان مهاجر، با تأکید بر اجرای کامل فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، خواهان بازآموزی مدیران و آموزگاران مدارس پذیرندۀ کودکان مهاجر به‌منظور استانداردسازی، تدارکات تشکیل کمیتۀ بررسی روند آموزش کودکان مهاجر، فعال‌سازی ظرفیت‌های فعالان افغانستان چون مدارس خودگردان، عدم جداسازی اجباری و توسعه آموزش مجازی برای کودکان مهاجر بازمانده از آموزش هستند.<ref>[https://www.avapress.com/fa/note/253987/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.]</ref>
با توجه به حضور پرتعداد مهاجران قانونی و غیر قانونی افغانستانی در ایران و تداوم مهاجرت به ایران، منع کودکان مهاجر از تحصیل موجب شکل‌گیری نسلی کم‌سواد و کم‌مهارت و سرخورده از جامعه ایران خواهد شد.<ref>[https://rahbordfarhangi.csr.ir/article_123317.html?lang=fa اصفهانی و حسینی، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، 1395ش، ص75-78.]</ref>  از این‌رو، برخی کارشناسان به‌منظور کاهش چالش‌های آموزش کودکان مهاجر، با تأکید بر اجرای کامل فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، خواهان بازآموزی مدیران و آموزگاران مدارس پذیرندۀ کودکان مهاجر به‌منظور استانداردسازی، تدارکات تشکیل کمیتۀ بررسی روند آموزش کودکان مهاجر، فعال‌سازی ظرفیت‌های فعالان افغانستان چون مدارس خودگردان، عدم جداسازی اجباری و توسعه آموزش مجازی برای کودکان مهاجر بازمانده از آموزش هستند.<ref>[https://www.avapress.com/fa/note/253987/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.]</ref>
=== '''<big>تحصیلات عالی مهاجران افغانستانی</big>''' ===
تحصیلات عالی مهاجرین افغانستانی همانند اقامت قانونی، اشتغال و‌ آموزش در مدارس، تابع سیاست‌های کلی سه‌گانة  سیاست درهای‌باز (1358ش تا 1370ش)، سیاست بازگشت (1370ش تا 1385ش) و سیاست سازماندهی (1386ش به بعد)<ref>. نصر اصفهانی، در خانه برادر: پناهندگان افغانستانی در ایران، 1397ش، ص79-209.</ref>  بوده است. آغاز ورود فرزندان مهاجرین افغانستانی به دانشگاه‌های ایران به دهة 1370ش برمی‌گردد. در این دهه در دانشگاه‌ها قوانینی ویژة دانشجویان مهاجر افغانستانی وجود نداشت.<ref>[https://www.irna.ir/news/83155937/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%82%DB%8C%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%85%D8%B4%D9%83%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-1 . «دانشجویان افغان مقیم ایران و مشكلات تحصیل»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>  اما با افزایش متقاضیان در دهة 1380ش، تلاش شد شرایط و ضوابطی برای امور کنسولی، مناطق مجاز به تحصیل،‌ شرط حداقل معدل، رشته‌های مجاز به انتخاب و هزینة تحصیل، تدوین ‌شود. این شرایط تا سال 1391ش هر ساله تغییر می‌کرد، برای مثال در 1387ش شرکت برای اتباع افغانستانی و عراقی ممنوع شد. اما از سال 1392ش به بعد در قالب «شیوه‌نامة ثبت‌نام دانشجویان غیرایرانی» شکل مدونی به‌خود گرفت.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص14.</ref>
==شیوه‌نامۀ ثبت‌نام==
مهم‌ترین بندهای این شیوه‌نامه عبارت‌اند از:
#پرداخت 80 درصد شهریه شبانه برای پذیرفته‌شدگان روزانه؛
#تحویل کارت اقامت و تبدیل آن به پاسپورت و گرفتن ویزای تحصیلی؛
#الزام به خروج ایران پس از فراغت.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص8-17.</ref>
در نتیجة برخی از این شرایط، نظیر الزام دانشجویان مهاجر مبنی بر پرداخت شهریة دلاری (دلار با نرخ آزاد) به‌دلیل احتساب آنها به عنوان دانشجویان بین‌المللی، افزایش نرخ دلار، وضعیت تحصیل این دانشجویان بسیار دشوار شد.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1006052/%D8%AF%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%81-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D . « درآمد ریالی، شهریه دلاری/ انصراف دانشجویان از رویای پزشکی»، وب‌سایت خبرنگاران دانشجویی ایران.]</ref>  به‌همین دلیل در سال‌های بعدی برخی از این بندها، مانند شهریة دلاری<ref>[https://www.farsnews.ir/news/14011013000316/%D8%AA%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%84-%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D9%86 . «تبدیل پرداخت شهریه ارزی به ریالی ویژه دانشجویان افغان/ کاهش شهریه دانشجویان»، وب‌سایت خبرگزاری فارس.]</ref>  برای مهاجرین، الزام به خروج و گرفتن ویزا از افغانستان برداشته شده‌اند.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دورة روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص16.</ref>
==شیوه‌های پذیرش مهاجرین در دانشگاه==
متقاضیان تحصیل در دانشگاه‌های ایران از سه طریق می‌توانند پذیرش بگیرند:
#بورس تحصیلی؛
#شرکت در کنکور سراسری و پذیرش به‌صورت روزانه با پرداخت 80 درصد شهریة‌ دوره‌های شبانه و یا پیام نور، دانشگاه آزاد و غیر انتفاعی (شهریه مساوی با دانشجویان ایرانی)؛
#به‌عنوان دانشجوی بین‌المللی و پرداخت شهریة دلاری.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دورة روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص60-62.</ref>
==آمار دانشجویان مهاجر==
براساس تحقیق انجام شده، آمار بازة زمانی شش ساله از 1395ش تا 1400ش نشان می‌دهد که سالانه حدود ده هزار متقاضی مهاجر در آزمون‌ها شرکت می‌کنند که از این تعداد حدود 3500 نفر موفق به کسب نمره قبولی می‌شوند. از میان این افراد 800 نفر در دوره‌های روزانه پذیرفته می‌شوند. شهرهای [[تهران]]، [[مشهد]]، اصفهان و سمنان بیشترین پذیرش را دارند. بر اساس این تحقیق، حدود 85% این افراد را مهاجرین افغانستانی تشکیل می‌دهند؛<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه(بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص22 و 30.</ref>  اما از سال 1401ش، تعداد دانشجویان عراقی، پیشی گرفته است.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1174328/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D9%86-% شمسایی‌نیا، «دانشجویان عراقی در صدر جدول دانشجویان بین‌الملل/ مشکلات اقامت دانشجویان غیر ایرانی حل می‌شود»، وب‌سایت ایسکانیوز.]</ref>
==فرصت‌ها==
===امکان تحصیل در تمامی مقاطع تحصیلات تکمیلی===
به جز رشته‌های ممنوعه، در سایر رشته‌های دانشگاهی، امکان تحصیل برای مهاجران افغانستانی در تمامی مقاطع تحصیلات تکمیلی وجود دارد.<ref>[http://khorasanrazavi.khorasannews.com/newspaper/BlockPrint/196791 . صالحی، «دهه هفتادی‌های افغانستانی گل کاشتند»، وب‌سایت روزنامة خراسان]؛ [https://afaghprogram.ir/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-2/ «آمار دانشجویان مهاجردر ایران به تفکیک مقطع تحصیلی»، وب‌سایت آفاق.]</ref>
===پرداخت شهریه ریالی===
از سال 1401ش پرداخت شهریه برای دانشجویان مهاجر افغانستانی با ریال محاسبه می‌شود.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/14011013000316/%D8%AA%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%84-%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D9%86 . «تبدیل پرداخت شهریة ارزی به ریالی ویژة دانشجویان افغان/ کاهش شهریه دانشجویان»، خبرگزاری فارس.]</ref>
===امکان جذب فارغ‌التحصیلان پزشکی===
از میان دانش‌آموختگان رشته‌های دانشگاهی، تقریبا تمامی فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی،‌ پیراپزشکی، مامایی و اندکی در رشته‌های مهندسی و معدن به‌دلیل نیاز جامعة ایران، امکان اشتغال محدود دارند؛ اما فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم‌انسانی زمینة اشتغال ندارند.<ref>[https://www.avapress.com/fa/interview/161485/%D9%85%D8%AA%D8%AE%D8%B5%D8%B5%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9% «متخصصین افغانستانی در رشته‌های مهندسی و پزشکی در ایران مشغول کار اند/ جامعة فرهنگی و متخصصین افغانستانی ما را ناروا به چوب زدند»، وب‌سایت خبرگزاری صدای افغان (آوا).]</ref>
===همسانی ‌فرهنگی، زبانی و سهولت دسترسی به خانواده===
برای دانشجویان مهاجر افغانستانی، همسانی فرهنگی، زبانی،‌ مذهبی<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/12/16/1019524/%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9% . «افتخارآفرینی مهاجرین افغانستانی در رقابتی از جنس ماکارونی»، خبرگزاری تسنیم.]</ref> و سهولت دسترسی به [[خانواده]]، از مزیت‌های نسبی تحصیل در نظام آموزش عالی ایران به‌شمار می‌آید.<ref>[https://www.isna.ir/news/1400060704609/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87- . «چالش‌های دانشجویان افغانستانی در دانشگاه‌های ایران»، خبرگزاری ایسنا.]</ref>
==کارکردها==
===اختراع‌ها===
وجود زمینه‌های تحصیلی در دانشگاه‌ها موجب شده است که دانشجویان مهاجر افغانستانی اختراعات مهم و اثرگذاری که موجب ارتقاء جایگاه بین‌المللی ایران و یا شکست تحریم‌ها شده‌اند، داشته باشند. این اختراعات عبارتند از: «دستگاه سنجش آلودگی هوا»، «شیشه‌های الکتروکرومیک»،<ref>[https://diaran.ir/773/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%D9%85/ . حقیقت‌طلب، «اختراعات این دختر مهاجر تهران را نجات می‌دهد»، وب‌سایت دیاران.]</ref>  «روش تشخیص عفونت قارچی ناخن در ظرف مدت 4 ساعت‌ونیم»،<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/05/20/455223/%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B9-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%D8%B3 معلم‌زاده، «مخترع افغانستانی: دانشمند دانمارکی‌ پاسخ داد ایران تحریم است؛ یاد ما می‌توانیم امام افتادیم و تحریم را شکستیم»، خبرگزاری خبری تسنیم.]</ref>  «دستگاه تخلیص پیوسته سیال»، «دستگاه سانتریفیوژ چندمحوری»،<ref>[https://www.payam-aftab.com/fa/news/20610/%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 . «ثبت دومین اختراع جوان افغانستانی در ایران»، خبرگزاری پیام آفتاب.]</ref>  «تولید و نصب سیستم ایمنی خودرو»،<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/6391679/%D9%86%D8%AE%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D9%87-7-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D9%88-50-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8% . «نخبة مهاجر افغانستانی که 7 اختراع و 50 کارمند ایرانی دارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>  تولید «کیت تعیین جنسیت از روی خون مادر»، «کیت مولکولی تشخیص ناباروری مردان» و «کیت تشخیص شکنندگی DNA اسپرم».<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/6375835/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D9%88%D8%AA%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%AE%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B . «جایزة بیوتکنولوژی برای نخبة افغانستانی در ایران»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>
===موفقیت‌های تحصیلی (رتبه‌های کنکور)===
دانش‌آموزان و دانش‌جویان مهاجر افغانستانی با شرکت در کنکور سراسری دانشگاه‌های ایرانی توانسته‌اند در رشته‌های مختلفی چون روابط بین‌الملل، تاریخ، برنامه‌ریزی منطقه‌ای و آمایش سرزمین، مهندسی مواد و زمین‌شناسی رتبه‌های تک‌رقمی و دو رقمی به‌دست بیاورند.<ref>[https://risstudies.org/%D9%85%D9%88%D9%81%D9%82%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D8%AE%D8%A8%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2/ آقاجانی، «موفقیت نخبگان مهاجر افغانستان در آموزش عالی ایران؛ فرصت‌ها و چالش‌ها»، وب‌سایت پژوهشکده مطالعات راهبردی وزرات علوم، تحقیقات و فناوری.]</ref>
===حضور دانش‌آموختگان ایران در افغانستان===
پس از سقوط طالبان و روی‌کارآمدن حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های ایران از رشته‌ها و مقاطع مختلف تحصیلی حضور گسترده و اثرگذار در عرصه‌ها و سطوح مختلف افغانستان داشتند.<ref>[http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=80465 . «گزارش جشن فارغ التحصیلان بازگشته از ایران»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref>
===موفقیت در عرصة بین‌الملل===
برخی از دانشجویان مهاجر توانسته‌اند در عرصة‌ بین‌المللی به موفقیت دست ‌یابند. به‌طور نمونه خانم شکردخت جعفری پس از اتمام کارشناسی در دانشگاه تهران و [[تبریز (شهر)|تبریز]]، توانست بورسیة از دانشگاه ‌ساری (University Of Surrey) انگلستان به دست‌آورده و دو اختراع مهم در زمینة درمان سرطان به ثبت برساند.<ref>[https://www.infomigrants.net/prs/post/21743/%D8%B4%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%AE%D8%AA-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%B4%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%AA%D8%A7-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%86 . «شکردخت جعفری: از دشواری‌های مهاجرت تا کارنامة درخشان علمی»،‌ وب‌سایت مهاجرنیوز.]</ref>
==محدودیت‌ها==
===ناتوانی مالی===
بسیاری از خانواده‌ها، به‌دلیل ناتوانی مالی، دانشگاه را رها کرده یا از ابتدا سراغ آن نرفته‌اند.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی، «بررسي تأثير سياست‌هاي تحصیل اتباع افغانستاني در ايران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص70.</ref>
===محدودیت انتخاب برخی‌ رشته‌ها و شهر‌ها===
تحصیل در رشته‌‌هایی که تعهد استخدام داشته باشند و همین طور رشته‌های متعدد دیگری نظیر فیزیک اتمی، فیزیک هسته‌ای، مهندسی هواپیما، علوم نظامی، و همین طور انتخاب بسیاری از شهرها برای اتباع افغانستان ممنوع است.<ref>[https://rjsw.atu.ac.ir/article_9650.html میرزایی، «بررسی انطباق تحصیلی مهاجران‌ افغانستانی در ایران»، 1396ش، ص54-57]؛ [https://www.google.com/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0CAIQw7AJahcKEwiQ8NLw2aWAAxUAAAAAHQAAAAAQAg&url=https%3A%2F%2Fdl.sanjesh.org%2FNOETDownload%2FDownloadHandler.ashx%3Fid%3D1572&psig=AOvVaw1vcb4HHVGl3HfWwsqI8etn&ust=16902316 «رشته‌ها و مناطق ممنوعه برای دواطلبان اتباع غیرایرانی»، وب‌سایت سنجش.]</ref>
===محدودیت اشتغال===
براساس دستورالعمل‌ها، اتباع افغانستانی تنها مجاز به اشتغال در مشاغل کارگری ساده هستند. لذا فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها (به استثنای رشته‌های پزشکی) نمی‌توانند در شرکت‌ها یا بنگاه‌های خصوصی حتی به‌صورت قراردادی مشغول به کار شوند.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص73.</ref>
===الزام به تبدیل وضعیت اقامت===
مهاجرین متقاضی در تحصیل دانشگاه، پس از کسب نمرة قبولی در کنکور، باید کارت اقامت خود را تبدیل به گذرنامة تحصیلی و پس از فراغت تبدیل به گذرنامة اقامتی کنند.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص16.</ref>  همچنین پیش از 1401ش الزام به خروج از ایران وجود داشت.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص73.</ref>
==پیامدهای محدودیت‌ها==
===چهارگزینة بدیل اشتغال===
دانشجویان مهاجر افغانستانی پس از دانش‌آموختگی، چهار راه در پیش دارند: اشتغال غیررسمی در پروژه‌های دانشگاهی، برگشت به مشاغل کارگری، استفاده از مدرک تحصیلی برای مهاجرت مجدد و بازگشت به افغانستان برای کار.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص73.</ref>
===سرخوردگی و نارضایتی===
محدودیت‌های اشتغال و نیز الزام به ترک ایران پس از دانش‌آموختگی که قبل از 1401ش وجود داشت، موجب شد که جوانان مهاجر افغانستانی هیچ‌گونه آینده‌ای برای خود در ایران تصور نکنند. از آنجا که آنها امکان تغییر شرایط را نیز ندارند، این محدویت‌ها موجب سرخوردگی و نارضایتی از جامعه ایران شده است.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص76.</ref>
===تلاش برای مهاجرت مجدد به اروپا و استرالیا===
نداشتن چشم‌انداز روشنی از اشتغال و آیند‌ة قابل پیش‌بینی در ایران، موجب شده است که بسیاری از جوانان مهاجر فارغ‌التحصیل به دنبال فرصت‌هایی برای مهاجرت به اروپا و استرالیا باشند.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص76.</ref>


==<big>'''کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران'''</big>==
==<big>'''کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران'''</big>==
خط ۲۴۴: خط ۳۵۴:


برای مقابله با چالش‌های موجود، نظارت کارشناسانه بر فعالیت‌های هیئت‌ها، آموزش‌ اعضای هیئت از جمله مداحان و مدیران، حضور اشخاص باسواد و دلسوز در ترکیب هیئت، پیشنهاد شده است.<ref>[http://abdolzadeh.ir/religious/21-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D9%87%DB%8C%D8%A6%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C.html عبدل‌زاده، «راه‌کارهایی برای پیشرفت هیئت‌های مذهبی»، وبلاک ایستگاه اندیشه.]</ref>
برای مقابله با چالش‌های موجود، نظارت کارشناسانه بر فعالیت‌های هیئت‌ها، آموزش‌ اعضای هیئت از جمله مداحان و مدیران، حضور اشخاص باسواد و دلسوز در ترکیب هیئت، پیشنهاد شده است.<ref>[http://abdolzadeh.ir/religious/21-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D9%87%DB%8C%D8%A6%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C.html عبدل‌زاده، «راه‌کارهایی برای پیشرفت هیئت‌های مذهبی»، وبلاک ایستگاه اندیشه.]</ref>
=='''<big>تحصیلات عالی مهاجران افغانستانی</big>'''==
تحصیلات عالی مهاجرین افغانستانی همانند اقامت قانونی، اشتغال و‌ آموزش در مدارس، تابع سیاست‌های کلی سه‌گانة  سیاست درهای‌باز (1358ش تا 1370ش)، سیاست بازگشت (1370ش تا 1385ش) و سیاست سازماندهی (1386ش به بعد)<ref>. نصر اصفهانی، در خانه برادر: پناهندگان افغانستانی در ایران، 1397ش، ص79-209.</ref>  بوده است. آغاز ورود فرزندان مهاجرین افغانستانی به دانشگاه‌های ایران به دهة 1370ش برمی‌گردد. در این دهه در دانشگاه‌ها قوانینی ویژة دانشجویان مهاجر افغانستانی وجود نداشت.<ref>[https://www.irna.ir/news/83155937/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%82%DB%8C%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%85%D8%B4%D9%83%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-1 . «دانشجویان افغان مقیم ایران و مشكلات تحصیل»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>  اما با افزایش متقاضیان در دهة 1380ش، تلاش شد شرایط و ضوابطی برای امور کنسولی، مناطق مجاز به تحصیل،‌ شرط حداقل معدل، رشته‌های مجاز به انتخاب و هزینة تحصیل، تدوین ‌شود. این شرایط تا سال 1391ش هر ساله تغییر می‌کرد، برای مثال در 1387ش شرکت برای اتباع افغانستانی و عراقی ممنوع شد. اما از سال 1392ش به بعد در قالب «شیوه‌نامة ثبت‌نام دانشجویان غیرایرانی» شکل مدونی به‌خود گرفت.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص14.</ref>
==شیوه‌نامۀ ثبت‌نام==
مهم‌ترین بندهای این شیوه‌نامه عبارت‌اند از:
#پرداخت 80 درصد شهریه شبانه برای پذیرفته‌شدگان روزانه؛
#تحویل کارت اقامت و تبدیل آن به پاسپورت و گرفتن ویزای تحصیلی؛
#الزام به خروج ایران پس از فراغت.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص8-17.</ref>
در نتیجة برخی از این شرایط، نظیر الزام دانشجویان مهاجر مبنی بر پرداخت شهریة دلاری (دلار با نرخ آزاد) به‌دلیل احتساب آنها به عنوان دانشجویان بین‌المللی، افزایش نرخ دلار، وضعیت تحصیل این دانشجویان بسیار دشوار شد.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1006052/%D8%AF%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%81-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D . « درآمد ریالی، شهریه دلاری/ انصراف دانشجویان از رویای پزشکی»، وب‌سایت خبرنگاران دانشجویی ایران.]</ref>  به‌همین دلیل در سال‌های بعدی برخی از این بندها، مانند شهریة دلاری<ref>[https://www.farsnews.ir/news/14011013000316/%D8%AA%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%84-%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D9%86 . «تبدیل پرداخت شهریه ارزی به ریالی ویژه دانشجویان افغان/ کاهش شهریه دانشجویان»، وب‌سایت خبرگزاری فارس.]</ref>  برای مهاجرین، الزام به خروج و گرفتن ویزا از افغانستان برداشته شده‌اند.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دورة روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص16.</ref>
==شیوه‌های پذیرش مهاجرین در دانشگاه==
متقاضیان تحصیل در دانشگاه‌های ایران از سه طریق می‌توانند پذیرش بگیرند:
#بورس تحصیلی؛
#شرکت در کنکور سراسری و پذیرش به‌صورت روزانه با پرداخت 80 درصد شهریة‌ دوره‌های شبانه و یا پیام نور، دانشگاه آزاد و غیر انتفاعی (شهریه مساوی با دانشجویان ایرانی)؛
#به‌عنوان دانشجوی بین‌المللی و پرداخت شهریة دلاری.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دورة روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص60-62.</ref>
==آمار دانشجویان مهاجر==
براساس تحقیق انجام شده، آمار بازة زمانی شش ساله از 1395ش تا 1400ش نشان می‌دهد که سالانه حدود ده هزار متقاضی مهاجر در آزمون‌ها شرکت می‌کنند که از این تعداد حدود 3500 نفر موفق به کسب نمره قبولی می‌شوند. از میان این افراد 800 نفر در دوره‌های روزانه پذیرفته می‌شوند. شهرهای [[تهران]]، [[مشهد]]، اصفهان و سمنان بیشترین پذیرش را دارند. بر اساس این تحقیق، حدود 85% این افراد را مهاجرین افغانستانی تشکیل می‌دهند؛<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه(بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص22 و 30.</ref>  اما از سال 1401ش، تعداد دانشجویان عراقی، پیشی گرفته است.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1174328/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D9%86-% شمسایی‌نیا، «دانشجویان عراقی در صدر جدول دانشجویان بین‌الملل/ مشکلات اقامت دانشجویان غیر ایرانی حل می‌شود»، وب‌سایت ایسکانیوز.]</ref>
==فرصت‌ها==
===امکان تحصیل در تمامی مقاطع تحصیلات تکمیلی===
به جز رشته‌های ممنوعه، در سایر رشته‌های دانشگاهی، امکان تحصیل برای مهاجران افغانستانی در تمامی مقاطع تحصیلات تکمیلی وجود دارد.<ref>[http://khorasanrazavi.khorasannews.com/newspaper/BlockPrint/196791 . صالحی، «دهه هفتادی‌های افغانستانی گل کاشتند»، وب‌سایت روزنامة خراسان]؛ [https://afaghprogram.ir/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-2/ «آمار دانشجویان مهاجردر ایران به تفکیک مقطع تحصیلی»، وب‌سایت آفاق.]</ref>
===پرداخت شهریه ریالی===
از سال 1401ش پرداخت شهریه برای دانشجویان مهاجر افغانستانی با ریال محاسبه می‌شود.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/14011013000316/%D8%AA%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%84-%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D9%86 . «تبدیل پرداخت شهریة ارزی به ریالی ویژة دانشجویان افغان/ کاهش شهریه دانشجویان»، خبرگزاری فارس.]</ref>
===امکان جذب فارغ‌التحصیلان پزشکی===
از میان دانش‌آموختگان رشته‌های دانشگاهی، تقریبا تمامی فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی،‌ پیراپزشکی، مامایی و اندکی در رشته‌های مهندسی و معدن به‌دلیل نیاز جامعة ایران، امکان اشتغال محدود دارند؛ اما فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم‌انسانی زمینة اشتغال ندارند.<ref>[https://www.avapress.com/fa/interview/161485/%D9%85%D8%AA%D8%AE%D8%B5%D8%B5%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9% «متخصصین افغانستانی در رشته‌های مهندسی و پزشکی در ایران مشغول کار اند/ جامعة فرهنگی و متخصصین افغانستانی ما را ناروا به چوب زدند»، وب‌سایت خبرگزاری صدای افغان (آوا).]</ref>
===همسانی ‌فرهنگی، زبانی و سهولت دسترسی به خانواده===
برای دانشجویان مهاجر افغانستانی، همسانی فرهنگی، زبانی،‌ مذهبی<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/12/16/1019524/%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9% . «افتخارآفرینی مهاجرین افغانستانی در رقابتی از جنس ماکارونی»، خبرگزاری تسنیم.]</ref> و سهولت دسترسی به [[خانواده]]، از مزیت‌های نسبی تحصیل در نظام آموزش عالی ایران به‌شمار می‌آید.<ref>[https://www.isna.ir/news/1400060704609/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87- . «چالش‌های دانشجویان افغانستانی در دانشگاه‌های ایران»، خبرگزاری ایسنا.]</ref>
==کارکردها==
===اختراع‌ها===
وجود زمینه‌های تحصیلی در دانشگاه‌ها موجب شده است که دانشجویان مهاجر افغانستانی اختراعات مهم و اثرگذاری که موجب ارتقاء جایگاه بین‌المللی ایران و یا شکست تحریم‌ها شده‌اند، داشته باشند. این اختراعات عبارتند از: «دستگاه سنجش آلودگی هوا»، «شیشه‌های الکتروکرومیک»،<ref>[https://diaran.ir/773/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%D9%85/ . حقیقت‌طلب، «اختراعات این دختر مهاجر تهران را نجات می‌دهد»، وب‌سایت دیاران.]</ref>  «روش تشخیص عفونت قارچی ناخن در ظرف مدت 4 ساعت‌ونیم»،<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/05/20/455223/%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B9-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%D8%B3 معلم‌زاده، «مخترع افغانستانی: دانشمند دانمارکی‌ پاسخ داد ایران تحریم است؛ یاد ما می‌توانیم امام افتادیم و تحریم را شکستیم»، خبرگزاری خبری تسنیم.]</ref>  «دستگاه تخلیص پیوسته سیال»، «دستگاه سانتریفیوژ چندمحوری»،<ref>[https://www.payam-aftab.com/fa/news/20610/%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 . «ثبت دومین اختراع جوان افغانستانی در ایران»، خبرگزاری پیام آفتاب.]</ref>  «تولید و نصب سیستم ایمنی خودرو»،<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/6391679/%D9%86%D8%AE%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D9%87-7-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D9%88-50-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8% . «نخبة مهاجر افغانستانی که 7 اختراع و 50 کارمند ایرانی دارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>  تولید «کیت تعیین جنسیت از روی خون مادر»، «کیت مولکولی تشخیص ناباروری مردان» و «کیت تشخیص شکنندگی DNA اسپرم».<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/6375835/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D9%88%D8%AA%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%AE%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B . «جایزة بیوتکنولوژی برای نخبة افغانستانی در ایران»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>
===موفقیت‌های تحصیلی (رتبه‌های کنکور)===
دانش‌آموزان و دانش‌جویان مهاجر افغانستانی با شرکت در کنکور سراسری دانشگاه‌های ایرانی توانسته‌اند در رشته‌های مختلفی چون روابط بین‌الملل، تاریخ، برنامه‌ریزی منطقه‌ای و آمایش سرزمین، مهندسی مواد و زمین‌شناسی رتبه‌های تک‌رقمی و دو رقمی به‌دست بیاورند.<ref>[https://risstudies.org/%D9%85%D9%88%D9%81%D9%82%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D8%AE%D8%A8%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2/ آقاجانی، «موفقیت نخبگان مهاجر افغانستان در آموزش عالی ایران؛ فرصت‌ها و چالش‌ها»، وب‌سایت پژوهشکده مطالعات راهبردی وزرات علوم، تحقیقات و فناوری.]</ref>
===حضور دانش‌آموختگان ایران در افغانستان===
پس از سقوط طالبان و روی‌کارآمدن حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های ایران از رشته‌ها و مقاطع مختلف تحصیلی حضور گسترده و اثرگذار در عرصه‌ها و سطوح مختلف افغانستان داشتند.<ref>[http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=80465 . «گزارش جشن فارغ التحصیلان بازگشته از ایران»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref>
===موفقیت در عرصة بین‌الملل===
برخی از دانشجویان مهاجر توانسته‌اند در عرصة‌ بین‌المللی به موفقیت دست ‌یابند. به‌طور نمونه خانم شکردخت جعفری پس از اتمام کارشناسی در دانشگاه تهران و [[تبریز (شهر)|تبریز]]، توانست بورسیة از دانشگاه ‌ساری (University Of Surrey) انگلستان به دست‌آورده و دو اختراع مهم در زمینة درمان سرطان به ثبت برساند.<ref>[https://www.infomigrants.net/prs/post/21743/%D8%B4%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%AE%D8%AA-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%B4%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%AA%D8%A7-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%86 . «شکردخت جعفری: از دشواری‌های مهاجرت تا کارنامة درخشان علمی»،‌ وب‌سایت مهاجرنیوز.]</ref>
==محدودیت‌ها==
===ناتوانی مالی===
بسیاری از خانواده‌ها، به‌دلیل ناتوانی مالی، دانشگاه را رها کرده یا از ابتدا سراغ آن نرفته‌اند.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی، «بررسي تأثير سياست‌هاي تحصیل اتباع افغانستاني در ايران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص70.</ref>
===محدودیت انتخاب برخی‌ رشته‌ها و شهر‌ها===
تحصیل در رشته‌‌هایی که تعهد استخدام داشته باشند و همین طور رشته‌های متعدد دیگری نظیر فیزیک اتمی، فیزیک هسته‌ای، مهندسی هواپیما، علوم نظامی، و همین طور انتخاب بسیاری از شهرها برای اتباع افغانستان ممنوع است.<ref>[https://rjsw.atu.ac.ir/article_9650.html میرزایی، «بررسی انطباق تحصیلی مهاجران‌ افغانستانی در ایران»، 1396ش، ص54-57]؛ [https://www.google.com/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0CAIQw7AJahcKEwiQ8NLw2aWAAxUAAAAAHQAAAAAQAg&url=https%3A%2F%2Fdl.sanjesh.org%2FNOETDownload%2FDownloadHandler.ashx%3Fid%3D1572&psig=AOvVaw1vcb4HHVGl3HfWwsqI8etn&ust=16902316 «رشته‌ها و مناطق ممنوعه برای دواطلبان اتباع غیرایرانی»، وب‌سایت سنجش.]</ref>
===محدودیت اشتغال===
براساس دستورالعمل‌ها، اتباع افغانستانی تنها مجاز به اشتغال در مشاغل کارگری ساده هستند. لذا فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها (به استثنای رشته‌های پزشکی) نمی‌توانند در شرکت‌ها یا بنگاه‌های خصوصی حتی به‌صورت قراردادی مشغول به کار شوند.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص73.</ref>
===الزام به تبدیل وضعیت اقامت===
مهاجرین متقاضی در تحصیل دانشگاه، پس از کسب نمرة قبولی در کنکور، باید کارت اقامت خود را تبدیل به گذرنامة تحصیلی و پس از فراغت تبدیل به گذرنامة اقامتی کنند.<ref>. عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص16.</ref>  همچنین پیش از 1401ش الزام به خروج از ایران وجود داشت.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص73.</ref>
==پیامدهای محدودیت‌ها==
===چهارگزینة بدیل اشتغال===
دانشجویان مهاجر افغانستانی پس از دانش‌آموختگی، چهار راه در پیش دارند: اشتغال غیررسمی در پروژه‌های دانشگاهی، برگشت به مشاغل کارگری، استفاده از مدرک تحصیلی برای مهاجرت مجدد و بازگشت به افغانستان برای کار.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص73.</ref>
===سرخوردگی و نارضایتی===
محدودیت‌های اشتغال و نیز الزام به ترک ایران پس از دانش‌آموختگی که قبل از 1401ش وجود داشت، موجب شد که جوانان مهاجر افغانستانی هیچ‌گونه آینده‌ای برای خود در ایران تصور نکنند. از آنجا که آنها امکان تغییر شرایط را نیز ندارند، این محدویت‌ها موجب سرخوردگی و نارضایتی از جامعه ایران شده است.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص76.</ref>
===تلاش برای مهاجرت مجدد به اروپا و استرالیا===
نداشتن چشم‌انداز روشنی از اشتغال و آیند‌ة قابل پیش‌بینی در ایران، موجب شده است که بسیاری از جوانان مهاجر فارغ‌التحصیل به دنبال فرصت‌هایی برای مهاجرت به اروپا و استرالیا باشند.<ref>. نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص76.</ref>


==<big>'''اشتغال زنان مهاجر افغانستانی در ایران'''</big>==
==<big>'''اشتغال زنان مهاجر افغانستانی در ایران'''</big>==
خط ۹۷۹: خط ۱٬۰۱۴:
==منابع==
==منابع==


*«آمار رسمی مهاجران افغانستانی‌ اعلام شد؛ ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر!»، اعتماد آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
*اخوان‌فرد و دیگران، «تکلیف بر رعایت حق آموزش در حقوق اسلام و مقررات حقوق بشر»، فصل‌نامۀ علمی و پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلام، سال هشتم، شمارۀ 4، زمستان 1394ش.
*اخوان‌فرد و دیگران، «تکلیف بر رعایت حق آموزش در حقوق اسلام و مقررات حقوق بشر»، فصل‌نامۀ علمی و پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلام، سال هشتم، شمارۀ 4، زمستان 1394ش.
*اصفهانی، آرش‌نصیر و حسینی، حسن، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، فصل‌نامۀ راهبردی اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ بیستم، پاییز 1395ش.
*اصفهانی، آرش‌نصیر و حسینی، حسن، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، فصل‌نامۀ راهبردی اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ بیستم، پاییز 1395ش.
خط ۹۹۲: خط ۱٬۰۲۸:
*رضوانی، مرتضی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران، تاریخ بازدید: 6 تیر 1402ش.
*رضوانی، مرتضی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران، تاریخ بازدید: 6 تیر 1402ش.
*«روابط ایران و افغانستان از منظر آموزش کودکان پناهنده و آواره»، وب‌سایت دیپلماسی ایران، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1400ش.
*«روابط ایران و افغانستان از منظر آموزش کودکان پناهنده و آواره»، وب‌سایت دیپلماسی ایران، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1400ش.
*«شرایط ثبت نام دانش آموزان اتباع اعلام شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
*صادقی، حمیدرضا، «آموزش چیست و چه تغییری در باور نسبت به‌آموزش باید ایجاد شود؟»، وب‌سایت آموزش فکرمحور، تاریخ درج مطلب: 1 می 2017م.
*صادقی، حمیدرضا، «آموزش چیست و چه تغییری در باور نسبت به‌آموزش باید ایجاد شود؟»، وب‌سایت آموزش فکرمحور، تاریخ درج مطلب: 1 می 2017م.
*صادقی، رسول، عباسی شوازی، محمدجلال، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، دو فصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 1، بهار و تابستان 1395ش.
*صادقی، رسول، عباسی شوازی، محمدجلال، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، دو فصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 1، بهار و تابستان 1395ش.

نسخهٔ ۱۱ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۱:۴۵

مهاجران افغانستانی در ایران؛ اتباع افغانستانی که به‌دلایل مختلف از جمله ناامنی، جنگ‌های داخلی، بحران‌های اقتصادی و سیاسی، کشور خود را ترک کرده و در ایران اقامت گزیده‌اند.

تاریخچه مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران

مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران به‌طور عمده از ۱۳۵۷ش و همزمان با تهاجم اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان آغاز شد. این روند در چهار موج اصلی تداوم یافته که هر کدام با تحولات خاص سیاسی و امنیتی در افغانستان مرتبط بوده‌ است؛ موج دوم مهاجرت با فروپاشی دولت افغانستان در اواخر دهه ۱۳۶۰ و ظهور طالبان در سال ۱۳۷۴ شکل گرفت.[۱]

پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی افغانستان در ۱۳۸۱ش، روند بازگشت داوطلبانۀ مهاجران افغانستانی از ایران به کشورشان آغاز شد. این روند تا ۱۳۸۴ش به اوج خود رسید و در این دوره، حدود ۸۰۰ هزار نفر در قالب برنامه‌های داوطلبانۀ بازگشت، به افغانستان عودت داده شدند. اما از سال ۱۳۸۵ به بعد، میزان بازگشت مهاجران به‌طور چشمگیر و شدیدی کاهش یافت و حتی برخی از مهاجران بازگشه به وطن خود، به‌دلیل افزایش ناامنی و مشکلات اقتصادی، دوباره به ایران بازگشتند.[۲]

آخرین موج مهاجرت با سقوط حکومت اشرف غنی در مرداد ۱۴۰۰ش و بازگشت طالبان به قدرت آغاز شد. بر اساس آمارهای رسمی، بیشترین تمرکز جمعیت افغانستانی در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و کرمان مشاهده می‌شود.

دولت ایران با اجرای طرح‌های سرشماری و قانونمندسازی، تلاش کرده است تا وضعیت اتباع افغانستانی را ساماندهی کند. این مهاجرت‌ها تأثیرات قابل توجهی بر ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر دو کشور داشته است.[۳]

آمار مهاجران افغانستانی در ایران

بر اساس گزارش منابع رسمی، تعداد مهاجران افغانستانی در ایران در 1365ش به ۲ میلیون نفر و در 1370ش به ۳ میلیون نفر افزایش یافت.[۴]

بر اساس آمار رسمی ارائه شده توسط مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور در ۱۴۰۴ش، جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران بالغ بر ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر برآورد شده است. این آمار شامل‌‌‌ ۳ دسته اصلی می‌شود: ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر دارای مدارک اقامتی معتبر، ۲ میلیون نفر فاقد مدارک قانونی و ۲ میلیون نفر که در طرح‌های سرشماری ثبت شده‌اند.[۵]

آموزش و تحصیلات عالی مهاجران افغانستانی در ایران

الف) آموزش مهاجران افغانستانی در ایرن

۱. دورۀ اول: دهۀ ۶۰ (آغاز مهاجرت و آموزش بدون محدودیت)

در حوزۀ آموزش، در دهۀ شصت فرزندان مهاجر در مدارس دولتی بدون محدودیت درس می‌خواندند و بزرگسالان در مراکز نهضت سوادآموزی مشغول شدند.

۲. آمار و تغییر سیاست‌ها در دهۀ ۷۰ش

طبق آمارها در سال تحصیلی 1370-1371، تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس ایران، 121 هزار نفر بود. با افزایش مهاجرین و تغییر سیاست‌ها، به تدریج مشکلاتی در عرصه آموزش به وجود آمد.

۳. تشدید محدودیت‌ها در دهۀ ۸۰ش

در دهه هفتاد با اتخاذ سیاست برگشت مهاجرین، محدودیت‌هایی وضع شد و در سال 1382، شورای وزیران تصویب کرد که کودکان مهاجرین قانونی فقط با پرداخت شهریه حق تحصیل در مدارس دولتی را داشته باشند. در این دوره تعداد دانش‌آموزان افغانستانی به 84 هزار نفر کاهش یافت و تحصیل در دورۀ پیش‌دانشگاهی برای آنها ممنوع شد. بعد از سال 1385 و تغییر سیاست ایران در قبال مهاجرین با سابقۀ حضور طولانی، روند ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران همواره افزایشی بود.

۴. تحول اساسی پس از فرمان رهبری در سال ۱۳۹۳ش

پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران در 1393ش تحول اساسی ایجاد شد؛ تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس دولتی رایگان شد و حتی فرزندان اتباع بدون مدرک اقامتی نیز اجازۀ تحصیل یافتند. تعداد این دانش‌آموزان از ۳۶۱ هزار نفر در 93-94 به ۳۸۶ هزار نفر در سال 94-95 افزایش یافت. بررسی‌ها نشان می‌دهد این فرمان برای دو سال راه‌گشا بود و پس از آن موانع جدیدی سر برآورد.

با این وجود، روند ورود دانش‌آموزان اتباع به مدارس حالت افزایشی داشت. در ۱۳۷۵، تنها ۴۹ درصد از کودکان مهاجر زیر ۱۸ سال مشغول به تحصیل بودند، در حالی‌که این نسبت در سال ۱۳۹۵ به حدود ۶۹ درصد رسید. طبق اعلام مسئولان، این نسبت در سال 97-98 به ۸۰ درصد و رقم کلی دانش‌آموزان اتباع در سال 98-99 به 503 هزار نفر رسید.

۵. دورۀ جدید پس از قدرت‌گیری طالبان در ۱۴۰۰ش

بعد از قدرت‌گیری طالبان در 1400 و ورود موج جدید مهاجران، آموزش کودکان تازه‌وارد با چالش‌های فراوانی رو‌ به‌ رو شد. معاون آموزش مرکز امور بین‌الملل در اردیبهشت 1401ش کل دانش‌آموزان غیر ایرانی را ۵۲۷ هزار نفر اعلام کرد که اکثراً افغانستانی بودند. همین مرکز در اسفند همان سال اعلام کرد که در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰، ۵۵۶ هزار نفر و در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱، ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع افغانستانی در ایران تحصیل کرده‌اند.

۶. ممنوعیت ثبت نام دانش آموزان اتباع با برگه سرشماری

طبق اطلاعیۀ ادارۀ اتباع  ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی با مدارک ذیل امکان پذیر است:

۱.گذرنامۀ دارای پروانه اقامت؛

۲. گذرنامه با روادید خانواری الکترونیکی؛

۳. دفترچه اقامت (عادی، ویژه یا پناهندگی)؛

دانش‌آموزان دارای برگه سرشماری و گذرنامۀ غیرالکترونیک (خانواری دستی) فاقد اعتبار خواهند بود.

علاوه بر این، ثبت‌نام تمامی اتباع خارجی دارای اقامت معتبر تنها با ارائۀ معرفی‌نامه صادرشده از سوی مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی امکان‌پذیر است.[۶]

---

در دهۀ شصت فرزندان مهاجر در مدارس دولتی بدون محدودیت درس می‌خواندند و بزرگسالان نیز در مراکز نهضت سوادآموزی به فراگیری سواد مشغول شدند.[۷] طبق آمارها در سال تحصیلی 1370-1371ش، تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس ایران، 121 هزار نفر بوده است.[۸] با افزایش مهاجرین، تغییرات در داخل افغانستان و متفاوت بودن سیاست‌ دولت‌های ایران در قبال مهاجرین، به تدریج مشکلاتی در عرصه آموزش کودکان مهاجر به وجود آمد.[۹] چنان‌که در دهه هفتاد با اتخاذ سیاست برگشت مهاجرین از سوی دولت، محدودیت‌هایی برای دانش‌آموزان وضع شد. در سال 1382ش، شورای وزیران دولت وقت تصویب کرد که کودکان مهاجرین قانونی فقط با پرداخت شهریه حق تحصیل در مدارس دولتی را دارند.[۱۰] در این دوره تعداد دانش‌آموزان افغانستانی به 84 هزار نفر کاهش یافت و تحصیل در دورۀ پیش‌دانشگاهی برای آنها ممنوع شد.[۱۱]

بعد از سال 1385ش و تغییر سیاست ایران در قبال مهاجرین و کسانی که سابقه حضور آنها در ایران به بیش از ۱۰ سال می‌رسید، روند ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران همواره افزایشی بوده است؛ اما پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، در سال 1393ش تحول اساسی در وضعیت تحصیل دانش‌آموزان اتباع ایجاد شد؛ تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس دولتی رایگان شد و حتی فرزندان اتباع که مدرک‌ اقامتی کامل نداشتند و یا بدون مدرک بودند اجازۀ تحصیل در مدارس دولتی را دریافت کردند. در سال تحصیلی 1393-1394ش و پیش از اجرایی‌شدن فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، تعداد دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران بالغ بر ۳۶۱ هزار نفر بود؛ اما در سال تحصیلی 1394-1395ش بعد از اجرا‌شدن فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، این رقم به حدود ۳۸۶ هزار افزایش یافت. [۱۲] بررسی‌ها نشان می‌دهد که این فرمان برای دو سال راه‌گشا بود و بعد از دو سال به‌تدریج موانع جدیدی سر بر آورد.[۱۳] با وجود این، روند ورود دانش‌آموزان اتباع به مدارس حالت افزایشی داشته است. در سال ۱۳۷۵ش، تنها ۴۹ درصد از کودکان زیر ۱۸ سال مهاجر در مدارس ایران مشغول به تحصیل بودند؛ در‌ حالی‌که در سال ۱۳۹۵ش، این نسبت به حدود ۶۹ درصد رسید. طبق اعلام رئیس مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش‌و‌پرورش این نسبت در سال 1397-1398ش افزایش پیدا کرده و ۸۰ درصد واجدان شرایط توانسته‌اند در مدارس ثبت‌نام کنند. رقم کلی دانش‌آموزان اتباع در سال تحصیلی 1398-1399ش، 503 هزار اعلام شده است؛[۱۴]

بعد از قدرت‌گیری گروه طالبان در 1400ش و ورود موج جدید مهاجرین به ایران، آموزش کودکان مهاجر تازه‌وارد قانونی و غیر قانونی با چالش‌های فراوانی رو‌به‌رو است؛[۱۵] اما اینکه در شرایط موجود تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستانی چقدر هستند، رقم ثابت و هماهنگ نیست و سال به سال نیز متفاوت است. معاون آموزش مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و پرورش در 17 اردبیهشت 1401ش کل دانش‌آموزان غیر ایرانی را ۵۲۷ هزار اعلام کرده است که اکثر آنها افغانستانی هستند.[۱۶] همین مرکز در 10 اسنفد همان سال اعلام کرد که در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ش، ۵۵۶ هزار نفر و در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱ش، ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع افغانستانی در مدارس ایرانی تحصیل‌کرده‌اند که سرانه دانش‌آموزی این دانش آموزان به ترتیب ۴۲۷ و ۵۲۷ دلار است.

پس از فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران مرکز بین‌الملل و مدارس خارج از کشور همراه با وزارت امور خارجه و وزارت کشور تلاش کرده‌اند تا مشکلات و محدودیت‌های فراروی آموزش کودکان افغانستان رفع شود. در حال حاضر طبق اعلام مرکز مذکور امکان ثبت‌نام برای دانش آموزان افغانستانی در مدارس سمپاد و شاهد نیز وجود دارد. دولت جمهوری اسلامی ایران متعهد است که با تکیه بر اصول اخلاقی و اسلامی، فرصت برابر برای آموزش تمام کودکان مهاجر فراهم کند تا هیچ کودکی از تحصیل باز نماند.

پس از ممنوع شدن تفکیک فضای آموزشی دانش‌آموزان غیر ایرانی و از ایرانی در سال تحصیلی 1401-۱۴۰۲ش، ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع خارجی در ایران تحصیل می‌کنند. این رقم نسبت به سال تحصیلی ۱۳۹۲-۱۳۹۳ش دو برابر افزایش را نشان می‌دهد؛ زیرا در آن زمان ۳۲۹ هزار نفر از دانش‌آموزان اتباع در مدارس ایرانی تحصیل می‌کردند. هزینه آموزش دنش‌آموزان اتباع در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ش بیش از ۳۵۲ میلیون دلار بوده است.[۱۷]

مدارس خودگردان

تعدادی زیادی از دانش‌آموزان مهاجر فاقد مدارک اقامتی، با هزینۀ شخصی در مدارس خودگردان مشغول آموزش شده‌اند که در سال 1391ش، در حدود 40 هزار دانش‌آموز گزارش شده است. پس از سقوط حکومت طالبان و روی کار آمدن نظام جدید، محدودیت‌هایی بر این مدارس اعمال شد و در سال 1390ش، این مدارس غیر قانونی اعلام شد؛[۱۸] اما پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای به چند مورد از این مدارس نیز مجوز داده شد. [۱۹]

هزینۀ آموزش

تا قبل از فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، دانش‌آموزان مهاجر مکلف به پرداخت هزینه‌های مدارس بودند، اما بعد از فرمان، دریافت شهریه از مهاجرین ممنوع شد.[۲۰] بعد از آن، حدود 10% هزینه را کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل و مابقی را دولت‌ جمهوری اسلامی ایران متقبل می‌شود.[۲۱] جمهوری اسلامی ایران بیش از ۹۶ درصد هزینه‌های تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی را تامین می‌کند. در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ش، بیش از ۶ میلیون دلار کمک‌های بین‌المللی و ۲۳۷ میلیون دلار از بودجه داخلی و در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ش، ۱۷ میلیون دلار کمک بین‌المللی و ۳۳۵ میلیون دلار بودجه کشور برای آموزش اتباع افغانستانی صرف شده است. مجموع کمک‌ سازمان‌های بین‌المللی برای تحصیل اتباع افغانستانی در ایران کمتر از ۳.۹ درصد از هزینه کل است.

در حال حاضر دانش‌آموزن افغانستانی در ۶ هزار مدرسه در حال تحصیل هستند که تنها ۱۱۱ مدرسه با مشارکت سازمان‌های بین‌المللی تأسیس شده است. [۲۲]

فرصت‌های تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

  1. طبق آمار ارائه شدۀ، 95% از ظرفیت حدود 18 هزار کلاس دورۀ ابتدائی مختص کودکان مهاجرین در ایران، توسط کودکان مهاجر افغانستانی پر شده است که زمینه‌ساز افزایش نرخ سواد در جامعۀ افغانستان و تربیت نیروی متخصص در آینده است.[۲۳]
  2. پس از تحولات اخیر در افغانستان و ایجاد محدودیت در آموزش دختران، برخی گزارش‌ها حکایت دارد که آمار دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس جمهوری اسلامی ایران به 800 هزار تا یک میلیون نفر رسیده است که یک نوید برای جامعۀ بازمانده از تحصیل افغانستان به‌شمار می‌رود.[۲۴]

چالش‌های آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

1. چالش‌های قانونی و اجرایی

به‌نظر کارشناسان، نبود رویۀ مشخص در آموزش کودکان فاقد مدرک و برخوردهای موردی متأثر از انگیزه‌های سیاسی، چالش اصلی آموزش کودکان مهاجر افغانستانی است؛[۲۵] بسیاری از قوانین و آئین‌نامه‌های موجود، به‌صورت سلیقه‌ای تفسیر و اجرا می‌شود.[۲۶] تحصیل دانش‌آموزان خارجی در برخی رشته‌ها، منع قانونی دارد؛[۲۷] گاهی قوانین مهاجرت سبب ابهام و سردرگمی سیستم آموزشی شده است؛[۲۸] گوناگونی مدارک اقامتی، سبب بازماندن تعداد زیادی از کودکان مهاجر از آموزش شده است[۲۹] و کمبود ظرفیت در برخی مناطق، حتی کودکان دارای مدارک اقامتی را سرگردان ساخته است.[۳۰]

2. چالش‌های فرهنگی

  • کارشناسان معتقدند که افراد زیادی در سطوح بالای تصمیم‌گیری کشور ایران، خواهان جداسازی کودکان مهاجر افغانستانی از کودکان ایرانی در مدارس هستند؛
  • مواد آموزشی که فرهنگ هم‌زیستی میان کودکان ایران و مهاجر را تقویت کند وجود ندارد؛
  • عدم بازآموزی کادرهای علمی و اجرایی مدارس؛
  • در فرهنگ بعضی از گروه‌های قومی مهاجر، به ‌آموزش دختران اهمیت داده نمی‌شود؛[۳۱]
  • دغدغه‌های مذهبی؛ برخی از خانواده‌های سنی‌مذهب مهاجر تمایلی به تحصیل کودکان خود در مدارس ایران که مواد درسی آن مطابق مذهب شیعی است، ندارند؛[۳۲]
  • بحران هویتی؛ بحران هویتی باعث سردرگمی کودکان شده است؛ زیرا معلوم نیست مدرسه، کودک را برای کدام جامعه تربیت کرده و کودک برای مواجهه با کدام مشکلات آمادگی داشته باشد.[۳۳]

3. چالش‌های اقتصادی

  • وضعیت اقتصادی ضعیف، برخی خانواده‌ها را مجبور می‌سازد که کودکان خود را به‌سوی کسب‌و‌کار سوق دهند و آنها از آموزش باز می‌مانند؛
  • تنگ‌دستی برخی خانواده‌های دارای چند فرزند، توان ثبت‌نام کودکان و تأمین هزینۀ آموزش را از آنها می‌گیرد.[۳۴]

4. چالش‌های اجتماعی

حاشیه‌نشینی مهاجرین، محدودیت اشتغال در ایران، ناپایداری حضور آنان در ایران، فقدان همبستگی میان نهادهای آموزش و دیگر نهادهای مربوط به مهاجرین، ناامیدی مهاجرین از کشور خود و احساس تبعیض، از جمله چالش‌های اجتماعی فراراه آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران است.[۳۵]

پیامدهای آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

از نظر کارشناسان، آموزش کودکان مهاجر افغانستان در ایران پیامدهایی چون کاهش فقر، فراهم‌سازی زمینۀ صلح و مفاهمه[۳۶] رشد نسل جدید تحصیل‌کردۀ مهاجرین، تأثیر مثبت بر امنیت ملی ایران، اثرپذیری فرهنگی، کاهش پدیدۀ کودکان کار و پیامدهای آن و ارائه تصویر مناسب از جمهوری اسلامی ایران در سطح بین‌الملل را به‌ دنبال دارد.

با توجه به حضور پرتعداد مهاجران قانونی و غیر قانونی افغانستانی در ایران و تداوم مهاجرت به ایران، منع کودکان مهاجر از تحصیل موجب شکل‌گیری نسلی کم‌سواد و کم‌مهارت و سرخورده از جامعه ایران خواهد شد.[۳۷] از این‌رو، برخی کارشناسان به‌منظور کاهش چالش‌های آموزش کودکان مهاجر، با تأکید بر اجرای کامل فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، خواهان بازآموزی مدیران و آموزگاران مدارس پذیرندۀ کودکان مهاجر به‌منظور استانداردسازی، تدارکات تشکیل کمیتۀ بررسی روند آموزش کودکان مهاجر، فعال‌سازی ظرفیت‌های فعالان افغانستان چون مدارس خودگردان، عدم جداسازی اجباری و توسعه آموزش مجازی برای کودکان مهاجر بازمانده از آموزش هستند.[۳۸]

تحصیلات عالی مهاجران افغانستانی

تحصیلات عالی مهاجرین افغانستانی همانند اقامت قانونی، اشتغال و‌ آموزش در مدارس، تابع سیاست‌های کلی سه‌گانة سیاست درهای‌باز (1358ش تا 1370ش)، سیاست بازگشت (1370ش تا 1385ش) و سیاست سازماندهی (1386ش به بعد)[۳۹] بوده است. آغاز ورود فرزندان مهاجرین افغانستانی به دانشگاه‌های ایران به دهة 1370ش برمی‌گردد. در این دهه در دانشگاه‌ها قوانینی ویژة دانشجویان مهاجر افغانستانی وجود نداشت.[۴۰] اما با افزایش متقاضیان در دهة 1380ش، تلاش شد شرایط و ضوابطی برای امور کنسولی، مناطق مجاز به تحصیل،‌ شرط حداقل معدل، رشته‌های مجاز به انتخاب و هزینة تحصیل، تدوین ‌شود. این شرایط تا سال 1391ش هر ساله تغییر می‌کرد، برای مثال در 1387ش شرکت برای اتباع افغانستانی و عراقی ممنوع شد. اما از سال 1392ش به بعد در قالب «شیوه‌نامة ثبت‌نام دانشجویان غیرایرانی» شکل مدونی به‌خود گرفت.[۴۱]

شیوه‌نامۀ ثبت‌نام

مهم‌ترین بندهای این شیوه‌نامه عبارت‌اند از:

  1. پرداخت 80 درصد شهریه شبانه برای پذیرفته‌شدگان روزانه؛
  2. تحویل کارت اقامت و تبدیل آن به پاسپورت و گرفتن ویزای تحصیلی؛
  3. الزام به خروج ایران پس از فراغت.[۴۲]

در نتیجة برخی از این شرایط، نظیر الزام دانشجویان مهاجر مبنی بر پرداخت شهریة دلاری (دلار با نرخ آزاد) به‌دلیل احتساب آنها به عنوان دانشجویان بین‌المللی، افزایش نرخ دلار، وضعیت تحصیل این دانشجویان بسیار دشوار شد.[۴۳] به‌همین دلیل در سال‌های بعدی برخی از این بندها، مانند شهریة دلاری[۴۴] برای مهاجرین، الزام به خروج و گرفتن ویزا از افغانستان برداشته شده‌اند.[۴۵]

شیوه‌های پذیرش مهاجرین در دانشگاه

متقاضیان تحصیل در دانشگاه‌های ایران از سه طریق می‌توانند پذیرش بگیرند:

  1. بورس تحصیلی؛
  2. شرکت در کنکور سراسری و پذیرش به‌صورت روزانه با پرداخت 80 درصد شهریة‌ دوره‌های شبانه و یا پیام نور، دانشگاه آزاد و غیر انتفاعی (شهریه مساوی با دانشجویان ایرانی)؛
  3. به‌عنوان دانشجوی بین‌المللی و پرداخت شهریة دلاری.[۴۶]

آمار دانشجویان مهاجر

براساس تحقیق انجام شده، آمار بازة زمانی شش ساله از 1395ش تا 1400ش نشان می‌دهد که سالانه حدود ده هزار متقاضی مهاجر در آزمون‌ها شرکت می‌کنند که از این تعداد حدود 3500 نفر موفق به کسب نمره قبولی می‌شوند. از میان این افراد 800 نفر در دوره‌های روزانه پذیرفته می‌شوند. شهرهای تهران، مشهد، اصفهان و سمنان بیشترین پذیرش را دارند. بر اساس این تحقیق، حدود 85% این افراد را مهاجرین افغانستانی تشکیل می‌دهند؛[۴۷] اما از سال 1401ش، تعداد دانشجویان عراقی، پیشی گرفته است.[۴۸]

فرصت‌ها

امکان تحصیل در تمامی مقاطع تحصیلات تکمیلی

به جز رشته‌های ممنوعه، در سایر رشته‌های دانشگاهی، امکان تحصیل برای مهاجران افغانستانی در تمامی مقاطع تحصیلات تکمیلی وجود دارد.[۴۹]

پرداخت شهریه ریالی

از سال 1401ش پرداخت شهریه برای دانشجویان مهاجر افغانستانی با ریال محاسبه می‌شود.[۵۰]

امکان جذب فارغ‌التحصیلان پزشکی

از میان دانش‌آموختگان رشته‌های دانشگاهی، تقریبا تمامی فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی،‌ پیراپزشکی، مامایی و اندکی در رشته‌های مهندسی و معدن به‌دلیل نیاز جامعة ایران، امکان اشتغال محدود دارند؛ اما فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم‌انسانی زمینة اشتغال ندارند.[۵۱]

همسانی ‌فرهنگی، زبانی و سهولت دسترسی به خانواده

برای دانشجویان مهاجر افغانستانی، همسانی فرهنگی، زبانی،‌ مذهبی[۵۲] و سهولت دسترسی به خانواده، از مزیت‌های نسبی تحصیل در نظام آموزش عالی ایران به‌شمار می‌آید.[۵۳]

کارکردها

اختراع‌ها

وجود زمینه‌های تحصیلی در دانشگاه‌ها موجب شده است که دانشجویان مهاجر افغانستانی اختراعات مهم و اثرگذاری که موجب ارتقاء جایگاه بین‌المللی ایران و یا شکست تحریم‌ها شده‌اند، داشته باشند. این اختراعات عبارتند از: «دستگاه سنجش آلودگی هوا»، «شیشه‌های الکتروکرومیک»،[۵۴] «روش تشخیص عفونت قارچی ناخن در ظرف مدت 4 ساعت‌ونیم»،[۵۵] «دستگاه تخلیص پیوسته سیال»، «دستگاه سانتریفیوژ چندمحوری»،[۵۶] «تولید و نصب سیستم ایمنی خودرو»،[۵۷] تولید «کیت تعیین جنسیت از روی خون مادر»، «کیت مولکولی تشخیص ناباروری مردان» و «کیت تشخیص شکنندگی DNA اسپرم».[۵۸]

موفقیت‌های تحصیلی (رتبه‌های کنکور)

دانش‌آموزان و دانش‌جویان مهاجر افغانستانی با شرکت در کنکور سراسری دانشگاه‌های ایرانی توانسته‌اند در رشته‌های مختلفی چون روابط بین‌الملل، تاریخ، برنامه‌ریزی منطقه‌ای و آمایش سرزمین، مهندسی مواد و زمین‌شناسی رتبه‌های تک‌رقمی و دو رقمی به‌دست بیاورند.[۵۹]

حضور دانش‌آموختگان ایران در افغانستان

پس از سقوط طالبان و روی‌کارآمدن حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های ایران از رشته‌ها و مقاطع مختلف تحصیلی حضور گسترده و اثرگذار در عرصه‌ها و سطوح مختلف افغانستان داشتند.[۶۰]

موفقیت در عرصة بین‌الملل

برخی از دانشجویان مهاجر توانسته‌اند در عرصة‌ بین‌المللی به موفقیت دست ‌یابند. به‌طور نمونه خانم شکردخت جعفری پس از اتمام کارشناسی در دانشگاه تهران و تبریز، توانست بورسیة از دانشگاه ‌ساری (University Of Surrey) انگلستان به دست‌آورده و دو اختراع مهم در زمینة درمان سرطان به ثبت برساند.[۶۱]

محدودیت‌ها

ناتوانی مالی

بسیاری از خانواده‌ها، به‌دلیل ناتوانی مالی، دانشگاه را رها کرده یا از ابتدا سراغ آن نرفته‌اند.[۶۲]

محدودیت انتخاب برخی‌ رشته‌ها و شهر‌ها

تحصیل در رشته‌‌هایی که تعهد استخدام داشته باشند و همین طور رشته‌های متعدد دیگری نظیر فیزیک اتمی، فیزیک هسته‌ای، مهندسی هواپیما، علوم نظامی، و همین طور انتخاب بسیاری از شهرها برای اتباع افغانستان ممنوع است.[۶۳]

محدودیت اشتغال

براساس دستورالعمل‌ها، اتباع افغانستانی تنها مجاز به اشتغال در مشاغل کارگری ساده هستند. لذا فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها (به استثنای رشته‌های پزشکی) نمی‌توانند در شرکت‌ها یا بنگاه‌های خصوصی حتی به‌صورت قراردادی مشغول به کار شوند.[۶۴]

الزام به تبدیل وضعیت اقامت

مهاجرین متقاضی در تحصیل دانشگاه، پس از کسب نمرة قبولی در کنکور، باید کارت اقامت خود را تبدیل به گذرنامة تحصیلی و پس از فراغت تبدیل به گذرنامة اقامتی کنند.[۶۵] همچنین پیش از 1401ش الزام به خروج از ایران وجود داشت.[۶۶]

پیامدهای محدودیت‌ها

چهارگزینة بدیل اشتغال

دانشجویان مهاجر افغانستانی پس از دانش‌آموختگی، چهار راه در پیش دارند: اشتغال غیررسمی در پروژه‌های دانشگاهی، برگشت به مشاغل کارگری، استفاده از مدرک تحصیلی برای مهاجرت مجدد و بازگشت به افغانستان برای کار.[۶۷]

سرخوردگی و نارضایتی

محدودیت‌های اشتغال و نیز الزام به ترک ایران پس از دانش‌آموختگی که قبل از 1401ش وجود داشت، موجب شد که جوانان مهاجر افغانستانی هیچ‌گونه آینده‌ای برای خود در ایران تصور نکنند. از آنجا که آنها امکان تغییر شرایط را نیز ندارند، این محدویت‌ها موجب سرخوردگی و نارضایتی از جامعه ایران شده است.[۶۸]

تلاش برای مهاجرت مجدد به اروپا و استرالیا

نداشتن چشم‌انداز روشنی از اشتغال و آیند‌ة قابل پیش‌بینی در ایران، موجب شده است که بسیاری از جوانان مهاجر فارغ‌التحصیل به دنبال فرصت‌هایی برای مهاجرت به اروپا و استرالیا باشند.[۶۹]

کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

پیمان‌نامۀ بین‌المللی حقوق کودک که جمهوری اسلامی ایران، عضو آن است، افراد زیر 18 سال را کودک می‌داند مگر این‌که قوانین داخلی کشورها سن‌قانونی را کمتر از آن تعیین کرده باشند.[۷۰] از نظر کارشناسان در حقوق موضوعۀ جمهوری اسلامی ایران تعریف واحدی از کودک وجود ندارد. مادۀ 1210 قانون مدنی جمهوری اسلام ایران سن بلوغ در دختران را 9 سال و در پسران، 15 سال کامل قمری دانسته است.[۷۱]

سیر تاریخی مهاجرت افغانستانی‌ها به‌ ایران

اولین موج مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران در دهۀ 1230ش با ورود پنج‌هزار خانوادۀ مردم هزاره، آغاز شد.[۷۲] در دوران سرکوب عبدالرحمن علیه مردم هزارۀ افغانستان (دهۀ نود قرن 19م)، این مهاجرت شدت یافت که تعداد زیادی از کودکان و خانواده‌ها سرپرست خود را از دست داده بودند.[۷۳] با آغاز جهاد مردم افغانستان علیه نظام کمونیستی و تجاوز شوروی، مهاجرت مردم افغانستان به‌ ایران عمومیت یافت. تعداد زیادی از خانواده‌های افغانستانی به‌صورت غیرقانونی وارد ایران شدند که در دوران حاکمیت اول طالبان شدت بیشتری یافت.[۷۴] با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در افغانستان، مهاجرت مردم افغانستان کاهش یافت؛ اما پس از قدرت‌گیری مجدد طالبان، موج جدید مهاجرت مردم افغانستان و به‌خصوص کودکان به‌سمت ایران به‌راه افتاد.[۷۵]

دلایل مهاجرت کودکان افغانستانی به ایران

تحقیقات نشان می‌دهد که دلایلی چون جنگ، ناامنی، فقر، بی‌کاری، تعصبات قومی و مذهبی، ناامیدی از زندگی در افغانستان، نبود فرصت آموزش، مردم افغانستان را مجبور به مهاجرت کرده که بخش عظیم آن را کودکان تشکیل می‌دهند.[۷۶] این کودکان به‌دلایلی چون دست‌یابی به‌زندگی بهتر و شغل مناسب، نزدیکی جغرافیایی، مشترکات فرهنگی و مذهبی، حضور اقوام و دوستان، ارزانی و فراوانی، امکانات آموزش و پرورش و عبور به‌کشورهای دیگر، ایران را به‌عنوان مقصد مهاجرت خود انتخاب می‌کنند.[۷۷]

کار کودکان از منظر حقوق ایران

مادۀ 79 قانون کار جمهوری اسلامی ایران، کار افراد زیر 15 سال را ممنوع کرده و مادۀ 80 آن، افراد بین 15 تا 18 سال را کارگر نوجوان نامیده و انجام کار اضافی، کار در شب، کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار سنگین بدون استفاده از وسایل مکانیکی را برای آنان ممنوع کرده است.[۷۸]

آمار کودکان کارگر افغانستانی در ایران

طبق آمار سازمان بهزیستی ایران 83% کودکان کار در ایران اتباع خارجی هستند که اکثریت آن را کودکان مهاجر افغانستانی تشکیل می‌دهند که 60% آنها بدون اسناد اقامتی هستند.[۷۹] در بعضی شهرها کودکان مهاجر افغانستانی 80% را تشکیل می‌دهند.[۸۰]

عوامل کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

از نظر محققان، جنگ، ناامنی، فقر، فروپاشی خانواده،[۸۱] از دست‌دادن سرپرست خانوده، اعتیاد، بیکاری، محکومیت به‌ حبس آنها، پایین بودن سطح سواد، فقر فرهنگی، دید مثبت نسبت به‌ کار کودک در جامعۀ افغانستان، نبود اسناد اقامتی، عدم دسترسی به ‌آموزش،[۸۲] اقتصاد غیر رسمی، مهاجرت [۸۳] و نابرابری اجتماعی،[۸۴] عوامل کار کودکان مهاجر افغانستانی است.

گونه‌های کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

طبق گزارش‌های موجود، دست‌فروشی، واکس‌زدن، تکدی‌گری، زباله‌گردی،[۸۵] مکانیکی، کارواش، کار در مغازه، کار در کارخانه‌جات، کارگاه نجاری و چوب، پارک‌بانی، حمالی، ساختمانی، خیاطی،[۸۶] جوش‌کاری، آجرپزی و بلورسازی[۸۷] کارهایی هستند که کودکان مهاجر افغانستان به‌ آن مشغول هستند.

ویژگی‌های کودکان مهاجر افغانستانی

  1. بازگشت به‌خانه؛ کودکان مهاجر معمولا خانواده دارند و شب‌ها به‌خانه‌های خود بازمی‌گردند.
  2. در فرهنگ افغانستان نگاه مثبت به ‎‌کار کودک وجود دارد.
  3. در خانواده‌های افغانستانی قواعد محکم‌تری وجود دارد و کودکان کمتر می‌توانند به‌ناهنجاری‌هایی چون اعتیاد، تکدی‌گری و دیگر بزه‌ها رو آورند.
  4. کودکان افغانستانی زودتر می‌توانند از دورۀ کودکی عبور کنند و بیشتر به حرفه‌آموزی توجه دارند.[۸۸]

پیامدهای ناشی از کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

فعالان حوزه حقوق کودک و آسیب‌شناسان اجتماعی معتقدند، کار کودکان مهاجر پیامدهایی چون بازماندن از آموزش، دور ماندن از تربیت سالم، قربانی شدن در خشونت‌های خانوادگی و اجتماعی، بلوغ زودهنگام، کمبود عاطفه و پرخاشگری، گرفتار شدن در باندهای تبه‌کار، اعتیاد و ابتلا به انواع بیماری‌ها به‌خصوص بیماری‌های پوستی را در پی دارد.[۸۹]

کارشناسان معتقدند، کار کودکان در کنار آسیب‌های فردی، آسیب‌های اجتماعی چون گسترش بی‌سوادی، انتقال بیماری‌های واگیر،[۹۰] گسترش هنجارشکنی، پرورش روحیۀ ضد اجتماعی[۹۱] و برهم‌زدن رفاه اجتماعی[۹۲] را در پی دارد. مهاجر غیرقانونی و افغانستانی بودن، در همه این موارد، زمینۀ آسیب‌پذیری کودکان را بیشتر می‌کند.[۹۳]

به‌منظور جلوگیری یا به حداقل رساندن آسیب‌های کار برای کودکان مهاجر، فعالین حوزۀ کار کودکان، ایجاد فرصت‌های آموزشی را توصیه کرده‌اند.[۹۴] برخی، مشکل عمده کودکان مهاجر را اسناد اقامتی یا هزینۀ بالای تمدید اسناد اقامتی دانسته‌اند که بیشتر خانواده‌ها ‌توان پرداخت آن را ندارند. از این منظر، حل مشکل اقامت مهاجرین غیرقانونی و تخفیف در هزینه‌های اقامتی می‌تواند در جلو گیری و یا کاهش کار کودکان مهاجر مؤثر باشد.[۹۵]

اقتصاد مهاجرین افغانستانی در ایران

اقتصاد مهاجرین افغانستانی، به معنای شیوه‌های درآمد مهاجرین از منابع در دسترس مانند زمان، پول و فضای زندگی و چگونگی مصرف آن برای نیازهای مادی و غیرمادی،[۹۶] تابع سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران است.[۹۷] این سیاست‌ها شامل سیاست درهای باز، سیاست بازگشت و سیاست ساماندهی است. بعضی منابع از پنج سیاست نام برده‌اند: سیاست درهای باز، سیاست انقباضی، سیاست بازگشت، سیاست ساماندهی و سیاست ادغام ساختاری.[۹۸] پس از سیاست ساماندهی، عملکرد دولت‌ها به‌خصوص دولت سیزدهم در مورد اقتصاد مهاجرین، به‌ویژه در بخش اشتغال[۹۹] و بهداشت و درمان بهبود یافته است.[۱۰۰]

منابع درآمد

1. اشتغال

الف) مشاغل مجاز

1) گروه کوره‌پزی شامل گچ‌پزی و آجرپزی؛ 2) گروه ساختمانی‌ شامل امور ساختمانی، سنگبری،‌ راه‌سازی و معدن؛ 3) گروه کشاورزی، شامل امورکشاورزی، دامپروری و مرغداری، گروه چرم‌سازی؛ و سالامبورسازی؛ 4) سایر مشاغل مانند امحاء زباله،‌ تولید کنستانتره،‌ تخیله و نظافت مخازن.[۱۰۱] این مشاغل از پست‌ترین مشاغل اجتماعی شمرده می‌شود. مدیرکل ادارة اتباع خارجی وزارت کار، این مشاغل را مخصوص کسانی دانسته است که با کارت اقامت مخصوص مهاجرین زندگی می‌کنند و شامل افراد دارای گذرنامه و پناهندگان نمی‌شود.[۱۰۲] در سال‌های اخیر،‌ فارغ‌التحصیلان مهاجرین افغانستانی در رشته‌های پزشکی و اندکی مهندسی نیز اجازة کار یافته‌اند.[۱۰۳]

ب) مشاغل غیر مجاز

به کار‌گیری اتباع افغانستانی به جز در گروه مشاغل بالا،‌ ممنوع بوده و موجب پی‌گرد قانونی و جریمة پنج برابر حداقل دستمزد می‌شود.[۱۰۴] با این وجود،‌ برخی از مهاجرین در مشاغل دیگر همچون کیف‌دوزی و خیاطی نیز ورود کرده‌اند.[۱۰۵]

ج) نرخ اشتغال مهاجرین

در آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395ش، تعداد مهاجرین افغانستانی 1،583،979 نفر ثبت شده است. از مجموع مهاجرین، تعداد 538646 نفر شاغل بوده که سهم 4/2 درصد از شاغلین کل کشور را به خود اختصاص داده‌اند.[۱۰۶] براساس آخرین آمار در دسترس در سال 1399ش، 539130 نفر از شاغلین را اتباع افغانستانی تشکیل می‌دهند که سهم 3/2 درصد نیروی کار ایران را در بر می‌گیرد.[۱۰۷]

2. سرمایه‌گذاری

در سال‌های اخیر با فراهم شدن فرصت سرمایه‌گذاری در ایران، اتباع افغانستانی، از جمله مهاجرین به‌صورت گسترده وارد این حوزه شده‌اند؛ به‌طوری که اتباع افغانستان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در سال 1401ش در ایران دانسته شده است.[۱۰۸] همین طور نمایندة ویژة رئیس جمهور در امور افغانستان، نیمی از سرمایه‌گذارن خارجی را مربوط به اتباع افغانستانی اعلام کرده است.[۱۰۹] در نتیجة همین سرمایه‌گذاری‌ها، براساس قوانین جمهوری اسلامی ایران، 20 نفر از سرمایه‌گذاران اتباع افغانستان تابعیت ایران را کسب کرده‌اند.[۱۱۰] برخی از زمینه‌هایی که مهاجرین سرمایه‌گذاری کرده‌اند عبارتند از: بندرکاسپین،[۱۱۱] بورس،[۱۱۲] فرش ماشینی، پارچه‌بافی.[۱۱۳]

3. کارآفرینی

برخی از اتباع افغانستان با ورود مستقیم به بازار اقتصاد ایران و ثبت شرکت‌، زمینه‌های کارآفرینی را فراهم کرده‌اند. از این دسته شرکت‌ها می‌توان به شرکت دانش بنیان در زمینة «تولید و نصب سیستم ایمنی خودرو»،[۱۱۴] و شرکت «هامون طب پیشرو» تولیدکنندة «کیت تعیین جنسیت از روی خون مادر، کیت مولکولی تشخیص ناباروری مردان و تشخیص شکنندگی DNA تشخیص اسپرم».[۱۱۵] علاوه براین، رئیس انجمن فعالان اقتصادی افغانستان در خراسان رضوی از ثبت 1600 شرکت در زمینه‌های هتلداری و گردشگری، پتروشیمی و سوخت، صنعت و معدن، خدمات، بازرگانی و کشاورزی خبر می‌دهد که سرمایة تقریبی آنها بالغ بر یک میلیارد دلار تخمین زده شده است.[۱۱۶]

هزینه‌ها

1. مسکن

به جز مهاجرینی که در کوره‌پزی‌ها و دامداری‌ها کار می‌کنند،‌ سایر مهاجرین افغانستانی، اجاره‌نشین هستند. البته تعداد اندکی از مهاجرین اقدام به خرید خانه با قولنامه یا به نام یک ایرانی خوش‌نام کرده‌اند.[۱۱۷] اجاره‌نشینی باتوجه به شرایط بازار مسکن ایران از یک‌‌سو و شرایط جامعه مهاجر از سوی دیگر، مشکلات متعددی را پدید آورده و موجب شده بخشی زیادی از مخارج خانوادة مهاجر به مسکن اختصاص یابد. برخی از این مشکلات عبارتند از:

  • کاهش ارزش‌ پول ایران و به تبع آن کاهش سرمایة خانوادة مهاجر؛ مهاجرین افغانستانی به‌دلیل عدم امکان سرمایه‌گذاری و سپرده‌گذاری،‌ تمایل به رهن و پول پیش دارند، تا از این طریق سرمایة خود را حفظ کنند.[۱۱۸] کاهش پول ایران موجب کاهش شدید ارزش سرمایة مهاجرین شده است.
  • عدم حمایت دولت؛ علی‌رغم اثرپذیری مهاجرین از نرخ ارز و افزایش اجاره‌‌بها، دولت‌ ایران به مهاجرین وام اجارة مسکن نمی‌دهد.[۱۱۹]
  • پرجمعیت‌بودن خانوادة مهاجر افغانستانی و بی‌رغبتی صاحبخانه‌ها.[۱۲۰]
  • افزایش اجاره‌بها در حاشیة ‌شهرها؛ افزایش جمعیت مهاجرین افغانستانی موجب افزایش تقاضای مسکن و در نتیجه افزایش اجاره‌بها در حاشیة‌ شهرها شده است.[۱۲۱]

2. بهداشت و درمان

بخشی قابل توجهی از مخارج خانوادة مهاجر افغانستانی را هزینه‌های بهداشت و درمان تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین عوامل این هزینه‌ها عبارتند از: الف) نداشتن بیمة درمانی؛ به‌جز اقشار آسیب‌پذیر مهاجرین (حدود 157 هزار نفر)،[۱۲۲] سایر افراد باید هزینة بیمه را پرداخت کنند. از این‌رو، اکثریت مهاجرین افغانستانی علی‌رغم اقامت قانونی و اشتغال، فاقد بیمه ‌درمانی هستند.[۱۲۳] ب) ضعف آگاهی از روند امور پزشکی و بهداشتی؛ با توجه به این‌که اکثریت نسل اول مهاجرین افغانستانی از روستاها سفر کرده‌اند، آگاهی‌اندکی از روند امور پزشکی دارند.[۱۲۴] ج) پرجمعیت بودن؛ خانواده‌های مهاجر اغلب پرجمعیت‌اند.[۱۲۵]

3. تمدید مدارک

تمدید مدارک هویتی بخشی از هزینة خانواده مهاجر را تشکیل می‌دهد. این مدارک به سه دستة کارت آمایش، گذرنامه‌های خانواری و کارت کار تقسیم می‌شود:

الف)کارت آمایش

کارت آمایش نخستین و مهم‌ترین مدرک مهاجرین افغانستانی است که هر ساله تمدید و تا کنون 17 بار صادر شده است. بر مبنای آخرین نوبت تمدید (1401ش)، جمع هزینه‌های آن برای یک نفر با شمول خدمات شهری، مبلغ خزانه، هزینة رصد و هزینة چاپ کارت، مبلغ 422 هزار و پانصد تومان است.[۱۲۶]

ب) گذرنامه‌های خانواری

گذرنامه‌های خانواری دومین نوع مدرک مهاجرین افغانستانی است که برای ساماندهی مهاجرین افغانستانی صادر شده است. تمدید این نوع مدرک به دو بخش تقسیم می‌شود:

  • تمدید اعتبار گذرنامه (که توسط سفارت یا کنسولسگری افغانستان انجام می‌شود)؛
  • تمدید روادید (که توسط پلیس نیروی انتظامی و دفتر کفالت صورت می‌گیرد)؛

برمبنای آخرین نوبت تمدید (1397ش تا 1400ش) هزینه‌های آن عبارتند از: 1) تمدید یکسالة پاسپورت در سال 1402ش: 30 دلار؛[۱۲۷] 2) تمدید سه سال و سه ماه روادید برای هر جلد گذرنامه: 1،180،000 تومان؛ 3) هزینة خدمات تمدید روادید: 45 هزار تومان؛ 4) هزینة خدمات شهری: 100 هزار تومان.[۱۲۸]

ج) کارت کارگری

کارت کارگری یا شناسة اشتغال، عبارت است از مجوز و پروانة کار برای اتباع خارجی. استخدام افراد فاقد این کارت جریمه در پی‌ خواهد داشت.[۱۲۹] هزینة صدور این کارت که از سوی وزارت تعاون،‌ کار و رفاه اجتماعی تعیین می‌شود، در سال 1402ش مبلغ 800 هزار تومان و تمدید آن 700 هزار تومان است.[۱۳۰]

4. هزینة‌ تحصیل فرزندان

باتوجه به پرجمعیت بودن خانواده‌های مهاجر، علی‌رغم رایگان‌ شدن تحصیل مدارس پس از فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران در سال 1393ش،‌ بخش قابل توجهی از مخارج خانواده صرف هزینة تحصیل دانش‌آموزان و دانشجویان می‌شود. سنگینی این هزینه‌ در مقاطع متوسطة دوم و دانشگاه و از دست‌رفتن درآمد فرزندان بالای 15 سال که به‌نوعی کمک خرج خانواده محسوب می‌شوند،‌ موجب شده که برخی از دانش‌آموزان و دانشجویان تحصیل را رها کنند.[۱۳۱]

5. مصارف روزمره

بخشی از مخارج خانواده مهاجرین افغانستانی صرف مخارج زندگی روزمره مانند خوراک، پوشاک، سفر، دید و بازدید و مراسم‌های مذهبی و فرهنگی، عروسی و فاتحه،‌ می‌شود. باتوجه به فقدان تحقیق میدانی، این بخش از هزینه‌های خانوادة مهاجر علی‌رغم پیوند عمیق آن با سبک زندگی، قابل بررسی نیست.[۱۳۲]

چالش‌های اقتصاد مهاجرین

  1. محدودیت‌های اشتغال؛ محدودیت مشاغل موجب ‌شده مهاجرین افغانستانی نتوانند به صورت قانونی آزادانه مشغول به کار شوند.[۱۳۳] این چالش در نسل دوم و سوم مهاجر به دلیل جامعه‌پذیری در فرهنگ ایرانی، بیشتر بروز یافته است.[۱۳۴]
  2. آسیب‌پذیری و عدم امنیت شغلی؛ باتوجه به اینکه مهاجرین عموما در مشاغل غیراستخدامی و موقت مشغول به‌کار‌ هستند،‌ در معرض آسیب‌پذیری و عدم امنیت شغلی بالایی قرار دارند.[۱۳۵]
  3. محدودیت اشتغال زنان؛ براساس مادة 121 قانون کار، زنان مهاجر حق اشتغال به کار را ندارند. این محدودیت برای نیمی از جمعیت مهاجر،‌ خصوصا برای زنانی که سرپرست‌ خانواده‌اند، چالش‌های جدی را ایجاد کرده است.[۱۳۶]

طلاق مهاجرین افغانستانی در ایران

طلاق مهاجرین افغانستانی در ایران، به‌دلیل اشتراکات فرهنگی و دینی، به‌طور کلی تابع قوانین حقوقی و شرعی جامعۀ میزبان است؛ اما داشتن یا نداشتن مدارک اقامتی و عرف و آداب و رسوم اجتماعی جامعۀ مهاجر نیز در روند دادرسی آن دخالت دارد. به‌همین دلیل، این طلاق نیز با منحل‌کردن قانونی و شرعی ازدواج دائمی باشرایط خاص از جانب مرد یا نمایندۀ قانونی او[۱۳۷] و یا از جانب زن در صورت تکمیل شرایط،[۱۳۸] واقع می‌شود.[۱۳۹]

آمار طلاق در میان مهاجرین

به‌دلیل نبود مرجع مشخص برای ثبت، آمار دقیق از طلاق مهاجرین افغانستانی مقیم جمهوری اسلامی ایران وجود ندارد؛ اما براساس گزارش‌ها در سال‌های اخیر آمار طلاق میان مهاجرین سیر صعودی داشته که هشتاد درصد آن مربوط به نسل دوم مهاجرین است که در عالم مهاجرت بزرگ شده‌اند واز شرایط محیطی اثر پذیرفته‌اند.[۱۴۰]

عوامل طلاق

عوامل سنتی پایداری کانون خانواده در جابه‌جایی به ‌یک جامعۀ متفاوت، کارایی خود را از دست می‌دهد و تفاوت فرهنگی با جامعۀ میزبان و الگوبرداری از فرهنگ متفاوت، چالش‌هایی مانند طلاق را در پی دارد.[۱۴۱] عوامل دیگری چون خشونت‌های خانوادگی، نداشتن درک متقابل، توقعات زیاد، رقابت‌های ناسالم در جامعه، مصروفیت بیش از حد در فضای مجازی، رها شدن خانواده توسط مردان، تفاوت موقعیت‌های علمی و اجتماعی، ناآگاهی زوجین از مهارت‌های زندگی، تجددخواهی دختران جوان، بیکاری و مشکلات اقتصادی و اعتیاد به مواد مخدر نیز باعث می‌شود زن و شوهر مهاجر تصمیم به خاتمه دادن به زندگی مشترک بگیرند.[۱۴۲]

مرجع رسیدگی به‌ امور طلاق مهاجرین

طلاق میان‌گروهی

الف) دادگاه خانواده؛ قانون گذار جمهوری اسلامی ایران به دادگاه اجازه داده است که به دعوای طلاق مهاجرین مطابق قانون کشور متبوع آنها با شرایط زیر رسیدگی کند:

  1. قانون کشور متبوع مخالف اخلاق و نظم عمومی نباشد؛
  2. زن و شوهر باید دعوای طلاق را با استناد به قانون کشور متبوع در دادگاه طرح کنند و قانون را به دادگاه ارائه کنند؛
  3. در صورت مغایرت با اخلاق و نظم عمومی یا عدم ارائه قانون، دادگاه مطابق قانون جمهوری اسلامی ایران به دعوا رسیدگی می‌کند.[۱۴۳] در این حالت دادگاه مکلف است که رعایت حال افراد غیر شیعه را داشته باشد.[۱۴۴]
  4. پرداخت هزینۀ رسیدگی دادگاه؛
  5. بعد از صدور حکم طلاق، باید در وزارت کشور ثبت شود.[۱۴۵]

ب) روحانی؛ تعداد زیادی از مهاجرین به‌ویژه اهل‌سنت بر اساس ملاحظات مذهبی برای اجرای طلاق شرعی به افراد روحانی مراجعه می‌کنند؛

ج) دفاتر مراجع تقلید؛ تعداد زیادی از مهاجرین شیعه به‌منظور اجرای طلاق شرعی به دفاتر مراجع تقلید مراجعه می‌کنند. [۱۴۶]

د) سفارت و کنسولگری‌های افغانستان؛ در هر سه حالت فوق، مهاجرین می‌توانند برای ثبت و دریافت دفترچۀ طلاق به سفارت و کنسولگری‌های افغانستان مراجعه کنند.[۱۴۷]

طلاق برون‌گروهی

در صورتی که زن افغانستانی با مرد ایرانی ازدواج کرده باشد در این صورت زن تبعۀ ایران محسوب می‌شود و طلاق آنها نیز مطابق قانون ایران است.[۱۴۸] همچنین اگر زن ایرانی از مرد افغانستانی طلاق بگیرد نیز قانون جمهوری اسلامی ایران بر آن حاکم است.[۱۴۹]

پیامد‌های طلاق

الف) پیامدهای طلاق برای روجین؛ زن و شوهری که از هم‌ جدا می‌شوند، برای مدت طولانی احساس تنهایی دارند به‌خصوص زنی که در عالم مهاجرت سرپرستی فرزندان هم به‌دوش او مانده باشد. احساس گناه، افسردگی، روآوری به مواد مخدر و افت اعتماد به‌نفس از دیگر آسیب‌های طلاق است. زن مهاجر با توجه به وضعیت‌ اشتغال در جامعۀ میزبان و عدم استقلال مالی زنان در فرهنگ جامعۀ افغانستانی، با مشکل تأمین مخارج زندگی، مدرسه و مسکن مواجه می‌شود.[۱۵۰] دیدگاه منفی جامعه به زن مطلقه و مزاحمت‌ها، مشکل شدن ازدواج مجدد برای زن و آسیب دیدن روابط اجتماعی، پیامدهای ویژۀ طلاق برای زنان مهاجر است.[۱۵۱]

ب) پیامدهای طلاق برای فرزندان؛ طلاق والدین، موجب احساس ناامنی، سرخوردگی و گوشه‌گیری، کمبود عاطفه و گرایش به دوستان ناباب، ارتکاب بزه، اعتیاد، افت تحصیلی و ترک آموزش فرزندان می‌شود؛ در خصوص جامعۀ مهاجران این پیامدها به‌دلیل نداشتن حمایت‌های سازمانی، تشدید می‌شود.[۱۵۲]

ج) پیامدهای طلاق برای جامعۀ میزبان؛ افزایش بزه به‌ویژه بزه‌های ضداخلاقی، معتادین به‌مواد مخدر، بیماری‌های روانی، کودکان کار و تکدی‌گری، پیامدهایی است که طلاق مهاجرین می‌تواند برای جامعۀ میزبان داشته باشد.[۱۵۳]

د) پیامدهای مثبت؛ به‌رغم آن که در جامعۀ افغانستانی طلاق یک پدیدۀ منفی تلقی می‌شود، اما در مواردی مانند اعتیاد و خشونت‌های خانوادگی، طلاق موجب کاهش سوءاستفاده از کودکان و خشونت در فضای خانواده می‌شود.[۱۵۴]

هیئت‌های مذهبی مهاجران افغانستانی در ایران

مهاجرین افغانستانی مقیم ایران با عقبۀ فرهنگی مشترک با جامعۀ ایران، برای تجلیل از مناسبت‌های مذهبی که آن را بخشی از هویت خود می‌دانند، هیئت‌های مذهبی را شکل داده‌اند.[۱۵۵] از آغاز، مهاجرین افغانستانی که بیشتر در شهر مشهد ساکن بودند هیئت‌های مذهبی خانوادگی تشکیل دادند، اما با گسترش فعالیت احزاب جهادی و حضور مهاجرین در دیگر شهرهای ایران، هیئت‌های بزرگی به‌ وجود آمدند. پس از کم‌رنگ شدن نقش احزاب، این هیئت‌ها به شکل مردمی حفظ شد.[۱۵۶] امروز بیش از هزار هیئت‌ مذهبی مهاجرین افغانستانی در سرتاسر جمهوری اسلامی ایران فعالیت دارند[۱۵۷] که دارای مجوز موقت یا دائم از سوی ادارۀ امور اتباع و مهاجرین جمهوری اسلامی ایران هستند.[۱۵۸]

ساختار تشکیلاتی

برخی هیئت‌های مذهبی مهاجران افغانستانی دارای هیئت مؤسسان و هیئت امنا هستند که در ترکیب آن روحانیون، مداحان و افراد مورد اعتماد جامعۀ مهاجر حضور دارند. این هیئت‌ها در هر استان دارای شورای هماهنگی متشکل از نمایندگان هیئت‌ها هستند که با نظارت ادارۀ امور اتباع و مهاجرین انتخاب می‌شوند.[۱۵۹]

انواع هیئت‌های مذهبی

الف) هیئت‌های دائمی؛ این هیئت‌ها دارای ساختار منسجم و اساس‌نامه هستند که به‌طور دائمی فعالیت دارند و علاوه بر مراسم عزاداری محرم در دیگر مناسبت‌های دینی مذهبی چون اربعین، ایام فاطمیه، عید مبعث، عید غدیر، نیمۀ شعبان و دعاهای هفتگی خدمت‌رسانی می‌کنند؛[۱۶۰]

ب) هیئت‌های موقت؛ تعداد زیادی از هیئت‌ها موقتی‌اند که در ایام محرم مراسم عزاداری برگزار می‌کنند و موکب‌ها و ایستگاه‌های صلواتی به‌منظور پذیرایی از عزاداران برپا می‌دارند.[۱۶۱]

ج) هیئت‌های نیمه‌فعال؛ هیئت‌هایی هستند که صرفا در مناسبت‌های دینی و مذهبی فعالیت می‌کنند.[۱۶۲]

د) هیئت‌های طایفه‌ای/ منطقه‌ای؛ هیئت‌های بزرگ معمولا ماهیت طایفه‌ای یا منطقه‌ای دارند و در مکان‌های عمومی چون مساجد، حسینیه‌های دائمی و موقت و یا مکان‌های اجاره‌شده، مراسم خود را برگزار می‌کنند؛

ه) هیئت‌های خانوادگی؛ تعداد زیادی از هیئت‌های کوچک در سطح خانواده نیز وجود دارد که محل برگزاری آن منازل شخصی اعضای هیئت است.[۱۶۳]

ویژگی‌ها

  1. متولیان هیئت؛ هیئت‌های مهاجرین بیشتر توسط جوانان مدیریت می‌شود.
  2. مخاطبان هیئت؛ در هیئت‌های مهاجرین، مستمع سخنرانی و روضه را بیشتر بزرگ‌سالان و نوحه و سینه‌زنی را جوانان تشکیل می‌دهند. زنان و مردان در بخش‌های جداگانه حضور دارند، اما در برخی موارد هیئت مستقل زنانه به‌خصوص در هیئت‌های خانوادگی وجود دارد.
  3. سبک برگزاری مراسم؛ مراسم هیئت‌ها معمولا با دعای توسل یا زیارت عاشورا آغاز می‌شود. سپس روحانی هیئت به سخنرانی و روضه‌خوانی می‌پردازد و سرانجام مراسم، با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی ختم می‌‌شود. در برخی هیئت‌ها، مراسم با منقبت یعنی وصف پیامبر و اهلبیت در قابل شعر و نثر با سبک خاص، آغاز می‌شود.
  4. مناسک ویژه؛ حضور در منزل علم‌بردار، که از بزرگان هیئت است، در روز ششم محرم و انتقال علم به تکیه‌خانه یا حسینیه و دعوت از هیئت‌های دیگر در شب هفتم محرم در برخی از هیئت‌ها رایج است.
  5. نوع پوشش در هیئت‌های مهاجرین؛ پوشش عزاداران در هیئت، به‌طور معمول لباس سیاه است، اما گاهی هنگام سینه‌زنی، بالاتنه را برهنه می‌کنند.
  6. سبک و لهجۀ مداحی؛ در هیئت‌های مهاجرین، مداحی و نوحه‌خوانی به سبک سنتی جامعۀ افغانستان و گاهی با سبک و نواهای رایج در جامعه میزبان، خوانده می‌شود.
  7. نذر و پذیرایی؛ نذورات و پذیرایی‌ها به‌صورت معمول در حسینیه‌ها و موکب‌ها با غذاها و نوشیدنی‌های رایج در جامعه میزبان صورت می‌گیرد، اما در برخی موارد پذیرایی با غذای سنتی افغانستانی و در منازل شخصی به‌خصوص در هیئت‌های خانوادگی صورت‌ می‌گیرد.[۱۶۴]

اثرپذیری از جامعۀ میزبان

طبق تحقیقات انجام شده، در هیئت‌های مهاجرین مناسک سنتی افغانستان چون نحوۀ علم‌کشی، دعوت از هیئت‌های دیگر، منقبت‌خوانی، نذری و پذیرایی از عزاداران، کیفیت و شیوۀ پذیرایی، سبک مداحی و لهجۀ محلی، نوع پوشش در هنگام عزاداری و علایم و نشانه‌ها، جای خود را به مناسک رایج در هیئت‌های ایرانی چون دعای توسل، زیارت عاشورا، غذاهای ایرانی یا نوشیدنی و سبک مداحی ایرانی، داده است. هیئت‌ها را بیشتر جوانان اداره می‌کنند و مداحان نقش بیشتری دارند. هیئت‌های مستقل زنان نیز به‌صورت کم‌رنگ در بین مهاجران فعالیت می‌کنند.[۱۶۵]

کارکردها

  1. دینی؛ تقویت باورهای دینی و مذهبی و آشنایی با سیرۀ اهل‌بیت و ‌پیشوایان دینی و مذهبی؛[۱۶۶]
  2. اجتماعی؛ بازیابی هویت، هماهنگی با جامعۀ میزبان، رعایت ‌هنجارهای آن، دست‌یابی به فرصت‌های موجود در آن جامعه، بازدارندگی از کج‌روی‌های اجتماعی، تقویت همبستگی اجتماعی و انفاق و دست‌گیری از نیازمندان؛[۱۶۷]
  3. فرهنگی؛ برگزاری کلاس‌های آموزشی، نشست‌های علمی و ادبی؛[۱۶۸]
  4. سیاسی؛ اسوه‌سازی وتقویت روحیۀ آزادمنشی، آزادی‌خواهی، عدالت‌طلبی و ایثار.[۱۶۹]

چالش‌ها

هیئت‌های مهاجران افغانستانی در ایران با چالش‌هایی به شرح زیر روبرو هستند: نبود مکان دائمی مناسب،[۱۷۰] برخی دیدگاه‌های تبعیض‌آمیز در جامعۀ میزبان،[۱۷۱] ورود روش‌های غیر متعارف عزاداری، ضعف و تحریف محتوا در اشعار، روایت‌ها، مقتل‌ها و روضه‌ها و افراط در آن،[۱۷۲]و گسترش تضادهای مذهبی در صورت برگشت مهاجرین به افغانستان.[۱۷۳]

برای مقابله با چالش‌های موجود، نظارت کارشناسانه بر فعالیت‌های هیئت‌ها، آموزش‌ اعضای هیئت از جمله مداحان و مدیران، حضور اشخاص باسواد و دلسوز در ترکیب هیئت، پیشنهاد شده است.[۱۷۴]

اشتغال زنان مهاجر افغانستانی در ایران

مهاجرت زنان افغانستانی به جمهوری اسلامی ایران همسان مردان آنان از اواخر قرن نوزدهم میلادی، به‌دلیل ناامنی، جنگ، وضعیت خفقان سیاسی و اجتماعی، ایجاد محدودیت‌ها بر زنان، فقر و بی‌کاری صورت گرفته است. با توجه به نوسان سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در قبال مهاجرین افغانستانی و محدودیت‌های شغلی برای مردان، زندگی زنان مهاجر با چالش‌های بسیاری روبرو است. امروزه 36% از خانواده‌ها تازه‌وارد مهاجرین افغانستانی به جمهوری اسلامی ایران را زنان سرپرستی می‌کنند[۱۷۵] اما اجازۀ فعالیت اقتصادی رسمی مطابق قواعد کار جمهوری اسلام در بازارهای رسمی را ندارند.[۱۷۶]

عوامل روی‌آوری زنان مهاجر به کار

  • عوامل شخصی و خانوادگی؛ طبق گزارش‌های موجود تأمین نیازهای شخصی، فقر، بی‌کاری،[۱۷۷] درآمد پایین، اعتیاد، از دست دادن یا بازگرداندن اجباری مرد خانواده، از جمله عواملی است که زنان مهاجر افغانستانی را مجبور به پیدا کردن شغل می‌کند.[۱۷۸]
  • عوامل اجتماعی؛ دست‌مزد پایین، نبود نظارت بر وضعیت کاری، نبود خدمات رفاهی از جمله بیمه و مزایای شغلی، انعطاف زنان در برابر شرایط کارفرمایان و نگاه فرودستانه به‌ زنان در جامعه، از جمله عواملی است که تقاضا برای کار زنان مهاجر را در جامعۀ میزبان بیشتر می‌کند.[۱۷۹]

حوزه‌های اشتغال زنان مهاجر افغانستانی

تحقیقات نشان می‌دهد که زنان مهاجر افغانستانی به‌دلیل نداشتن جواز کار، در مشاغل غیر رسمی چون نظافت منزل، دست‌فروشی، خیاطی، بافندگی، پاک‌کردن میوه و سبزیجات و بسته‌بندی آنها، کوره‌های آجرپزی، کشاورزی، باغ‌داری و کارهای مزدی ‌خانگی چون سنگتراشی، گل‌دوزی، کیفدوزی، کناردوزی چادر، پسته‌شکنی، پاک‌کردن حبوبات، مونتاژ و بسته‌بندی بعضی اقلام برقی، جعبه‌های تزئینی، عروسک، بند کیف، بند کردن کفش، دکمه‌زدن و بسته‌بندی مواد غذایی، فعالیت کنند.[۱۸۰] تعداد اندکی از زنان تحصیل‌کردۀ مهاجر در نهادهای حوزۀ مهاجرت، کودکان و زنان آسیب‌پذیر، پژوهشگری، معلمی و گاهی مدیریت آن مراکز، فعالیت‌های هنری، درمان‌گاه‌ها و مطب‌های خصوصی و نهادهای خیریه مشغول هستند.[۱۸۱]

ویژگی‌های مشاغل زنان مهاجر افغانستانی

شغل‌هایی که زنان مهاجر افغانستانی به‌دست می‌آورند، معمولا با توافق شفاهی کارگر و کارفرما آغاز می‌شود و دارای بیمه، بازنشستگی، دورۀ آموزشی و سقف زمانی معین نیست. در این دسته از مشاغل، افراد کم‌توان خانواده نیز مشارکت می‌کنند و ارتباط با کارفرما، در این مشاغل، تعریف نشده است.[۱۸۲] بسیاری از این مشاغل نیز فصلی هستند.[۱۸۳] زنان مهاجر، چنین مشاغلی را از طریق واسطه‌ها، نهادهای خیریه، آگهی‌ها،[۱۸۴] سرکارگرها (کارهای کشاورزی و باغداری)[۱۸۵] و یا دوستان شاغل در آن کار[۱۸۶] پیدا می‌کنند.

نقش دلالی در اشتغال زنان

  1. واسطه‌ها؛ بیشتر در کارهای خانگی نقش دارند. واسطه‌ها ممکن است ایرانی باشد یا افغانستانی‌هایی که ارتباط با جامعۀ میزبان برقرار کرده و کار را به مقیاس کلان از کارفرما با قیمت بالاتر می‌گیرند و با قیمت کمتر به زنان می‌سپارند.[۱۸۷]
  2. سرکارگر؛ در کارهای کشاورزی و باغداری، شخصی که سابقه آشنایی بیشتری با کارفرما دارد، عنوان سرکارگر را می‌گیرد. کارفرما تعداد نیرو را مشخص می‌کند و سرکارگر در مقابل امتیازی به نام پول‌چایی، نیرو را تهیه می‌کند و روزانه سرپرستی آنان را بر عهده دارد و دست‌مزد را از کارفرما گرفته میان کارگران تقسیم می‌کند. [۱۸۸]

شرایط شغلی زنان مهاجر افغانستانی

در کارهای کشاورزی و باغداری دست‌مزد به‌صورت روزانه پرداخت می‌شود. در گزارش‌های مربوط به سال 1400ش، دستمزد روزانه کارگران زن برای 10 ساعت فعالیت، مبلغ 120 هزار تومان همراه با دو وعده غذا (صبحانه و نهار) اعلام شده است. گاهی همین مبلغ برای 8 ساعت کار همراه با یک وعده صبحانه پرداخت شده است. در پایان روز مقداری از محصول نیز به کارگران داده می‌شود.[۱۸۹] دستمزد کارهای خانگی بر اساس واحد کالا و بدون هزینۀ غذا محاسبه می‌شود و زمان کاری مشخصی ندارد. ساعت کاری برخی فعالیت‌ها مانند خیاطی بیرون از منزل، 12 ساعت بدون هزینۀ غذا و رفت و برگشت است.[۱۹۰] تهیه ابزار کار به‌طور معمول بر عهدۀ کارفرما است، اما در کارهای کشاورزی و باغداری در برخی موارد کارفرما آن را تهیه نمی‌کند.[۱۹۱]

فرصت‌ها

اشتغال زنان مهاجر افغانستان، تامین نیازهای مالی خانواده‌های بدون سرپرست مرد، سربار نبودن بر دیگر اعضای خانواده، کاهش فقر، کمک در اقتصاد خانواده، تأمین هزینه‌های زندگی، و در مواردی کاهش خشونت‌های خانوادگی ناشی از فقر و مشکلات مالی را به‌دنبال داشته است.[۱۹۲]

چالش‌ها

حضور غیرقانونی تعدای از زنان در ایران، نداشتن مجوز کار در کارهای مجاز و نیازمند به مجوز و عدم دسترسی به بازار رسمی کار جمهوری اسلامی ایران، احساس حقارت در مواجهه با ایرانیان، اعمال تبعیض از سوی برخی کارفرمایان، کارمزد اندک، ناپایداری شغل، کمبود خدمات رفاهی در مقایسه با جامعه ایران، دست‌‌رسی نداشتن به خدمات اجتماعی،[۱۹۳] ناآگاهی از حقوق و امتیازات مرتبط با کار در بازار کار رسمی جمهوری اسلامی ایران، خشونت‌های جنسی در محیط کاری به‌واسطۀ کارفرما یا همکاران مرد، رقابت بر سر تصاحب کار و دریافت نکردن دست‌مزد به بهانه‌های مختلف، روبرو هستند. بوجود آمدن مشکلات خانوادگی از یک‌‌سو و رعایت نشدن حقوق کارگر از سوی دیگر چالشی است که از در آمیختگی نامناسب محیط کار و خانه ایجاد شده است. این درهم‌آمیزی سبب شده است که این زنان از حق مرخصی و تعطیلی برخوردار نباشند و به‌نحوی همواره در استخدام کارفرما است که محیط خانه و خانواده را به کارگاه تبدیل می‌نماید. این امر سلامت روانی، روابط خانوادگی و نقش زنانگی را در داخل نظام خانواده مختل کرده است.[۱۹۴]

مراکز ادبی مهاجران افغانستانی در ایران

الف) مؤسسۀ فرهنگی در دری

پیشینۀ فعالیت‌های ادبی مهاجرین افغانستانی در مشهد به اوایل دهۀ 1360 شمسی برمی‌گردد. اولین‌بار در 1363ش، برخی از شاعران مقیم هرات که به مشهد مهاجر شده بودند در گلشهر یک مجمع فرهنگی ایجاد کردند. در آن روزگار، گاهی شب‌های شعر و برنامه‌های مختلط سیاسی و ادبی توسط احزاب و مراکز مختلف همانند حزب‌الله هرات در مشهد اجرا می‌شد. به‌تدریج برخی جوانان مهاجر که بیش‌تر در کسوت طبلگی مشغول تحصیل بودند، به شعر و ادبیات روی آوردند و آثار پراکندۀ آنها اولین‌بار در مجموعۀ «ضریح آفتاب» و سپس در مجموعۀ «هوای حرم»، «نافلۀ باران» و «فصل‌ فراق» منتشر شد.[۱۹۵] چاپ این آثار موجب تشویق نسل جدید مهاجرین به ادبیات شد و جلسه‌های نقد شعر و داستان میان آنها گسترش یافت. توجه به شعر و داستان، رونق نقد ادبی و حضور ادیبان مهاجر در جلسه‌های ادبی حوزۀ هنری مشهد، منجر به پدید آمدن دفتر ادبیات افغانستان در حوزۀ هنری مشهد در 1371ش شد.[۱۹۶] تنوع فعالیت‌های ادبی مهاجرین در مشهد، در نهایت موجب پدید آمدن مجلۀ ادبی دُرّ دری در 1376ش شد. انتشار موفق این مجله در طی پنج سال باعث شد تا در 1380ش «مؤسسۀ فرهنگی دُرّ دری» در مشهد تأسیس شود.[۱۹۷]

اهداف

در اساسنامه موسسۀ در دری اهداف آن چنین ذکر شده است: احیای هویت ملی؛ دفاع از آزادی بیان؛ دفاع از کرامت انسانی؛ نوسازی فرهنگی؛ ایجاد و تقویت اندیشه ورزی و حمایت و ترویج مطبوعات آزاد، تخصصی و حرفه‌ای.[۱۹۸]

گستره

محل فعالیت و استقرار در دری از ابتدای تأسیس در مشهد بوده است، اما فعالیت آن شامل تمام مناطقی بود که نویسندگان و ادیبان مهاجر حضور داشتند. در دهۀ هشتاد و نود شمسی شعبه‌های این مؤسسه در کابل و استرالیا نیز به فعالیت‌های ادبی، هنری و مطبوعاتی اشتغال داشتند.[۱۹۹]

ویژگی‌ها

در دری تنها موسسۀ ادبی و فرهنگی مهاجرین است که فراتر از دغدغه‌های حزبی، قومی، نژادی، زبانی و منطقه‌ای فعالیت کرده است. در این موسسه و به خصوص در بخش نشریات آن افراد مختلفی با افکار گوناگون و سلایق مختلف حضور یافته و فعالیت کرده‌اند. این موسسه محل تضارب آراء و دیدگاه‌های گوناگون و متضاد جامعه به مفهوم واقعی آن بوده است.[۲۰۰]

فعالیت‌ها

نشریات

دُرّ دری

در دری اولین فصل‌نامۀ ادبی مهاجرین در ایران بود که از 1376 تا 1380ش به مدت 5 سال فقط 13 شماره از آن در مشهد منتشر شد. صاحب امتیاز این جریده مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان بود. در این جریده مطالب مختلف ادبی چون شعر و داستان، مقاله، گفتگو، نقد، گزارش، معرفی و خاطره به چاپ می‌رسید. در دری متنوع‌ترین جریدۀ افغانستان از جهت ساختار و محتوا و دارای صفحه‌آرایی، طراحی، ویراستاری، شکل و ساختار حرفه‌ای بود. نویسندگان، هنرمندان، فرهنگیان و ادیبان افغانستانی سراسر جهان در تولید محتوای آن سهم داشتند. آثار ادیبان، شاعران و نویسندگان ایرانی و برخی از کشورهای دیگر نیز در آن نشریه به چاپ می‌رسید.[۲۰۱]

خط سوم

اولین شمارۀ فصل‌نامه خط سوم در پاییز سال 1381ش در مشهد و آخرین شماره آن (شمارۀ سیزدهم) در 1390ش منتشر شد. خط سوم از نظر محتوا علاوه بر توجه ویژه به ادب و هنر به مسایل فرهنگی و اجتماعی نیز گرایش داشت و در این ارتباط مقالات زیادی در آن به چاپ رسید. از دیگر ویژگی‌های این فصل‌نامه تنوع و گسترش آن در حوزه‌های فرهنگی، ادبی، هنری و اجتماعی و همکاران آن بود که شامل طیف وسیعی از فرهنگیان، هنرمندان، نویسندگان، شاعران، داستان‌نویسان، صاحب‌نظران و فرهیختگان افغانستانی، ایرانی، تاجیک و برخی از کشورهای دیگر می‌شد.[۲۰۲]

دُرّ دَری 2

بعد از تعطیلی فصل‌نامه خط سوم، در 1393ش موسسۀ در دری تصمیم به احیاء فصل‌نامه در دری گرفت و اولین شماره از سری دوم آن فصل‌نامه (شمارۀ مسلسل 14) را در بهار 1393ش در مشهد و در 184 صفحه منتشر کرد. این شماره از در دری عبور از خط سوم و بازگشت به مجلۀ در دری سابق بود و محتوای آن بیش‌تر به هنر و ادبیات اختصاص داشت.[۲۰۳]

دُرّ دری کابل

در پی بازگشایی دفتر نمایندگی در دری در کابل، اعضای آن نمایندگی ماهنامۀ ادبی «در دری» را با صاحب امتیازی موسسۀ در دری، از ماه ثور (اردیبهشت) 1393ش در چند شماره در کابل منتشر کردند.[۲۰۴]

پژوهش

محمدجواد خاوری
محمدجواد خاوری

بسیاری از پژوهش‌های انجام شده توسط اعضای در دری در فصل‌نامه‌های آن و به‌خصوص در فصل‌نامه خط سوم به چاپ رسیده است. این پژوهش‌ها در حوزه‌های مختلف ادبی، فرهنگی و اجتماعی انجام شده است. از دیگر فعالیت‌های پژوهشی موسسه در دری، آثار جواد خاوری با عناوین «امثال و حِکَم مردم هزاره»، «دوبیتی‌های عامیانه هزارگی»، «قصه‌های هزاره‌های افغانستان» و «شگفتی‌های بامیان» است.[۲۰۵]

انتشارات

بخشی از فعالیت‌های موسسه در دری در سالیان گذشته به انتشار کتاب‌های ادبی اختصاص داشت. انتشارات در دری حدود ده مجموعه شعر و داستان منتشر کرده است که برخی از آنها عبارتند از:

  • عطر کینوها (مجموعه شعر) فاطمه روشن، 1391ش؛
  • پلنگ در پرانتز (مجموعه شعر) زهرا حسین‌زاده، 1390ش؛
  • از طنین رنگ، بشیر رحیمی، 1391ش؛
  • زخم زیبایی، ابراهیم امینی، 1390ش؛
  • روایت تاریک غزل، حمید مبشر، 1391ش.[۲۰۶]

نشست‌ها

عصرهای شعر و داستان مهم‌ترین نشست‌های در دری است که از سال 1376ش تا امروز به‌صورت مستمر ادامه داشته است. در طول 26 سال گذشته بیش از هزار جلسۀ نقد داستان و هزار جلسۀ نقد شعر در در دری برگزار شده است. جدا از این جلسات، بخشی از نشست‌های در دری نیز به دیدارها، معرفی، کارگاه، نقد کتاب و موارد مشابه اختصاص دارد.[۲۰۷]

ویژه‌برنامه‌ها

موسسۀ در دری در طی 26 سال فعالیت مداوم خود ویژه‌برنامه‌های بسیاری برگزار کرده است. جلسات ویژۀ نقد، نقد کتاب، نشست با بزرگان ادبیات و هنر، تجلیل، یادبود، جلسات دید و بازدید، معارفه، سخنرانی و موارد مشابه در این موسسه سابقۀ طولانی دارد. آخرین نمونه‌ها از این جلسات به مباحث روان‌شناسی، افغانستان‌شناسی، مسایل اجتماعی و مباحث فکری اختصاص داشته است. برخی از ویژه‌برنامه‌های در دری عبارت است از:

  • تجلیل از رفیع جنید، 1396ش؛
  • نشست همدلانه با رهنورد زریاب، 1394ش؛
  • زخم بنفشه‌ها، رونمایی از شش اثر ادبی، 1402ش؛
  • نقد رمان طلسمات جواد خاوری، 1395ش؛
  • نقد کتاب پهلوانان اثر دین‌محمد جاوید، 1402ش؛
  • نقد کتاب نامۀ اعمال، خاطرات علی‌زاده مالستانی، 1402ش؛
  • تجلیل از سید نادر احمدی، 1394ش.[۲۰۸]

آموزش

بحش بزرگی از فعالیت‌های موسسۀ در دری را آموزش ادبی و هنری تشکیل می‌دهد. در این موسسه از ابتدای تأسیس تا امروز دوره‌های مختلف ادبی و هنری چون آموزش شعر و داستان، ویراستاری، گرافیگ، طراحی، نقاشی و فیلم در محل موسسه برگزار شده است. در سال‌های اخیر فعالیت‌های آموزشی در این موسسه گسترش یافته و در بخش‌های مختلف چون نقاشی، گویندگی، موسیقی، زبان و طراحی پیگیری شده است.[۲۰۹]

شعبه‌ها

کابل

دفتر نمایندگی در دری در 21 عقرب (آبان) 1388ش با حضور مسئولین آن موسسه در کابل افتتاح شد. شعبۀ کابل طی چندین سال فعالیت علاوه بر چاپ و نشر مجلۀ در دری کابل، ده‌ها جلسۀ نقد، معرفی، تجلیل، یادبود و جلسه‌های مختلف آموزشی برگزار کرد.[۲۱۰]

استرالیا

در 2007م نمایندگی موسسه در دری، در آدلاید تأسیس شد. این شعبه در طول چهار سال فعالیت خود نشست‌های هفتگی نقد و بررسی شعر و داستان و شب‌های فرهنگ آدلاید را با حضور فرهنگیان و ادیبان مقیم در آن کشور برگزار کرد.[۲۱۱]

تقدیرها و رتبه‌ها

اعضای موسسه در دری در سال‌های فعالیت خود از سوی مراکز مختلف تقدیر شده و رتبه‌های مختلف ادبی و فرهنگی را در جشنواره‌های مختلف کسب کرده‌اند، از جمله:

  • شریف سعیدی
    شریف سعیدی
    کتاب «سماع محشر»، شریف سعیدی، برگزیدۀ جشنواره فجر، 1400ش؛
  • کتاب «خواب عمودی»، شریف سعیدی، برگزیده بنیاد نویسندگان سوئد، 2013م؛
  • تقدیر از شریف سعیدی در شب‌های کابل، از سوی خانه ادبیات افغانستان، 1391ش؛
  • بزرگداشت کاظم کاظمی توسط فرهنگستان ادب فارسی، 1392ش؛
  • برگزیدۀ جشنواره شعر فجر، کاظمی، 1385ش؛
  • تقدیر سازمان هنری اوج از کاظم کاظمی، 1397ش؛
  • تقدیر سازمان هنری اوج از مظفری، 1397ش؛
  • تقدیر جشنوارۀ قند پارسی از مظفری، 1384ش؛
  • گرامیداشت کارنامۀ ادبی مظفری، از سوی حلقۀ پردیس، کابل، 1392ش؛
  • ویژه‌نامه مظفری، فصل‌نامه ادبیات معاصر، 1396ش؛
  • تقدیر جشنوارۀ قند پارسی از جواد خاوری، 1382ش؛
  • ویژه‌نامه خاوری، فصل‌نامه ادبیات معاصر، 1395ش.[۲۱۲]

جشنواره‌ها

موسسۀ در دری در سال‌ها فعالیت خود در برپایی برخی از مهم‌ترین جشنواره‌های ادبی و هنری مشارکت و همکاری داشته است که برای نمونه به چند مورد اشاره می‌شود:

  • کنگرۀ‌های شعر و قصۀ طلاب حوزه‌های علمیه (دوازده دورۀ پیاپی)؛
  • مجمع شعر انقلاب اسلامی افغانستان (دوازده دورۀ متوالی)؛
  • جشنوارۀ ادبی نوروز، مشهد، 1394ش؛
  • جشنواره‌های قند پارسی، تهران، دوره‌های مختلف.[۲۱۳]

ارتباطات

موسسۀ در دری با توجه به نگاه فراقومی، فرازبانی و فراجناحی خود به هنر و ادبیات، توانسته است در بین فارسی‌زبانان جایگاه ویژه‌ای داشته باشد و ارتباط خوبی با بسیاری از شخصیت‌های بزرگ ادبی و هنری در حوزۀ ایران، افغانستان و تاجیکستان ایجاد کند.[۲۱۴]

تأثیرات

موسسۀ در دری از جمله تاثیرگذار‌ترین موسسات ادبی مهاجرین است. این موسسه با تربیت ده‌ها داستان‌نویس، شاعر، هنرمند، نویسنده و روزنامه‌نگار در برپایی بسیاری از مؤسسات ادبی و هنری و جراید فرهنگی و ادبی در کشور سهم داشته است. فصل‌نامه ادبیات معاصر و مجلۀ در دری کابل، دو نمونه از جراید مهم ادبی در دهۀ نود شمسی است که هر دو تحت تأثیر مستقیم موسسۀ در دری قرار داشت. جلسه‌های ادبی در کابل، استرالیا، سوئد و برخی از مناطق دیگر نیز با حضور تربیت‌یافتگان در دری تشکیل و در تربیت نسل‌های جدید ادیبان مهاجرت کارساز بود.[۲۱۵]

ب) کانون ادبی و فرهنگی کلمه

قم را کانون مطبوعات مهاجرین دانسته‌اند و اولین رویش‌های ادبی مهاجرین نیز در همین مطبوعات تجلی یافت.[۲۱۶] اولین شعرهای مقاومت افغانستان توسط سید عسکر موسوی (ع. کابلی) در اولین نشریه مهاجرین یعنی پیام مهاجر متعلق به کانون مهاجر در 1358ش در این شهر منتشر شد.[۲۱۷] آقایان محمد‌اسحاق فیاض، شریف حبیبی، محمد‌تقی واحدی و حسن رضایی از طلاب حوزه، اولین داستان‌نویسان مقیم قم بوده‌اند. عسکر موسوی، موحد بلخی، شریف سعیدی، محمود جعفری نیز اولین شاعران مقیم قم. شاعران مهاجر مقیم قم با ادارۀ ارشاد قم مرتبط بودند و داستان‌نویسان از اواخر 1371ش در دفتر حزب وحدت (سه راه موزه) هر هفته با شرکت میرحسینی، فیاض، نجفی، تقوی، رضایی، حبیبی و رجبی جلسه نقد داستان برگزار می‌کردند.[۲۱۸] با تأسیس دفتر ادبیات افغانستان در حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی مشهد در اوایل 1371ش، زمینه برای تشکیل دفتر ادبیات افغانستان در قم نیز فراهم شد و این دفتر در 1372ش در حوزۀ هنری قم گشایش یافت و در اولین جلسات داستان افرادی نظیر محمد‌اسحاق فیاض، علی نجفی، محمد‌سرور تقوی، نوروز علی حقجو و سید علی‌نقی میرحسینی و بعدها سید عزیز حامدی و عبدالملک شفیعی حضور داشتند.[۲۱۹] شاعران و ادیبان مهاجر در نشریات مهاجرین در قم از جمله هفته‌نامۀ وحدت و فصل‌نامۀ سراج، نیز فعالیت می‌کردند. همین فعالیت‌ها موجب شد تا «گلبانگ» اولین نشریۀ ادبی مهاجرین در ایران در 1375ش پدید آید. فعالیت‌های گستردۀ ادبی مهاجرین در قم از طریق دفتر ادبیات افغانستان قم (با تلاش‌های محمد‌شریف سعیدی (در بخش شعر) و سید حسین رهیاب بلخی (در بخش داستان)، برپایی جُنگ‌های ادبی «درّ دری»،[۲۲۰] نشر آثار در مطبوعات، چاپ کتاب‌های ادبی و برپایی جلسات نقد آثار در آن شهر موجب شد تا گرایش به ادبیات رونق گرفته و به مرور زمان جرایدی چون فجر امید، همبستگی و بامیان پدید آید که مطالب ارزشمندی ادبی در آنها نیز منتشر می‌شد.[۲۲۱] با سقوط طالبان در 1380ش و تعطیلی بسیاری از جراید و مراکز فرهنگی مهاجرین در قم، زمینه برای تأسیس «کانون ادبی و فرهنگی کلمه» در پاییز 1380ش فراهم شد.[۲۲۲]

اهداف

هدف از تشکیل کانون کلمه انسجام فعالیت‌های ادبی داستان‌نویسان و شاعران ساکن در قم بوده است که قبل از آن در مراکز و جراید مختلف به‌صورت پراکنده فعالیت می‌کردند. حمایت از ادیبان، توجه به آموزش، انتشار آثار، استعدادیابی و نقد آثار از دیگر اهداف تأسیس کانون کلمه است.[۲۲۳]

گستره

گسترۀ فعالیت‌های کانون کلمه از ابتدا در شهر قم بوده است، اما این کانون تلاش کرده است فعالیت‌های خود را به مناطق اطراف چون تهران و شهر کاشان گسترش بدهد.[۲۲۴]

تشکیلات

کانون کلمه دارای مجمع عمومی است که از طریق انتخابات (هر دو سال یک‌بار) هیئت مدیرۀ کانون و مسئولین اجرایی مانند رئیس، مدیر بخش آموزش، مدیر بخش شعر، مدیر بخش داستان، مسئول روابط عمومی، مدیر مالی و مسئول اطلاع‌رسانی را تعیین می‌کند.[۲۲۵]

فعالیت‌ها

نشریات

کانون ادبی کلمه، در کنار برنامه‌های ادبی و آموزشی خود، 16 شماره از «ماهنامۀ كلمه» را با رويكرد فرهنگی و ادبی منتشر كرده است. در این نشریه مطالب ادبی گوناگونی چون داستان، شعر، مقاله، گفتگو، گزارش و معرفی به چاپ ‌رسیده است.

«دنیای داستان» نشریه دیگری از کانون کلمه است که به‌صورت الکترونیکی منتشر شده است. این نشریه به داستان اختصاص دارد.

«کافه‌ی کلمه» ویژه‌نامه‌ای است که به‌مناسبت مشارکت کانون کلمه در نمایشگاه افغانستان‌شناسی قم در 1393ش منتشر شده است. این ویژه‌نامه حاوی آثار 32 شاعر و داستان‌نویس مهاجر است.[۲۲۶]

آموزش

اعضای کانون کلمه در برنامه‌های آموزشی نیز فعال هستند. مبانی عناصر شعر سپید، داستان‌نویسی‌ مقدماتی و پیشرفته، عروض و وزن و مبانی شعر مدرن از دوره‌های آموزشی کانون کلمه است. کانون ادبی کلمه دوره‌های آموزشی متعددی با عنوان «شهرزادان کوچک» برای کودکان و نوجوانان برگزار کرده و با «جشنواره‌ی شهرزاد و سی‌مرغ» در جهت رشد و شکوفایی نسل جدید گام برداشته است. خوانش متون ادبی از برنامه‌های کانون در سال‌های اخیر است.[۲۲۷]

نشست‌ها

کانون ادبی و فرهنگی کلمه
کانون ادبی و فرهنگی کلمه

نشست‌های دایمی کانون کلمه به‌صورت هفتگی به نقد داستان و شعر اختصاص دارد و از 1380ش تا امروز ادامه داشته است. دیگر نشست‌های این کانون عبارت است از:

نشست ادبی چای و داستان؛

نشست مشترک با مراکز؛

نشست ادبی ادبیات جوان افغانستان؛

عصر شعر و داستان؛

و افغانستان‌شناسی.[۲۲۸]

حلقۀ ماه از دیگر نشست‌های دایمی کانون کلمه است که به نقد کتاب‌های شعر و داستان اختصاص دارد. پنجاه و سومین جلسه این نشست در 17 اسفند 1402ش برگزار شده است. برخی از کتاب‌های نقد شده در این بخش عبارت است از:

«زنگار» مجموعه اشعار مریم حسینی؛

«نخ قرمز به جای لب‌هایش» مجموعه داستان زهرا نوری؛

«آوازهای روسی» رمان احمد مدقق؛

«نقاط شناور نارنجی» مجموعه داستان لیلا جعفری؛

«خطوط گیج» مجموعه شعر نور‌محمد شکوه؛

«خر قبرسی» مجموعه داستان فاطمه خاوری؛

«قله اندوه» مجموعه شعر سید اعلا امیری؛

«دختر ترکستانی» مجموعه داستان احمد مدقق؛

«نوحه مرغابیان» مجموعه شعر آیینی کبری حسینی بلخی؛

«اینجا در نقشه نیست» مجموعه داستان عصمت الطاف؛

«چشمه سالنگ» مجموعه شعر سید نادر احمدی؛

«تبر و باغ گل سرخ» سه مجموعه شعر به کوشش شاعران کانون کلمه؛

«پلنک در پرانتز» مجموعه شعر زهرا حسین‌زاده؛

«درّ اوستایی در صدف لهجۀ هزارگی» محمدی شاری؛

«چهار‌باغ خورشید»، مجموعه شعر موحد بلخی؛

«فقه شاپرک» مجموعه شعر سلمان‎علی زکی؛

«زمین برای من تنگ است» مجموعه شعر زهرا زاهدی؛

«برادرم رمضان» مجموعه داستان تینا محمد‌حسینی؛

«کابل جای آدم نیست» مجموعه داستان سیدعلی موسوی؛

و «کارتۀ هیچ» مجموعه شعر مرتضی برلاس.[۲۲۹]

ویژه‌برنامه‌ها

كانون ادبی کلمه افزون بر نشست‌های هفتگی، ویژه‌برنامه‌های ادبی و فرهنگی زیادی نیز برگزار کرده است، از جمله:

عصر شعر« پيامبر آيینه‌ها» در سال پیامبر اعظم؛

همایش ادبی «تبسم صبح» به مناسبت ولادت پیامبر گرامی اسلام در 1392ش؛

عصر شعر آیینی «شمع‌های شب دیجور» به یاد پنج هزار شهید زندان¬های کابل در سال 1358ش؛

نشست تخصصی شعر انتظار با عنوان «تسبیح ثانیه‌ها»؛

دومین نشست داستانی «از هندوکش تا البرز» (نشست مشترک داستان‌نویسان ایران و افغانستان) در تهران؛

شب شعر «یاقوت سرخ به تاراج رفتۀ ورزگان» جهت گرامی‌داشت شهدای ارزگان؛

نقد کتاب داستانی «دوازده نت برای سکوت» نوشته کیوان صادقی؛

شب شعر «صفای چله‌نشینی»؛

نشست ویژه با عنوان «دل خونین انار»؛

عصر شعر «خون‌شریکی» همدردی شاعران قم با مردم مظلوم غزه و زلزله‌زدگان هرات 1402ش؛

و «بررسی داستان مهاجرت» با حضور جواد خاوری، بتول سیدحیدری، احمد مدقق و شاه‌ترابی.[۲۳۰]

جشنواره‌ها

اولین جشنوارۀ ادبی کلمه در 1395ش به‌صورت استانی در موضوع مهاجرت برگزار شد. در این جشنواره 30 اثر به دبیرخانه و 12 اثر به دور نهایی رسید.

دومین جشنواره‌ی ادبی کلمه در 1396ش نیز به‌صورت استانی برگزار شد. این جشنواره با استقبال خوبی مواجه شده و حدود 40 اثر توسط دبیرخانه دریافت شد.

سومین جشنوارۀ ادبی کلمه ویژه داستان مهاجرت در سال 1397ش برگزار شد. در این دوره، جشنواره به استان‌های قم، تهران و شهر کاشان گسترش یافت.

جشنوارۀ سراسری «شهرزاد و سی‌مرغ» ویژۀ کودکان و نوجوانان افغانستانی در سراسر جهان در بهار 1397ش برگزار و با استقبال گسترده‌ای مواجه شد.[۲۳۱]

حضور در جشنواره‌ها

کانون ادبی و فرهنگی کلمه
کانون ادبی و فرهنگی کلمه

اعضای کانون ادبی کلمه در طول سال‌ها فعالیت آن کانون در مسابقات، همایش‌ها و جشنواره‌های زیادی شرکت کرده‌اند از جمله: دوازده دوره کنگرۀ شعر و قصه طلاب؛

سیزده دوره مجمع شاعران انقلاب اسلامی؛

جشنوارۀ بین‌المللی شعر اشراق در تهران؛

جشنوارۀ بین‌المللی شعر فجر؛

هفت دوره جشنوارۀ قند پارسی در تهران؛

جشنوارۀ ادبی نوروز در مشهد؛ و دیگر جشنواره‌ها و مسابقات ادبی.[۲۳۲]

رتبه‌های ادبی

اعضای کانون ادبی کلمه در سال‌های گذشته رتبه‌های زیادی در مسابقات و جشنواره‌های ادبی به دست آورده‌اند از جمله:

سید علی‌رضا جعفری رتبۀ نخست در پنجمین جشنوارۀ قند پارسی؛

زهرا زاهدی رتبۀ نخست در پنجمین جشنوارۀ قند پارسی؛

ناصر عارفی شایستۀ تقدیر در بخش ادبیات پایداری؛

زهرا زاهدی رتبه نخست در ششمین جشنوارۀ قند پارسی؛

سیدعلی‌رضا جعفری رتبه دوم در ششمین جشنوارۀ قند پارسی؛

تکتم حسینی رتبۀ سوم در ششمین جشنوارۀ قند پارسی؛

معصومه موسوی شایستۀ تقدیر در ششمین جشنوارۀ قند پارسی؛

ریحانه بیانی شایسته تقدیر در ششمین جشنوارۀ قند پارسی؛

زهرا زاهدی رتبۀ سوم در جشنوارۀ فرهنگی هنری طوبی (جامعة المصطفی قم)؛

سید محمدحسین فصیحی رتبۀ‌ نخست در هفتمین جشنوارۀ قند پارسی؛

سید علی‌رضا جعفری رتبۀ دوم در هفتمین جشنوارۀ قند پارسی؛

معصومه موسوی رتبۀ نخست در هفتمین جشنوارۀ قند پارسی؛

مریم حسینی قابل شایستۀ تقدیر در هفتمین جشنوارۀ قند پارسی؛

ریحانه بیانی رتبه نخست در جشنوارۀ ادبی نوروز مشهد؛

سمیه کابلی رتبۀ چهارم در جشنوارۀ ادبی نوروز مشهد؛

تکتم حسینی رتبۀ دوم در جشنوارۀ ادبی نوروز مشهد[۲۳۳] تکتم حسینی از اعضای کانون کلمه در جشنواره‌های مختلف از جمله «محتشم کاشانی»، «نیاوران»، «شعر عاشورایی زنجان» و جشنوارۀ «بوی باران» رتبه‌های مختلفی را کسب کرده است؛

سید احمد مدقق نیز در جشنواره‌های مختلف ادبی مقام‌ها و جوایزی کسب کرده است؛

فاطمه مروج مهر رتبۀ اول در جشنوارۀ کلمه؛

سمیه کابلی رتبۀ دوم در جشنوارۀ کلمه؛

معصومه امیری رتبۀ سوم در جشنوارۀ کلمه و رتبۀ نخست در جشنوارۀ واژه‌های تشنه؛

و باهر بیانی رتبۀ سوم در هفتمین جشنوارۀ قند پارسی.[۲۳۴]

آثار

کانون ادبی و فرهنگی کلمه
کانون ادبی و فرهنگی کلمه ( معرفی آثار)

تاکنون بیش از چهل مجموعه کتاب شامل شعر، داستان، نقد، معرفی و آموزش از اعضای کانون کلمه چاپ شده است که برخی از مجموعه چاپ شده اعضای کلمه عبارت است از:

  • غم عزیز؛
  • به چشم‌‌های تو سوگند؛
  • گزیدۀ ‌ادبیات‌ معاصر؛
  • خیابان‌‌های ‌سرگردان؛
  • زیارت‌نامه‌ ‌گل‌سرخ‌؛
  • چارباغ‌ خورشید؛
  • در‌ شُرُف ماه؛
  • دورتر ‌از‌ چشم‌ اقیانوس؛
  • راه‌ ابریشم‌ آزادی؛
  • آدمی‌ پرنده ‌نیست؛
  • دل‌ خونین‌ انار‌؛
  • یک‌ شعله ‌نوبهاران؛
  • مشرق‌ گل‌های ‌فروزان‌ (مجموعه شعرهای آیینی)؛
  • دو‌ ماه‌ در ‌خسوف؛
  • زمین ‌برای‌ من‌ تنگ‌ است؛
  • گونه‌های‌سرخابی‌؛
  • اندوه‌ ما ‌جهان ‌را‌ تهدید ‌نمی‌کند؛
  • با‌ زبان‌ تنهایی؛ فقه ‌شاپرک؛
  • تبر‌ و‌ باغ‌ گل‌سرخ‌؛
  • هزاره بادامی‌ها؛ ماه‌ هزارپاره؛
  • وقتی‌ کبوتر‌ نیست؛
  • مشتی ‌پر‌و‌بال؛
  • نذر حلوای سرخ (مجموعه داستان‌های راه‌یافته به چهارمین کنگرۀ واژه‌های تشنه)؛
  • از ‌طنین رنگ‌؛
  • دوشنبه‎های‌کوهی؛
  • دُرّ‌ اَوِستایی‌ در ‌صدف‌ لهجۀ هزار‌ه‌‌‌گی؛
  • کافه‌ کلمه (نمونۀ آثار اعضای کانون ادبی کلمه)؛
  • اتفاق‌ گلدان‌ها؛
  • فریاد ‌روشنایی (سروده‌هایی برای جنبش عدالت‌خواهی و شهیدان دهمزنگ)؛
  • سجدۀ ‌ناگهانی ‌رویا؛
  • آموزش شعر؛
  • پروازهای‌ منحنی.[۲۳۵]

ج) خانه ادبیات افغانستان

همزمان با کودتای حزب دموکراتیک خلق افغانستان و سپس تجاوز شوروی به کشور، جامعه نیازمند تقویت روحیه حماسه‌سازی و فداکاری بین مردم بود. در این شرایط، برخی افراد در اوایل دهۀ شصت در ایران به خلق حماسه‌های ادبی به‌صورت شعر و داستان روی آوردند.[۲۳۶] بعد از تشکیل دفتر ادبیات افغانستان در مشهد در 1371ش زمینه برای فعالیت ادبی مهاجرین در حوزه هنری تهران فراهم شد. تعدادی از ادیبان مهاجر در جلسات هفتگی نقد و بررسی شعر و داستان در نمازخانۀ حوزه هنری حضور می‌یافتند.[۲۳۷] در طول دهۀ هفتاد شمسی حضور ادیبان مهاجر در تهران گسترش یافت و به‌صورت متفرقه جلسات ادبی مهاجرین در حوزه هنری و برخی مراکز دیگر برگزار می‌شد.[۲۳۸] از اواسط دهۀ هفتاد شمسی و به‌خصوص بعد از تصرف کشور به دست طالبان و مهاجرت برخی ادیبان از افغانستان به تهران، زمینه برای فعالیت‌های بیش‌تر ادبی و هنری در آن شهر فراهم شد.[۲۳۹] در تابستان 1381ش کانون مطالعات افغانستان نخستین جشنوارۀ ادبی در تهران را به نام «قند پارسی» در فرهنگسرای بهمن برگزار کرد. این جشنواره اولین گردهمایی بزرگی بود که نسل دوم ادبیات مهاجرت برگزار می‌کرد. این فعالیت‌ها موجب شد که زمینه برای تأسیس خانۀ ادبیات افغانستان در 16 سرطان/تیر 1382ش فراهم شود.[۲۴۰]

خانه ادبیات افغانستان ویژه برناممه شب یلدا
خانه ادبیات افغانستان ویژه برناممه شب یلدا

گستره

خانۀ ادبیات افغانستان در ابتدا فقط در شهر تهران فعالیت می‌کرد. بعدها زمینۀ فعالیت‌های این موسسه در اصفهان و کابل نیز فراهم شد و دفاتر نمایندگی خانۀ ادبیات در آن دو شهر افتتاح شد.[۲۴۱]

اهداف

هدف از تشکیل خانۀ ادبیات تجمیع فعالیت‌های ادبی مهاجرین در تهران، حمایت از ادیبان، نویسندگان و شاعران، انتشار آثار ادبی و هنری، ارتقای سطح فکری ادیبان، ظرفیت‌سازی برای شناسایی استعدادها و پرورش نسل‌های جدید ادیبان مهاجر، برگزاری جلسات، نشست‌ها و همایش‌های ادبی و گسترش فعالیت‌های آموزشی، پاسداری از ادب، فرهنگ و هنر سرزمین باستانی افغانستان و افزایش پیوندهای فرهنگی میان ملت‌های فارسی‌زبان افغانستان، ایران و تاجیکستان عنوان شده است.[۲۴۲]

محمدحسین محمدی
محمدحسین محمدی

تشکیلات

خانۀ ادبیات افغانستان دارای مجمع عمومی، هیئت مؤسس، هیئت مدیره و مدیران بخش‌های مختلف اداری است. انتخابات این مرکز هر دو سال یکبار (و در سا‌ل‌های اخیر هر سه سال یکبار) برگزار و مدیران مختلف آن انتخاب می‌شوند. «ضیاء قاسمی»، (1382 تا 1387ش)، «محمدحسین محمدی»، (1387 تا 1391ش)، «محمدسرور رجایی»، (1391 تا 1392ش)، «محمدصادق دهقان»، 1393 تا 1396ش)، و شکور نظری (1397 تا 1398ش) مدیریت این خانه را برعهده داشته‌اند. فعلاً محمد‌صادق دهقان مدیر خانۀ ادبیات است. ضیا قاسمی، محمدحسین محمدی، عارف جعفری، حفیظ شریعتی، شکریه عرفانی، محبوبه ابراهیمی و منیژه تمنا هیئت مؤسس خانۀ ادبیات هستند.[۲۴۳]

فعالیت‌ها

نشریات

فرخار

نشریۀ فرخار جریدۀ تخصصی خانۀ ادبیات در حوزه شعر بوده که از 1382ش شش شماره از آن به سردبیری ضیا قاسمی و صادق دهقان منتشر شده است.[۲۴۴]

روایت

نشریۀ روایت، جریدۀ تخصصی خانۀ ادبیات در حوزۀ ادبیات داستان بوده که از 1387ش تا کنون شش شماره از آن به سردبیری محمد‌حسین محمدی منتشر شده است.[۲۴۵]

کتاب‌نامه

کتاب‌نامه اولین نشریۀ تخصصی بررسی و نقد کتاب در افغانستان است. اولین شمارۀ این نشریه در تیر 1399ش منتشر شد. شمارهای 23 و 24 در بهار 1403ش به‌صورت پی‌دی‌اف منتشر شده است. مدیر مسئول این نشریه سید ضیا قاسمی و سردبیر آن علی یعقوبی است.[۲۴۶]

پژوهش

بسیاری از پژوهش‌های انجام شده توسط اعضای خانۀ ادبیات افغانستان در جراید مختلف آن خانه منتشر شده است. برخی از پژوهش‌های ادبی و هنری اعضای خانه در نشریات ایرانی و بخشی نیز به‌صورت کتاب منتشر شده است.[۲۴۷]

انتشارات

بخشی از فعالیت‌های خانه ادبیات افغانستان به انتشار کتاب‌های ادبی اختصاص دارد. انتشارات خانه ادبیات حدود بیست مجموعه شعر و داستان و چندین لوح فشرده منتشر کرده است که برخی عبارتند از:

مردی که خنده می‌فروخت، محمدی، تهران، 1382ش؛

آشار (مجموعه داستان)، رفیعی، کابل، 1387ش؛

شب که از پوست‌مان گذشت (شعر)، دهقان، کابل، 1387ش؛

چهارشنبه آخر (داستان)، واحدی، 1387ش؛

سنگ‌ها و کوزه‌ها، عزیز‌الله نهفته، کابل، 1387ش؛

بنای یادبود دموکراسی (مجموعه طنز)، رفیعی، کابل، 1387ش؛

خروسان باغ‌بابر (مجموعه داستان)، فخری، کابل، 1388ش؛

بلوای خفتگان (رمان)، محمد‌جان تقی بختیاری، کابل، 1388ش؛

زیبای زیر خاک خفته (گزیده داستان)، رهنورد زریاب، تهران، 1388ش؛

شعر جوان کابل، به کوشش شکور نظری، کابل، 1390ش؛

عقاب چگونه می‌میرد؟ (مجموعه شعر)، مظفری، کابل، 1390ش؛

شب‌های کابل (کارنامه تقی واحدی)، کابل، 1390ش.[۲۴۸]

لوح فشرده

صبا مزار میرم (موسیقی فولکوریک مناطق افغانستان)، تنظیم و آواز عارف جعفری، تهران، 1388ش؛

گل‌بادام (موسیقی فولکوریک هزارگی در قالب پاپ)، تنظیم و آواز عارف جعفری، کابل، 1392ش؛

قند پارسی، تنظیم و آواز عارف جعفری، کابل، 1393ش؛

مجموعه کامل روایت، تهران، 1394ش؛

مجموعه کامل فرخار، تهران، 1394ش.[۲۴۹]

نشست‌ها

عصرهای شعر و داستان مهم‌ترین نشست‌های خانۀ ادبیات افغانستان است که تا امروز به‌صورت مستمر ادامه دارد. در بخش شعر، نقد، آموزش و شعرخوانی و در بخش داستان کارگاه آموزشی، نقد و داستان‌خوانی با حضور مدرّسان افغانستانی و ایرانی توسط خانۀ ادبیات برگزار می‌شود. تا کنون 65 نشست آثار نویسندگان و شاعران افغانستانی با حضور منتقدان ایرانی و افغانستانی تحت عنوان نقد و بررسی ادبیات معاصر افغانستان انجام شده است. کارگاه داستان‌آموزی و داستان‌خوانی، کارگاه شعرآموزی و شعرخوانی، آشنایی با عناصر داستان‌نویسی و کارگاه داستان (خوانش و نقد داستان)، کارگاه داستان (نقد مکتوب، آشنایی با سبک‌ها و مباحث تخصصی‌)، آموزش، نقد و شعرخوانی آزاد، سلسله نشست‌های خوانش متون کهن (همانند گلستان سعدی)، کارگاه ویرایش، ترجمه و فن بیان و نقد فیلم‌هایی درباره افغانستان با حضور کارگردانان ایرانی یا افغانستانی از جمله نشست‌های مداوم خانۀ ادبیات است. جدا از این جلسات، بخشی از نشست‌های خانۀ ادبیات افغانستان نیز به دیدارها، معرفی و موارد مشابه اختصاص دارد.[۲۵۰]

ویژه‌برنامه‌ها

خانۀ ادبیات افغانستان در طی 20 سال از فعالیت مداوم خود ویژه‌برنامه‌های بسیاری برگزار کرده است. «روایت هم‌دلی» برنامۀ دوسالانه خانۀ ادبیات است که به مشکلات و دغدغه‌های مهاجران با حضور کارشناسان ایرانی و افغانستانی می‌پردازد و تا امروز هشت برنامه از آن برگزار شده است.

«سفر کلمات» نشست ادبی به‌منظور ایجاد فرصت‌های تازه برای علاقه‌مندان به فرهنگ و ادبیات و فراهم ساختن بستری مناسب برای دیدار شاعران و نویسندگان جوان، با شخصیت‌های فرهیختۀ فرهنگی و ادبی کشور است و تا 1402ش هفتمین برنامه از آن اجرا شده است.

«از هندوکش تا البرز» نشست مشترک ویژۀ ادبیات داستانی افغانستان و ایران است که چندین برنامه از آن برگزار شده است.

حضور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از دیگر برنامه‌های سالیانه خانۀ ادبیات افغانستان برای معرفی و شناساندن اهل هنر و ادبیات افغانستان است.

«آوای هم‌زبانی» برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌های ادبی و هنری مشترک بین خانۀ ادبیات افغانستان و دیگر نهادهای افغانستانی و ایرانی مانند شهرستان ادب، انجمن ادبی کلمه و خانه ادبیات اصفهان از دیگر برنامه‌های مداوم خانۀ ادبیات است.[۲۵۱]

جشنواره‌ها

محمد حسین محمدی - جشنواره ی قند پارسی
محمد حسین محمدی مدیر خانه ادبیات افغانستان و دبیر جایزه ی ادبی نوروز و جشنواره ی قند پارسی

جشنوارۀ قند پارسی

جشنواره نخست: تیر 1381ش در فرهنگسرای بهمن تهران؛

جشنواره دوم: نکوداشت محمد‌کاظم کاظمی، مهر 1382ش، فرهنگسرای بهمن؛

جشنواره سوم: نکوداشت سید ابوطالب مظفری، مهر 1383ش، فرهنگسرای شفق (دانشجو)؛

جشنواره چهارم: نکوداشت رهنورد زریاب، آبان 1384ش، باغ ورشو؛

جشنواره پنجم: نکوداشت جواد خاوری،اسفند 1388ش، فرهنگسرای خانواده؛

جشنواره ششم: نکوداشت دکتر محمد‌سرور مولایی، اسفند 1390ش، تالار سوره (حوزه هنری)؛

جشنواره هفتم: نکوداشت ‌واصف باختری، اسفند 1392ش، تالار سوره (حوزه هنری)؛

جشنواره هشتم: نکوداشت آصف سلطان‌زاده، اسفند 1394ش، تالار سوره (حوزه هنری)؛

جشنواره نهم: نکوداشت شریف سعیدی، اسفند 1390ش، تالار سوره (حوزه هنری).[۲۵۲]

جایزه ادبی نوروز

نخستین «جایزۀ ادبی کتاب نوروز» در حوت/اسفند 1388ش برگزار شد و با تقدیر از رمان «پهلوان‌مراد و اسپی که اصیل نبود» نوشتۀ ببرک ارغند، رمان‌های «گلیم‌باف» نوشتۀ تقی واحدی و «هزارخانۀ خواب و اختناق» نوشتۀ عتیق رحیمی و نیز مجموعه داستان «عسکرگریز» نوشتۀ آصف سلطان‌زاده به‌عنوان بهترین آثار داستانی افغانستان در یک دهۀ اخیر معرفی شدند. دومین «جایزۀ ادبی کتاب نوروز» در 29 دلو/بهمن 1391ش با همکاری بنیاد مهرگان عمران و انستیتوت فرانسه در افغانستان، در کابل برگزار شد و با تقدیر از رمان «سِفر خروج» نوشتۀ آصف سلطان‌زاده و مجموعه داستان «بادیگارد» نوشته‌ حبیب صادقی، در بخش رمان «بلوای خفتگان» نوشتۀ محمدجان تقی بختیاری و در بخش مجموعه داستان کوتاه «دست شیطان» نوشتۀ عزیزالله نهفته به‌عنوان عناوین برتر معرفی شدند.[۲۵۳]

شعبه‌ها

کابل

خانۀ ادبیات افغانستان در کابل در 1387ش تأسیس شد و تا پیش از فروپاشی جمهوریت در اسد/مرداد 1400ش. فعال بود. نشست‌های هفتگی، نشست نقد و بررسی ادبیات معاصر افغانستان با عنوان «کتاب ‌ماه»، کارگاه‌های ویرایش و نشست‌های خوانش متون کهن و در کنار آنها سلسله همایش‌های نقد ادبی با عنوان «شب‌های کابل» از جمله فعالیت‌های دفتر نمایندگی کابل بود. در سالیان گذشته 29 سلسه از شب‌های کابل توسط این نمایندگی برگزار شد.[۲۵۴]

اصفهان

خانۀ ادبیات افغانستان در اصفهان در 1392ش تأسیس شد و تا آخر 1398ش مشغول فعالیت بود. از 1399ش و با تأسیس دفتر مستقل ادبیات در اصفهان، دورۀ فعالیت این نمایندگی به پایان رسید. نشست‌های هفتگی، نشست نقد و بررسی ادبیات معاصر افغانستان و کارگاه‌های ادبی و آموزشی از جمله برنامه‌های ادبی در اصفهان بود. تهیه، تدوین و انتشار مجلۀ «ماورا» از مهم‌ترین فعالیت‌های دفتر نمایندگی اصفهان بود. این جریده از ماه ثور (اردیبهشت) 1397ش تا سرطان (تیرماه) 1398ش در 12 شماره منتشر شد.[۲۵۵]

تأثیرات

خانه ادبیات افغانستان از تشکل‌های ادبی اثرگذار در ثبت حماسه‌های مردم، ترویج روحیه پایداری، ایجاد روابط برادرانه بین مردم ایران و افغانستان و تغییر دیدگاه ایرانیان نسبت به مهاجرین است. این مؤسسه با تربیت ده‌ها داستان‌نویس، شاعر، هنرمند، نویسنده و روزنامه‌نگار در شکل‌گیری برخی از کانون‌های ادبی و هنری و جراید فرهنگی و ادبی در کشور سهم داشته است.[۲۵۶]

دفتر هنر و ادبیات انقلاب اسلامی افغانستان

مدرسۀ علمیۀ عباسقلی‌خان
مدرسۀ علمیۀ عباسقلی‌خان

مهاجرت مردم افغانستان به جمهوری اسلامی ایران، زمینه را برای تغییرات گستردۀ فکری و فرهنگی در بین مهاجرین فراهم ساخت. جهاد و مقاومت مردم افغانستان در مقابل نیروهای حزب خلق و ضرورت ترویج و ثبت حماسه‌های مردمی نیز به یاری این تحولات شتافت. این مسائل باعث شد اولین‌بار در 1363ش برخی شاعران مقیم هرات که به مشهد مهاجر شده بودند در گلشهر مشهد یک مجمع فرهنگی ایجاد کنند و زمینه برای برگزاری شب‌های شعر و تدوین مجموعه‌های شعری با رویکرد حماسه‌سرایی و مقاومت در بین مهاجرین فراهم شود. جامعه آن روز مهاجرین نیاز شدیدی به اشعار و مطالب حماسی داشت. این آثار در مجالس و محافل خوانده شده و در مطبوعات به چاپ رسیده و مورد توجه و اقبال شنوندگان و مخاطبان قرار می‌گرفت. سیدعسکر موسوی (ع.کابلی) و سعادت‌ملوک تابش (اولین شاعران مهاجر در ایران) چندین مجموعه از اشعار خود را در سال‌های اولیۀ دهۀ شصت شمسی منتشر کردند.[۲۵۷] این اشعار در توصیف مبارزات مردم، بیان ظلم و جنایات نیروهای دولتی و تشجیع مردم افغانستان برای مقاومت و مبارزه، با استقبال شدید مردم مواجه شد و زمینه را برای علاقه‌مندی نسل جدید مهاجرین به ادبیات مقاومت فراهم ساخت. در سال‌های 1369 و 1370ش دو جلسۀ نقد و آموزش شعر و دو جلسۀ ادبیات داستانی در مشهد برگزار می‌شد. جلسات نقد و آموزش شعر توسط مجمع شعرای انقلاب اسلامی و حوزۀ هنری و جلسات داستان در مدرسۀ علمیۀ عباسقلی‌خان[۲۵۸] و گلشهر. در همین ایام برخی از شاعران و داستان‌نویسان مهاجر به حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی مشهد که محل جوشش ادبیات مقاومت و انقلاب اسلامی بود، رفت‌وآمد داشتند و در برخی جلسات ادبی آن شرکت می‌کردند.[۲۵۹] در 1370ش زمینه برای تأسیس دفتر هنر و ادبیات انقلاب اسلامی افغانستان با مسئولیت محمد‌کاظم کاظمی تحت پوشش حوزۀ هنری مشهد فراهم شد.[۲۶۰]

اهداف

سروسامان دادن به فعالیت‌های ادبی، شناسایی ادیبان و هنرمندان مهاجر، کشف استعدادهای جدید و پرورش آنها، برنامه‌ریزی برای تقویت تولیدات ادبی، نقد آثار، ارتباط با ادیبان مقیم در دیگر شهرها، برپایی جلسات و همایش‌های ادبی، تدوین و انتشار کتاب‌ها و جراید ادبی و هنری، همکاری با دیگر مراکز و جراید و در کل جریان‌سازی ادبیات مقاومت و تقویت آن در راستای خلق حماسه‌های مردمی از مهم‌ترین اهداف دفتر هنر و ادبیات افغانستان بود.[۲۶۱]

اعضا

محمد‌کاظم کاظمی
محمد‌کاظم کاظمی

اعضای اولیه دفتر هنر و ادبیات افغانستان در مشهد ابتدا محمد‌کاظم کاظمی، سید اسحاق شجاعی و سید ابوطالب مظفری بودند که ارتباط بیش‌تری با حوزۀ هنری داشته و زمینه را برای فعالیت آن دفتر فراهم کرده بودند. سپس حمزۀ واعظی با هدف تدوین خاطرات جهاد و مقاومت مردم افغانستان و تدوین حماسه‌های مردمی در مقابل دولت حزب خلق و نیروهای شوروی به آن مجموعه اضافه شد و کمی دیرتر در 1371ش سید میرزا‌حسین بلخی نیز به این دفتر پیوست. در طول حدود ده سال از فعالیت دفتر، اغلب شاعران، نویسندگان، ادیبان و برخی از هنرمندان مهاجر عضو آن دفتر بوده و یا با آن همکاری داشتند.[۲۶۲]

بخش‌ها

شعر

بخش مهمی از ادبیات مقاومت افغانستان را انواع شعر تشکیل می‌دهد و صاحب‌نظران، اشعار سال‌های جهاد علیه نظام مارکسیستی و متجاوزان روسی را بهترین مصداق «شعر مقاومت افغانستان‌» دانسته‌اند و به‌همین دلیل بخش شعر دفتر هنر و ادبیات بیشتر به شعر مقاومت گرایش داشت.[۲۶۳]

داستان

بخش داستان از همان ابتدای تأسیس دفتر، فعالیت‌های قابل توجهی در جهت رونق داستان در جامعه و پرورش داستان‌نویسان داشت. توجه به جلسه‌های نقد، آموزش داستان‌، تدوین کتاب و ارتباط با مطبوعات از مهم‌ترین فعالیت‌های این بخش بود.[۲۶۴]

خاطرات جهاد

در این بخش، مجموعه‌های مستقلی از خاطرات جهاد مردم افغانستان تهیه، تدوین و توسط انتشارات سورۀ حوزه هنری تهران منتشر و با استقبال خوب خوانندگان مواجه شد.[۲۶۵]

کودک و نوجوان

بخش ادبیات کودک و نوجوان یک بخش جدید و کم‌سابقه در دفتر بود.[۲۶۶]

فعالیت‌ها

تدوین کتاب

این دفتر، حدود 40 عنوان کتاب در زمینه‌های شعر، داستان، خاطره و ادبیات کودک در سال‌های دهۀ هفتاد و هشتاد شمسی منتشر شد.[۲۶۷]

جلسات هفتگی نقد

جلسه‌های نقد داستان هر هفته در دفتر و از 1374ش، بعد از برپایی یک دوره کلاس داستان‌نویسی در گلشهر نیز برگزار می‌شد.[۲۶۸]

همکاری با رسانه‌ها

همکاری با نشریات محلی چون روزنامۀ قدس و توس مشهد به‌صورت هفتگی صورت می‌گرفت. همکاری با ماهنامۀ «تلاوه» خبرنامۀ حوزۀ هنری مشهد، همکاری با نشریات مهم ادبی و فرهنگی و روزنامه‌های سراسری ایران از فعالیت‌های مداوم دفتر هنر و ادبیات بود که در همان سال‌ها منجر به انتشار ویژه‌نامۀ شعر افغانستان در شماره 14 مجلۀ شعر و انتشار ویژه‌نامه داستان در شماره 19 مجلۀ ادبیات داستانی شد. همکاری با نشریات مهاجرین از جمله گلبانگ، فصل‌نامۀ دُرّ دَری، هاجر، سراج، هفته‌نامۀ وحدت، هفته‌نامۀ فریاد عاشورا، هفته‌نامۀ بنیاد وحدت، امین، زنان مهاجر و حکمت نیز موجب شد تا صفحه‌های اختصاصی شعر، داستان، خاطره و ادبیات کودک در این جراید منتشر شود. فعالیت مداوم همکاران دفتر هنر و ادبیات همچنین موجب شد تا برنامۀ پخش شعر، داستان، خاطره و مصاحبه از رادیو دری مشهد نیز به‌صورت هفتگی رونق بگیرد.[۲۶۹]

آموزش

آموزش بخش مهمی از فعالیت‌های دفتر ادبیات بود که چندین دورۀ آموزش داستان‌نویسی در محل دفتر و در حسینیۀ امام سجاد گلشهر در سال‌های مختلف برگزار شد.[۲۷۰]

همایش‌ها و نمایشگاه‌ها

دفتر هنر و ادبیات در سال‌های فعالیت خود چند همایش و نمایشگاه مهم برگزار کرد:

مقامۀ گل‌سوری، بزرگداشت عبدالقهار عاصی در 1373ش؛

جُنگ ادبی ستارۀ احمد به مناسبت عید مبعث در 1374ش؛

جُنگ ادبی از دریا به دریا، به مناسبت عید غدیر خم در 1376ش؛

همایش ادبی نویسندگان جوان افغانستان در 1376ش؛

نمایشگاه بزرگ نقاشی و هنرهای دستی در 1378ش.[۲۷۱]

همکاری با مراکز

دفتر هنر و ادبیات در سالیان فعالیت خود همکاری مستمری با مراکز فرهنگی، ادبی و اجتماعی ایران و مهاجرین داشت؛ از جمله همکاری با حوزه هنری تهران، انتشارات سورۀ حوزه هنری، دفتر آفرینش‌های ادبی حوزه هنری، دبیرخانه کنگرۀ شعر و قصه طلاب، دفتر نمایندگی ولی‌فقیه در امور افغانستان و دبیرخانه مجمع شاعران انقلاب اسلامی افغانستان، مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان در قم، دفتر ادبیات افغانستان در قم و اتحادیه فرهنگیان افغانستان.[۲۷۲]

مسابقات ادبی

شامل مسابقۀ شعر «صبح در زنجیر» در 1371ش، مسابقۀ داستان‌نویسی «بهار قلم» در 1373ش و مسابقۀ نقد داستان در 1376ش.[۲۷۳]

تهیه کتاب و مطبوعات

در سال‌های 1372 و 1373ش با همکاری سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری تعداد زیادی کتاب و نشریات فرهنگی و ادبی تهیه و بین فرهنگیان و ادیبان مهاجر و مراکز فرهنگی و کتابخانه‌های مهاجرین و در داخل کشور توزیع شد. در 1377ش نیز با همکاری سازمان تبلیغات اسلامی، تعدادی کتاب برای مراکز فرهنگی مهاجرین مقیم پاکستان تهیه و ارسال شد.[۲۷۴]

کتاب‌ها

اعضای دفتر هنر و ادبیات در طول سال‌های دهۀ هفتاد شمسی کتاب‌های زیادی تدوین و آماده چاپ کردند که بسیاری از آنها توسط انتشارات سوره به چاپ رسید. برخی از مهم‌ترین این کتاب‌ها عبارتند از:

شعر مقاومت افغانستان، دفتر اول و دوم؛

شانه‌های زخمی پامیر (جُنگ ادبی)؛

سوگنامۀ بلخ (مجموعه شعر)؛

پیاده آمده بودم(مجموعه شعر)؛

خاکستر صدا(مجموعه شعر)؛

ستارة شب دیجور (یادنامه سید اسماعیل بلخی)؛

مهاجران فصل دلتنگی (اولین مجموعۀ داستان مقاومت)؛

میدان هوایی گردیز (مجموعه خاطره)؛

بدرود خاک اولیا (مجموعه خاطره)؛

سنگر شیخ تراغ (مجموعه خاطره)؛

سروها و طوفان‌ها (مجموعه خاطره)؛

سید! خداحافظ (مجموعه خاطره)؛

قَرَه (مجموعه خاطره)؛

سرخ‌جامگان بامدادی (مجموعه خاطره)؛

عبور از هلمند (مجموعه خاطره)؛

زیر آسمان کابل (مجموعه خاطره)؛

آغاز یک پایان (مجموعه خاطره)؛

در پگاه بلخاب (مجموعه خاطره)؛

برفکوچ (مجموعه خاطره)؛

دست‌های خالی (مجموعه خاطره)؛

سنگ ملامت (مجموعه داستان)؛

برف و نقش‌های روی دیوار (مجموعه داستان).[۲۷۵]

جراید

قاصد

قاصد اولین نشریۀ خبری دفتر هنر و ادبیات افغانستان بود که در 1372ش تهیه شد و حاوی خبرهای مربوط به دفتر در حوزه‌های مختلف فرهنگی و ادبی بود.[۲۷۶]

پیامبر

پیامبر اولین فصل‌نامۀ ادبی دفتر هنر و ادبیات بود که اولین شماره آن در بهار 1377ش در مشهد منتشر شد. این نشریه حاوی مطالب متنوع و گزارش مفصلی از فعالیت‌های دفتر هنر و ادبیات افغانستان بود.[۲۷۷]

دفتر ادبیات افغانستان در قم

از 1372ش زمینه برای فعالیت دفتر ادبیات افغانستان در حوزه هنری قم فراهم شد. دفتر ادبیات قم علاوه بر جلسه‌های هفتگی شعر و داستان، با نشریات مهاجرین در قم همکاری مستمری داشت که در 1375ش منجر به انتشار «گلبانگ» (اولین نشریه ادبی مهاجرین در ایران) شد. دفتر ادبیات قم همچنین دو دوره جُنگ ادبی «دُرِّ دَری» را با همکاری واحد ادبیات حوزه هنری در سال‌های 1375 و 1376ش با برنامه‌های متنوع ادبی و هنری و با حضور مهمانانی از مشهد و تهران برگزار کرد. مسئولیت این دفتر را در اوایل سید عزیز حامدی و بعد از 1375ش سید میرزا‌حسین بلخی (داستان) و محمد‌شریف سعیدی (شعر) به عهده داشتند.[۲۷۸]

دفتر ادبیات افغانستان در تهران

این دفتر با حمایت دفتر مشهد و همکاری حوزه هنری مرکز در 1371ش و با حضور شاعران مهاجر مقیم تهران فعال شد. این دفتر در مدت فعالیت خود بیش‌تر در برگزاری جلسات نقد شعر، همکاری با مطبوعات مهاجرین و تعامل با نشریات فرهنگی و ادبی ایرانی و ارتباط با دفتر ادبیات قم و مشهد فعال بود.[۲۷۹]

تأثیرات

دفتر هنر و ادبیات انقلاب اسلامی افغانستان اولین پاتوق ادبی مهاجرین بود که نسل‌های مختلف ادبی و هنری با گرایش‌های مختلف برای اولین مرتبه در کنار یگدیگر فعالیت‌هایی را انجام دادند. این دفتر نقش مهمی در خلق ادبیات و هنر مقاومت بین مهاجرین و بازنمایی جهاد و حماسۀ مردم افغانستان داشت.[۲۸۰]

مجله باغ

تاریخچه

شمارۀ اول مجلۀ باغ در سال ۱۳۹۰ش، در هشت صفحه و در پنجاه نسخه منتشر شد.[۲۸۱] از تاریخ تأسیس این مجله تا اردیبهشت 1401ش، هفتاد شماره از باغ منتشر شده است. شماره‌های نخستین نشریه، با تعداد صفحات کم و به‌صورت سیاه و سفید چاپ می‌شد. پس از چاپ چند شماره، به چاپ رنگی این مجله در تعداد صفحات بیشتر اقدام کردند.[۲۸۲]

مسئولین مجله

صاحب‌امتیازی باغ را تا شمارۀ 67، مؤسسۀ فرهنگی ماه نو و شمارۀ 69 و 70 را بنیاد جاوید بر عهده داشت. محمدسرور رجایی (۱۳۴۷-۱۴۰۰ش) تا شمارۀ 68 مدیر مسئول باغ بود که پس از درگذشت او، جاوید حسینی این مسئولیت را پذیرفت. سردبیری مجله نیز تا شمارۀ چهل با سیداحمد مدقق و تا شمارۀ 66 با باهر بیانی بود.[۲۸۳]

تیراژ و گسترۀ پخش

ماهنامۀ باغ، اولین نشریۀ تمام رنگی کودکان افغانستان است که با تیراژ سه هزار نسخه به‌صورت منظم منتشر می‌شد. از این میان، دو هزار نسخه برای کودکان مهاجر افغان در شهرهای مختلف ایران و یک هزار نسخۀ برای کودکان ساکن در افغانستان توزیع می‌شد.[۲۸۴]

سازوکار انتشار

مجلۀ باغ تا شمارۀ 55 به‌صورت ماهانه و از شمارۀ 56، مهر-آبان 1392 به‌صورت دوماهنامه منتشر می‌شود.[۲۸۵]

قالب

مطالب ارسالی باید متناسب با روحیۀ کودک و نوجوان افغانستانی و در قالب داستان کوتاه، شعر، عکس، خاطرات کودکان یا پدر و مادر آنها باشد.[۲۸۶]

موضوع و محتوا

موضوع مجله در مورد مسائل آموزشی، فرهنگی و اجتماعی مربوط به کودکان به‌خصوص کودکان افغانستانی است. پیام اصلی مجلۀ باغ، این است که افغانستان برخلاف تصویرسازی رسانه‌ها، سیاه نیست و دارای زیبایی‌هایی است که جهان آرزوی داشتن آنها را دارد.[۲۸۷] مطالب این نشریه در راستای حفظ ارزش‌های ملی و اسلامی افغانستان و متناسب با فضای ذهنی و بومی کودکان افغانستان، تهیه می‌شود.[۲۸۸]

ایده

ایدۀ کار کودک در ذهن محمدسرور رجایی بود؛ اما پس از ملاقات با احمد مدقق که آن زمان از طریق وبلاگ با او در ارتباط بود و برای کودکان شعر می‌نوشت، طرح یک مجله پی‌ریزی شد. طرح اول مجله، هشت صفحه در اندازۀ A5، به‌صورت سیاه‌وسفید و در 150 نسخه بود.[۲۸۹]

هدف

نخستین هدف این مجله، دلگرمی بچه‌های افغانستانی بود تا در کشورهای دیگر و ایران، به داشتن چنین مجله‌ای ببالند و با فرهنگ غنی خود آشنا شوند. هویت‌بخشی به کودکان افغانستانی، از دیگر اهداف مهم این مجله است. به‌همین دلیل در مجلۀ باغ تلاش شده تا با ادبیاتی برابر با ذائقۀ کودکان و نوجوانان، شعر، داستان و گزارش‌هایی از پیشرفت چهره‌های موفق افغانستان به حضور امید و شادمانی، هویت فرهنگی و ملی افغانستان اشاره کند.[۲۹۰]

مخاطب

مجلۀ باغ، نشریه‌ای مختص تمامی افغانستانی‌های داخل و خارج از این کشور است. همچنین، گروهی از مردم افغانستان که به‌دلیل جنگ و شرایط سخت از سرزمین خود کوچ کرده و به کشورهای دور و نزدیک مهاجرت کرده‌اند، می‌توانند از این مجله استفاده کنند. این مجله بدون توجه به تعصبات قومی و مذهبی، آن را بین تمامی بچه‌های اهل تسنن و تشیع توزیع می‌کند. علاوه بر آن، کودکان ایرانی نیز، مخاطب مجله هستند تا با فرهنگ هم‌کلاسی‌های خود آشنا شوند.[۲۹۱]

مجله باغ در سراسر دنیا

مجلۀ باغ به چندین کشور دنیا ارسال شده و فرصتی است تا کودکان افغان از دیگر هموطنان خود در نقاط مختلف این کرۀ‌ خاکی، باخبر شده و با خواندن اخبار مثبت، لبخند به لب آورند.[۲۹۲] در حال حاضر فرهنگیان و هنرمندان افغانستانی که به کشورهای دیگر مهاجرت کرده‌اند، می‌توانند فایل پی‌دی‌اف[۲۹۳] باغ را به‌صورت رایگان دریافت ‌کنند.[۲۹۴]

زبان مجله

مجلۀ باغ تلاش ‌می‌کند تا با حفظ زبان فارسی معیار، در لهجه و حتی در نوشتار، مطالب مجله را تولید کند. زبان مجله زبان پارسی است و مخاطبان ایرانی هم به‌راحتی می‌توانند آن را مطالعه کنند. هرچند، گاهی، برخی از واژگان مجله برای آنها نامفهوم خواهد بو؛ زیرا برخی از واژگان افغانستانی در ایران استعمال نمی‌شوند.[۲۹۵]

توزیع نشریه باغ در غرفۀ ایران

در شانزدهمین دورۀ نمایشگاه بین‌المللی کتاب در وین و در غرفۀ ایران، نشریۀ باغ نیز توزیع شد که از جمله نکات قابل تأمل و توجه در این دوره بوده است. این اقدام، با استقبال مهاجران و طبقۀ روشنفکر مواجه شد. علاوه بر آن، گروه‌های حقوق بشری هم از توزیع این مجله در غرفۀ ایران استقبال کردند.[۲۹۶]

مشارکت کودکان

مجلۀ باغ این امکان را برای کودکان فراهم کرده تا داستان، شعر، عکس، آرزوهای فردا و خاطرات گذشتۀ خود را برای انتشار در اختیار مجله قرار دهند.[۲۹۷]

باغ در مراکز آموزشی

مجلۀ باغ، ماهانه توسط «انجمن حامی» تهیه شده و در اختیار دانش‌آموزان تمامی مراکز آموزشی انجمن در تهران و مشهد قرار می‌گیرد تا فرصتی باشد که کودکان و نوجوانان مهاجر با معلمان و بزرگترهای خانواده، به بازخوانی هویت و ریشه‌های تاریخی خود بپردازند.[۲۹۸]

سیندخت

سیندخت؛ مجلۀ الکترونیکی با موضوع روایت‌های دختران مهاجر افغانستانی‌ در ایران.

سیندخت، اولین مجلۀ الکترونیکی دختران افغانستانی در ایران است که از مهر 1396ش در بستر اینترنت شروع به کار کرد. این مجله به روایت مسائل، رویکردها و مشکلات دختران مهاجری می‌پردازد که بیشتر آنها متولد ایران بوده و پدر و مادری مهاجر دارند و یا نسل سوم مهاجرانی هستند که حتی پدر و مادرهای آنها نیز در ایران متولد شده‌اند.

نام‌گذاری

سیندخت نام یکی از زنان شاهنامه، مادر رودابه و به‌عبارتی مادر کلان (مادر بزرگ) رستم و زن مهراب، شاه کابل است؛ اما چیزی که او را مهم می‌کند نقشی‌ است که او با سیاست و ذکاوتی زنانه در جلوگیری از جنگ میان ایران و توران داشته است. زمانی‌که زال، عاشق دختر او رودابه می‌شود، دختری که از نسل ضحاک است؛ بیم لشکرکشی منوچهر، شاه ایران به کابل می‌رود. سیندخت به مهراب پیشنهاد می‌کند تا به‌عنوان میانجی صلح به پیش سام، پدر زال، برود و او می‌پذیرد. سام در ابتدا از این‌که زنی سفیر شده تعجب می‌کند:[۲۹۹]الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیقدر نهایت، سیندخت موفق می‌شود تا منوچهر را از لشکرکشی منصرف کند. بنابراین سیندخت هم خطر جنگ را رفع کرد و هم موجبات به‌هم رسیدن زال و رودابه را فراهم می‌کند.[۳۰۰]

موضوع

موضوع کلى این مجله مهاجرت و روایت‌هاى دختران مهاجر افغانستانى در ایران است؛ یا دخترانی که متولد ایران بوده و پدر و مادری مهاجر دارند؛ یا نسل سوم مهاجرانی که پدر و مادرهای آنها نیز در ایران متولد شده‌اند.[۳۰۱] هر شماره از این نشریۀ الکترونیکی، موضوع ویژه‌ای دارد تا از کنار هم قرار گرفتن آنها جهانى کوچک ساخته شده و در عین حال این ظرفیت را داشته باشد که تمامى سلیقه‌ها را پوشش دهد.[۳۰۲]

قالب

قالب مجلۀ سیندخت، روایی است؛ در این مجله، نه پیچیدگی‌های داستانی وجود دارد و نه به‌اندازۀ خاطرات، شخصی است. روایت‌های این نشریه به ‌زبان ساده نوشته شده و دارای موضوعاتی هستند که با زندگی روزمره ارتباط دارند. بیشتر این نوشته‌ها، نشان‌دهندۀ نگاه دختران افغانستانیِ مهاجر در ایران، به زندگی است.[۳۰۳]

مسئولین نشریه

هستۀ اولیۀ این مجله تعدادی از داستان‌نویسان ساکن شهر قم بودند که می‌خواستند کاری اجتماعی‌تر انجام داده و با مهاجرانی ارتباط برقرار کنند که داستان‌خوان نیستند.[۳۰۴]

اکنون سردبیر این مجله، معصومه اخلاقی از نویسندگان جوان افغانستانی است که به‌دلیل نگارش داستان «روی پوست عادت» برگزیدۀ مقام نخست «هفتمین دوره جایزۀ ادبی هزار و یک شب» شده است.[۳۰۵]

سازوکار انتشار

مجلۀ سیندخت در کانال تلگرام سیندخت بارگذاری شده و به رایگان، در دسترس است. این مجله، نسخۀ صوتی نیز دارد که در کانال تلگرامی مجله منتشر می‌شود.[۳۰۶] موضوع هر شمارۀ نشریه در شمارۀ قبل آن اعلام شده و فراخوان دریافت آثار هم داده می‌شود.[۳۰۷]

کارنامه

تا به امروز نُه شماره از این مجله منتشر شده و به موضوعاتی از قبیل شوهر خارجی (شمارۀ اول)، آشپزی غذای وطنی (شمارۀ دوم)، عکس یادگاری (شمارۀ سوم)، همسایه (شمارۀ چهارم)، رفیق‌بازی (شمارۀ پنجم)، از وطن آمده (شمارۀ ششم)، فقدان (شمارۀ هفتم)، لذت‌های ناچیز (شمارۀ هشتم) و جای امن (شمارۀ نهم) پرداخته است.

پانویس

  1. ↑ «موج مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران از چه زمانی شروع سد؟ + فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  2. ↑ صادقی و عباسی شوازی، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، 1395ش، ص120.
  3. ↑ «موج مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران از چه زمانی شروع سد؟ + فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  4. ↑ صادقی و عباسی شوازی، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، 1395ش، ص120.
  5. ↑ «آمار رسمی مهاجران افغانستانی‌ اعلام شد؛ ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر!»، اعتماد آنلاین.
  6. ↑ «شرایط ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع اعلام شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  7. ↑ «تحصیل کودکان مهاجر، برای ایران یک فرصت بزرگ است»، خبرگزاری مهر.
  8. ↑ رضوانی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.
  9. ↑ احمدی‌نیا، «حق تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی ساکن ایران»، وبسایت شهرآرا نیوز.
  10. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.
  11. ↑ «ممنوعیت پذیرش دانش‌آموزان افغانی در مراکز پیش‌دانشگاهی»، خبرگزاری مهر.
  12. ↑ «چالش‌های تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامه شرق.
  13. ↑ «مهاجران ثبت نام می‌شوند اما مدارس ظرفیت ندارند»، وب‌سایت روزنامۀ فرهیختگان.
  14. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامه شرق.
  15. ↑ رضایی، «ایران از چالشهای ثبتنام دانش‌آموزان مهاجر گزارش می‌دهد: ابتاع تازه‌وارد پشت درهای کلاس درس»، وب‌سایت روزنامۀ ایران.
  16. ↑ « پانصدو بیست و هفت هزار دانش‌آموز اتباع خارجی در ایران تحصیل می کنند/فعالیت ۲۲ مدرسه ویژه اتباع»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  17. ↑ «تحصیل ۶۷۰ هزار دانش‌آموز اتباع افغانستانی/۹۶ درصد هزینه‌ها را ایران می‌پردازد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی .
  18. ↑ رضوانی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وبسایت تاریخ شفاهی ایران.
  19. ↑ «تحصیل کودکان مهاجر، برای ایران یک فرصت بزرگ است»، خبرگزاری مهمر.
  20. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامه شرق.
  21. ↑ بهنیا و محمودیان، «حق آموزش کودکان پناهندۀ افغان در ایران در پرتو نظام حقوق بین‌الملل ناظر بر پناهندگی»، 1401ش، ص332.
  22. ↑ «تحصیل ۶۷۰ هزار دانش‌آموز اتباع افغانستانی/۹۶ درصد هزینه‌ها را ایران می‌پردازد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  23. ↑ «تحصیل 614 هزار دانش‌آموز اتباع در ایران»، رزنامۀ اعتماد.
  24. ↑ «یک میلیون دانش‌آموز افغانستانی در ایران»، وب‌سایت سلامت نیوز.
  25. ↑ بهنیا و محمودیان، «حق آموزش کودکان پناهندۀ افغان در ایران در پرتو نظام حقوق بین‌الملل ناظر بر پناهندگی»، 1401ش، ص332-333.
  26. ↑ جا ماندن کودکان مهاجر از قطار تحصیل»، وب‌سایت روزنامۀ پیام ما.
  27. ↑ اصفهانی و حسینی، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، 1395ش، ص72.
  28. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.
  29. ↑ احمدی‌نیا، «حق تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی ساکن ایران»، وبسایت شهرآرا نیوز.
  30. ↑ «مهاجران ثبت نام می‌شوند اما مدارس ظرفیت ندارند»، وب‌سایت روزنامۀ فرهیختگان.
  31. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.
  32. ↑ اصفهانی و حسینی، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، 1395ش، ص72.
  33. ↑ افتخار، «بحران هویتی، مانع تحصیل کودکان مهاجر»، وبسایت پیام ما.
  34. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.
  35. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.
  36. ↑ «روابط ایران و افغانستان از منظر آموزش کودکان پناهنده و آواره»، وب‌سایت دیپلماسی ایران.
  37. ↑ اصفهانی و حسینی، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، 1395ش، ص75-78.
  38. ↑ «چالشهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان.
  39. ↑ . نصر اصفهانی، در خانه برادر: پناهندگان افغانستانی در ایران، 1397ش، ص79-209.
  40. ↑ . «دانشجویان افغان مقیم ایران و مشكلات تحصیل»، خبرگزاری ایرنا.
  41. ↑ . عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص14.
  42. ↑ . عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص8-17.
  43. ↑ . « درآمد ریالی، شهریه دلاری/ انصراف دانشجویان از رویای پزشکی»، وب‌سایت خبرنگاران دانشجویی ایران.
  44. ↑ . «تبدیل پرداخت شهریه ارزی به ریالی ویژه دانشجویان افغان/ کاهش شهریه دانشجویان»، وب‌سایت خبرگزاری فارس.
  45. ↑ . عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دورة روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص16.
  46. ↑ . عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دورة روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص60-62.
  47. ↑ . عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه(بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص22 و 30.
  48. ↑ شمسایی‌نیا، «دانشجویان عراقی در صدر جدول دانشجویان بین‌الملل/ مشکلات اقامت دانشجویان غیر ایرانی حل می‌شود»، وب‌سایت ایسکانیوز.
  49. ↑ . صالحی، «دهه هفتادی‌های افغانستانی گل کاشتند»، وب‌سایت روزنامة خراسان؛ «آمار دانشجویان مهاجردر ایران به تفکیک مقطع تحصیلی»، وب‌سایت آفاق.
  50. ↑ . «تبدیل پرداخت شهریة ارزی به ریالی ویژة دانشجویان افغان/ کاهش شهریه دانشجویان»، خبرگزاری فارس.
  51. ↑ «متخصصین افغانستانی در رشته‌های مهندسی و پزشکی در ایران مشغول کار اند/ جامعة فرهنگی و متخصصین افغانستانی ما را ناروا به چوب زدند»، وب‌سایت خبرگزاری صدای افغان (آوا).
  52. ↑ . «افتخارآفرینی مهاجرین افغانستانی در رقابتی از جنس ماکارونی»، خبرگزاری تسنیم.
  53. ↑ . «چالش‌های دانشجویان افغانستانی در دانشگاه‌های ایران»، خبرگزاری ایسنا.
  54. ↑ . حقیقت‌طلب، «اختراعات این دختر مهاجر تهران را نجات می‌دهد»، وب‌سایت دیاران.
  55. ↑ معلم‌زاده، «مخترع افغانستانی: دانشمند دانمارکی‌ پاسخ داد ایران تحریم است؛ یاد ما می‌توانیم امام افتادیم و تحریم را شکستیم»، خبرگزاری خبری تسنیم.
  56. ↑ . «ثبت دومین اختراع جوان افغانستانی در ایران»، خبرگزاری پیام آفتاب.
  57. ↑ . «نخبة مهاجر افغانستانی که 7 اختراع و 50 کارمند ایرانی دارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  58. ↑ . «جایزة بیوتکنولوژی برای نخبة افغانستانی در ایران»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  59. ↑ آقاجانی، «موفقیت نخبگان مهاجر افغانستان در آموزش عالی ایران؛ فرصت‌ها و چالش‌ها»، وب‌سایت پژوهشکده مطالعات راهبردی وزرات علوم، تحقیقات و فناوری.
  60. ↑ . «گزارش جشن فارغ التحصیلان بازگشته از ایران»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.
  61. ↑ . «شکردخت جعفری: از دشواری‌های مهاجرت تا کارنامة درخشان علمی»،‌ وب‌سایت مهاجرنیوز.
  62. ↑ . نصر اصفهانی و حسینی، «بررسي تأثير سياست‌هاي تحصیل اتباع افغانستاني در ايران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص70.
  63. ↑ میرزایی، «بررسی انطباق تحصیلی مهاجران‌ افغانستانی در ایران»، 1396ش، ص54-57؛ «رشته‌ها و مناطق ممنوعه برای دواطلبان اتباع غیرایرانی»، وب‌سایت سنجش.
  64. ↑ . نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص73.
  65. ↑ . عباسی و چیت‌ساززاده،‌ «دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه (بی‌توجهی به سیاست‌های گزینشی مهاجرت)»، بی‌تا، ص16.
  66. ↑ . نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص73.
  67. ↑ . نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص73.
  68. ↑ . نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص76.
  69. ↑ . نصر اصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395ش، ص76.
  70. ↑ پیمان‌نامۀ جهانی حقوق کودک، 1368ش، مادۀ 1.
  71. ↑ خندانی و شجاع سنگچولی، «کودکان کار سنتی و مدرن در حقوق موضوعۀ ایران و کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک»، 1399ش، ص2.
  72. ↑ رضوانی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وبسایت تاریخ شفاهی ایران.
  73. ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص175.
  74. ↑ رضوانی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وبسایت تاریخ شفاهی ایران.
  75. ↑ «بحران هویتی، مانع تحصیل کودکان مهاجر»، وب‌سایت دیاران.
  76. ↑ ستاره، «علل و پیامدهای مهاجرت افغان‌ها به ‌ایران (مورد مطالعه: شهر مرزی زابل)»، 1397ش، ص83.
  77. ↑ ستاره، «علل و پیامدهای مهاجرت افغان‌ها به ‌ایران (مورد مطالعه: شهر مرزی زابل)»، 1397ش، ص94.
  78. ↑ غفاری فارسانی، «نگاهی به کنوانسیون بدترین اشکال کار کودک»، 1387ش، ص242-243.
  79. ↑ «سازمان بهزیستی ایران: بیشتر کودکان خیابانی از اتباع افغانستانی هستند»، خبرگزاری فارس.
  80. ↑ «80 درصد کودکان کار گلستان تبعۀ افغانستان هستند/ از کودکان کار خرید نکنید»، خبرگزاری ایسنا.
  81. ↑ مصطفوی، «کودک کار کیست؟»، وب‌سایت مجلۀ نخل.
  82. ↑ موسوی، «وضعیت کودکان کار افغانستانی در ایران؛ پیدای پنهان»، وب‌سایت دیاران.
  83. ↑ «همه چیز درباره مشکلات و علل کودکان کار در ایران»، وب‌سایت روزانه.
  84. ↑ پیرخندان و دیگران، «گونه‌شناسی کار کودکان و آسیب‌های ناشی از آن بر کودکان کار در شهر تهران»، 1400ش، ص125.
  85. ↑ زارعی، «کودکان خیابانی چالش‌ها و راه‌کارها»، وب‌سایت راسخون.
  86. ↑ پیرخندان و دیگران، «گونه‌شناسی کار کودکان و آسیب‌های ناشی از آن بر کودکان کار در شهر تهران»، 1400ش، ص131-135.
  87. ↑ «همه چیز در باره مشکلات و علل کودکان کار در ایران»، وب‌سایت روزانه.
  88. ↑ موسوی، «وضعیت کودکان کار افغانستانی در ایران؛ پیدای پنهان»، وب‌سایت دیاران.
  89. ↑ «همه چیز در باره مشکلات و علل کودکان کار در ایران»، وب‌سایت روزانه.
  90. ↑ «کودکان کار؛ درد کهنه روزگار»، خبرگزاری ایمنا.
  91. ↑ پیرخندان و دیگران، «گونه‌شناسی کار کودکان و آسیب‌های ناشی از آن بر کودکان کار در شهر تهران»، 1400ش، ص142.
  92. ↑ وثیق‌زاده انصاری، «علل و عواقب کار کودکان»، وب‌سایت راسخون.
  93. ↑ موسوی، «وضعیت کودکان کار افغانستانی در ایران؛ پیدای پنهان»، وب‌سایت دیاران.
  94. ↑ «آموزش کودکان افغان، راه‌کاری برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  95. ↑ «ابهامات قانونی بزرگترین مانع برای ساماندهی کودکان کار»، خبرگزاری مهر.
  96. ↑ «۱۷ گام مدیریت منابع»، وب‌سایت روزنامة دنیای اقتصاد.
  97. ↑ نصراصفهانی، در خانه برادر: پناهندگان افغانستانی در ایران، 1397ش، ص79-209.
  98. ↑ سعیدی، زندگی در پاورقی؛ تجربة زیستة اتباع افغانستانی در نهاد آموزش و پرورش ایران 1401ش، ص42.
  99. ↑ «اینکه متخصصان افغانستانی برای اشتغال خود را کارگر ساده معرفی می‌کنند صحت ندارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  100. ↑ «پوشش بیمۀ سلامت برای یک میلیون و ۲۰۰ هزار تبعه خارجی/ حق بیمۀ اتباع چقدر است؟»، خبرگزاری فارس.
  101. ↑ «نخبگان مهاجر در نشست دیاران از مشکلاتشان چه گفتند؟»، پایگاه خبری انصاف‌نیوز؛ «مشاغل مجاز برای اتباع بیگانه در ایران|مشاغل مجاز برای اتباع افغانی»، وب‌سایت شمیران‌گشت.
  102. ↑ «توضیحات مدیرکل اتباع خارجی وزارت کار درباره محدودیت شغلی مهاجرین افغانستانی»، خبرگزاری تسنیم.
  103. ↑ «متخصصین افغانستانی در رشته‌های مهندسی و پزشکی در ایران مشغول کار اند/ جامعة فرهنگی و متخصصین افغانستانی ما را ناروا به چوب زدند»، خبرگزاری صدای افغان (آوا).
  104. ↑ «جریمة روزانة به‌کارگیری نیروی کار خارجی غیرمجاز، 885 هزار تومان تعیین شد»، خبرگزاری فارس.
  105. ↑ «دوره‌هاي توانمندسازي و حرفه‌آموزي اتباع افغاني در گلستان برگزار مي‌شود»، خبرگزاری ایرنا.
  106. ↑ میرفلاح نصیری و دیگران‌ «سنجش اثر حضور اتباع خارجی در بازار کار کشور»، 1397، ص212-215.
  107. ↑ حسین‌پور، «مهاجران و بازار کار»، وب‌سایت رصدخانة مهاجرت ایران.
  108. ↑ «افغانستان بزرگ‌ترین سرمآیة‌گذار خارجی در ایران»، وب‌‌سایت بهارنیوز.
  109. ↑ «نیمی از سرمایه‌گذاری خارجی کشور مربوط به اتباع افغانستانی است»، خبرگزاری مهر.
  110. ↑ «20 سرمایه‌گذار افغانستانی تابعیت جمهوری اسلامی ایران را اخذ کردند»، خبرگزاری فارس.
  111. ↑ «سرمایه‌گذاری ۵۰ میلیون دلاری افغانستان در بندر کاسپین»، خبرگزاری ایسنا.
  112. ↑ «سرمایه‌گذاری حدود ۳۰۰ میلیارد تومانی افغانستانی‌ها در بورس ایران»، پایگاه خبری تحلیلی شرق.
  113. ↑ «افغانستانی‌ها صد میلیون دلار در ایران سرمایه‌گذاری کردند»، خبرآنلاین.
  114. ↑ نخبة مهاجر افغانستانی که 7 اختراع و 50 کارمند ایرانی دارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  115. ↑ «جایزة بیوتکنولوژی برای نخبة افغانستانی در ایران»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  116. ↑ «سرمایه‌گذاری گستردة اتباع افغانستان در خراسان رضوی»، خبرگزاری تسنیم.
  117. ↑ «چرا آمار خرید و فروش املاک اتباع خارجی در ایران وجود ندارد؟/ مسئول نشر آمار معاملات خارجی‌ها کجاست؟»، اقتصادآنلاین.
  118. ↑ «هجوم افغان‌ها به بازار اجاره‌بهای مسکن، افغانستانی‌ها: خانه از ایرانی‌ها پول پیش از ما»، وب‌سایت تحلیل بازار.
  119. ↑ رضایی، «راهنمای دریافت وام ودیعه مسکن ویژه مستأجران»، وب‌سایت رده.
  120. ↑ علی‌رضا، «سرگردانی مستأجران چند فرزند در رهن خانه»، خبرگزاری فارس.
  121. ↑ «افغانستانی‌ها در ایران کمتر از ایرانیان اجاره می‌پردازند/ اتباع اجاره‌خانه را ناعادلانه کرده اند + فیلم»، وب‌سایت خبری و اطلاع‌رسانی رکنا.
  122. ↑ «مهاجرین افغانستانی آسیب‌پذیر رایگان بیمه می‌شوند»، خبرگزاری تسنیم.
  123. ↑ پروسنان، «اکثریت شاغلین افغانستانی در ایران بیمه نیستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  124. ↑ میرزایی، «انسان‌شناسی پزشکی: پیشگیری و درمان در بین مهاجران افغانستانی»،‌ 1397ش، ص37.
  125. ↑ خودکار، «سرعت فرزندآوری افغانستانی‌ها در ایران؛ حداقل دو برابر ایرانیان /نزدیک یک میلیون افغانستانی نیازمند امکانات تحصیلی»، پایگاه خبری و اطلاع‌رسانی رکنا.
  126. ↑ «تعرفة کارت آمایش ۱۷ و هویت ۱۶ اتباع خارجی اعلام شد»،‌ وب‌سایت شهرآرانیوز.
  127. ↑ «افزایش ۵۰ درصدی قیمت تمدید و صدور پاسپورت افغانستان در ایران/ انصار: مسئول تعیین نرخ، وزارت امور خارجه است»،‌ خبرگزاری صدای افغان (آوا).
  128. ↑ «جزییات کامل طرح تمدید اعتبار و روادید گذرنامه‌های خانواری در ایران»،‌ وب‌سایت افغان‌ایرکا.
  129. ↑ «ثبت نام کارت کارگری اتباع»،‌ وب‌سایت سامانه‌ها.
  130. ↑ «تعرفة صدور پروانة کار اتباع خارجی در سال ۱۴۰۲ش اعلام شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  131. ↑ میرزایی، «بررسی انطباق تحصیلی مهاجران‌ افغانستانی در ایران»، 1397ش، ص66.
  132. ↑ میرزایی، «انسانشناسی‌ پزشکی:‌ پیشگیری‌و‌درمان ‌سنتی ‌در‌ بین‌ مهاجران‌افغانستانی»، 1397ش، ص38.
  133. ↑ «مشاغل مجاز برای اتباع بیگانه در ایران|مشاغل مجاز برای اتباع افغانی»، وب‌سایت شمیران‌گشت.
  134. ↑ نصراصفهانی و حسینی «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص73.
  135. ↑ ارژنگ، «نداشتن امنیت شغلی؛ حق انتخاب را از مهاجران می‌گیرد»، وب‌سایت روزنامة صبح‌کابل.
  136. ↑ «من زنم و حق کار دارم؛‌ روایتی نامعلوم از مجوز کار زنان مهاجر در ایران»، وب‌سایت روزنامة شرق.
  137. ↑ «طلاق چیست؟ تعریف دقیق طلاق و بررسی کامل انواع طلاق در ایران»، وب‌سایت مشهور.
  138. ↑ «طلاق از طرف زن»، وب‌سایت گروه وکلای دادگستری را‌جویان عدالت.
  139. ↑ «بررسی عوامل افزایش آمار طلاق میان مهاجران افغانستانی در شرایط کرونایی »، خبرگزارش شفقنا.
  140. ↑ «رشد تصاعدی آمار طلاق در بین مهاجران افغانستانی»، باشگاه خبرنگاران جوان.
  141. ↑ «بررسی عوامل افزایش آمار طلاق میان مهاجران افغانستانی در شرایط کرونایی »، خبرگزارش شفقنا.
  142. ↑ «افزایش ۱۰ تا ۱۵ درصدی نرخ طلاق»، وب‌سایت شیعه نیوز.
  143. ↑ «طلاق اتباع خارجی در ایران»، وبسایت مشاورۀ حقوقی دنیا.
  144. ↑ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مادۀ 13.
  145. ↑ «طلاق اتباع خارجی در ایران»، وبسایت مشاورۀ حقوقی دنیا.
  146. ↑ «بررسی عوامل افزایش آمار طلاق میان مهاجران افغانستانی در شرایط کرونایی »، خبرگزارش شفقنا.
  147. ↑ «طلاق اتباع خارجی در ایران»، وبسایت مشاورۀ حقوقی دنیا.
  148. ↑ «مقررات ازدواج مرد ایرانی با زن خارجی»، وب‌سایت دادگران حامی.
  149. ↑ «طلاق زن ایرانی از مرد افغانی»، وب‌سایت عدل‌جو.
  150. ↑ «آسیب‌های طلاق برمردان، زنان و کودکان»، وب‌سایت مؤسسۀ روان‌شناسی دکتر فرزاد طباطبائی.
  151. ↑ حقیقتیان و دیگران، «سنخ‌شناسی طلاق و پیامدهای اجتماعی آن(مطالعۀ موردی زنان مطلقۀ تحت پوشش کمیتۀ امداد امام خمینی استان چهار محال و بختیاری»، 1397ش، ص69- 73.
  152. ↑ «طلاق و تأثیرات آن در زندگی شخصی و اطرافیانش»، وب‌سایت مجلۀ سلامتی.
  153. ↑ قاسمی، امین‌الله، «آسیب‌شناسی و تبعات منفی طلاق و فروپاشی خانواده در جامعه»، 1400ش، ص531.
  154. ↑ «اثرات مثبت طلاق برای کودکان»، وب‌سایت کودکان.
  155. ↑ «1000 هیئت مذهبی افغانستانی در ایران فعالیت می‌کنند»، خبرگزاری مهر.
  156. ↑ ظریف‌ پویا و صدر نبوی، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، 1399ش، ص188 و 212.
  157. ↑ «برگزاری اولین‌نشست ظرفیتها و چالشهای فرهنگی اجتماعی هیئتهای مذهبی»، خبرگزاری مهر.
  158. ↑ «فعالیت 250 هیئت عزاداری از اتباع در قم / شرایط ثبت هیئات مذهبی»، وب‌سایت شهر 20.
  159. ↑ «انتخابات مجمع هماهنگی هیئت‌های مذهبی مهاجرین افغانستانی مقیم مشهد برگزار شد»، وب‌سایت خبربان.
  160. ↑ ظریف‌ پویا و صدر نبوی، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، 1399ش، ص202-216.
  161. ↑ «برگزاری اولین‌نشست ظرفیتها و چالشهای فرهنگی اجتماعی هیئتتهای مذهبی»، خبرگزاری مهر.
  162. ↑ مجدالاشرفی، «هیأت مذهبی چیست؟ مدیر هیأت کیست؟»،پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  163. ↑ ظریف‌ پویا و صدر نبوی، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، 1399ش، ص202-216.
  164. ↑ ظریف‌ پویا و صدر نبوی، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، 1399ش، ص202-216.
  165. ↑ ظریف‌ پویا و صدر نبوی، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، 1399ش، ص202-216.
  166. ↑ اوژولیده، «نقش هیئات مذهبی در راهبرد فرهنگ دینی جوانان»، وبسایت جامعهشناسان جوان.
  167. ↑ مجدالاشرافی، «کارکردهای اجتماعی هیئت‌های مذهبی»، وب‌سایت کرب‌و‌بلا.
  168. ↑ مجدالاشرفی، «هیأت مذهبی چیست؟ مدیر هیأت کیست؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  169. ↑ ««برگزاری اولین‌نشست ظرفیتها و چالشهای فرهنگی اجتماعی هیئتتهای مذهبی»، خبرگزاری مهر.
  170. ↑ «برگزاری اولین‌نشست ظرفیتها و چالشهای فرهنگی اجتماعی هیئتتهای مذهبی»، خبرگزاری مهر.
  171. ↑ ظریف‌ پویا و صدر نبوی، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، 1399ش، ص202-216.
  172. ↑ «برگزاری اولین‌نشست ظرفیتها و چالشهای فرهنگی اجتماعی هیئتتهای مذهبی»، خبرگزاری مهر.
  173. ↑ ظریف‌ پویا و صدر نبوی، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، 1399ش، ص203.
  174. ↑ عبدل‌زاده، «راه‌کارهایی برای پیشرفت هیئت‌های مذهبی»، وبلاک ایستگاه اندیشه.
  175. ↑ موسوی، «من زنم و حق کار دارم؛ روایتی نامعلوم از مجوز کار زنان مهاجر در ایران، وبسایت دیاران.
  176. ↑ هاشمی، «در کارگاهِ خانه؛ زنان افغانستانی در ایران و کار مزدی خانگی»، وبسایت میدان.
  177. ↑ هاشمی، «در کارگاهِ خانه؛ زنان افغانستانی در ایران و کار مزدی خانگی»، وبسایت میدان.
  178. ↑ کاظمی، «وضعیت اشتغال زنان مهاجر افغانستانی شاغل در کار دست‌مزدی خانگی»، 1398ش، ص128-129.
  179. ↑ کاظمی، «وضعیت اشتغال زنان مهاجر افغانستانی شاغل در کار دست‌مزدی خانگی»، 1398ش، ص114.
  180. ↑ هاشمی، «در کارگاهِ خانه؛ زنان افغانستانی در ایران و کار مزدی خانگی»، وبسایت میدان.
  181. ↑ علاءالدینی و رحیمی، «زنان مهاجر افغانستان در تهران: تجربه‌های زیسته و دست‌رسی به امکانات»، 1401ش، ص25.
  182. ↑ کاظمی، «وضعیت اشتغال زنان مهاجر افغانستانی شاغل در کار دست‌مزدی خانگی»، 1398ش، ص124-130.
  183. ↑ هاشمی، «در کارگاهِ خانه؛ زنان افغانستانی در ایران و کار مزدی خانگی»، وبسایت میدان.
  184. ↑ کاظمی، «وضعیت اشتغال زنان مهاجر افغانستانی شاغل در کار دست‌مزدی خانگی»، 1398ش، ص129-130.
  185. ↑ «گزارشی از وضعیت زنان کشاورز افغانستانی در حاشیۀ تهران»، وب‌سایت میدان.
  186. ↑ هاشمی، «در کارگاهِ خانه؛ زنان افغانستانی در ایران و کار مزدی خانگی»، وب‌سایت میدان.
  187. ↑ کاظمی، «وضعیت اشتغال زنان مهاجر افغانستانی شاغل در کار دست‌مزدی خانگی»، 1398ش، ص130.
  188. ↑ «گزارشی از وضعیت زنان کشاورز افغانستانی در حاشیۀ تهران»، وب‌سایت میدان.
  189. ↑ «گزارشی از وضعیت زنان کشاورز افغانستانی در حاشیۀ تهران»، وب‌سایت میدان.
  190. ↑ هاشمی، «در کارگاهِ خانه؛ زنان افغانستانی در ایران و کار مزدی خانگی»، وبسایت میدان.
  191. ↑ «گزارشی از وضعیت زنان کشاورز افغانستانی در حاشیۀ تهران»، وب‌سایت میدان.
  192. ↑ هاشمی، «در کارگاهِ خانه؛ زنان افغانستانی در ایران و کار مزدی خانگی»، وبسایت میدان.
  193. ↑ علاءالدینی و رحیمی، «زنان مهاجر افغانستان در تهران: تجربه‌های زیسته و دسترسی به امکانات»، 1401ش، ص12.
  194. ↑ «گزارشی از وضعیت زنان کشاورز افغانستانی در حاشیۀ تهران»، وب‌سایت میدان.
  195. ↑ حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی، 1381ش، ج3، ص64-65.
  196. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، فصل‌نامۀ پیامبر، شمارۀ 1، 1377ش، ص18؛ خاوری، سنگ ملامت، 1376ش، ص5؛ شجاعی، سید اسحاق، مهاجران فصل دلتنگی، 1375ش، ص4.
  197. ↑ کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، مجلۀ شعر، 1373ش، ص14؛ کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، مجلۀ سوره، 1384ش، ص121؛ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص78؛ سعیدی، «همۀ سنگ‌ها را به سوی من پرتاب کنید!»، گلبانگ، 1376ش، ص3.
  198. ↑ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص78.
  199. ↑ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص7.
  200. ↑ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص8.
  201. ↑ خاوری، «شرح پریشانی ما»، در دری، 1380ش، ص25.
  202. ↑ مظفری، «بار دیگر ما به قصه آمدیم»، در دری، شماره 14، بهار 1393ش، ص6.
  203. ↑ مظفری، «بار دیگر ما به قصه آمدیم»، در دری، شماره 14، بهار 1393ش، ص6.
  204. ↑ مظفری، «بار دیگر ما به قصه آمدیم»، در دری، شماره 14، بهار 1393ش، ص6.
  205. ↑ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص78.
  206. ↑ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص78.
  207. ↑ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص78.
  208. ↑ شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا،|شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا. حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و ایرانی، وب‌سایت مشهد چهره.
  209. ↑ مظفری، سالنامۀ در دری، 1387ش، ص78.
  210. ↑ شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا. حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و ایرانی، وب‌سایت مشهد چهره.
  211. ↑ [[شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا. حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و |شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا. حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و ایرانی، وب‌سایت مشهد چهره.]]
  212. ↑ مظفری، ابوطالب، کتاب سال مهاجرین، 1394ش، ص18 و 170؛ شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا. حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و ایرانی، وب‌سایت مشهد چهره.
  213. ↑ مظفری، ابوطالب، کتاب سال مهاجرین، 1394ش، ص18 و 170؛ شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا. حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و ایرانی، وب‌سایت مشهد چهره.
  214. ↑ مظفری، ابوطالب، کتاب سال مهاجرین، 1394ش، ص18 و 170؛ شش اثر داستان و شعر به قلم نویسندگان افغانستانی در مشهد رونمایی شد، خبرگزاری ایبنا. حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و ایرانی، وب‌سایت مشهد چهره.
  215. ↑ حیدربیگی، «شعر پسامقاومت افغانستان»، فصل‌نامه ادبیات معاصر، 1395ش، ص212؛ حسین‌زاده، انجمن «در دری» خانه مودت شاعران افغانستانی و ایرانی، وب‌سایت مشهد چهره.
  216. ↑ «نخستین پیام»، پیام مهاجر، 1358ش، ص1؛ فیاض، «رفیق روسی‌ام»، هفته نامه وحدت، 1369ش، ص3؛ کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، مجلۀ شعر، 1373ش، ص26.
  217. ↑ «نخستین پیام»، پیام مهاجر، 1358ش، ص1؛ فیاض، «رفیق روسی‌ام»، هفته نامه وحدت، 1369ش، ص3؛ کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، مجلۀ شعر، 1373ش، ص26.
  218. ↑ «عشق این سال‌ها»، فصل‌نامۀ پیامبر، شمارۀ 1، بهار 1377ش، 4.
  219. ↑ «عشق این سال‌ها»، فصل‌نامۀ پیامبر، شمارۀ 1، بهار 1377ش، 4.
  220. ↑ پیام، «گزارش کوتاهی از جُنگ ادبی در دری»، گلبانگ، 1375ش، ص8.
  221. ↑ سعیدی، «همۀ سنگ‌ها را به سوی من پرتاب کنید!»، گلبانگ، شمارۀ 24، 1376ش، ص2؛ «کلمه» محفلی برای شاعران، ادیبان و داستان‌نویسان افغانستانی»، خبرگزاری فارس.
  222. ↑ کانون ادبی، فرهنگی کلمه، ویژه نامه‌ی جشن پانزده سالگی کلمه، 1395ش، ص3؛ «کلمه» محفلی برای شاعران، ادیبان و داستان‌نویسان افغانستانی»، خبرگزاری فارس.
  223. ↑ کانون ادبی، فرهنگی کلمه، ویژه‌نامه‌ی جشن پانزده‌سالگی کلمه، 1395ش، ص8.
  224. ↑ رهیاب و مظفری، کتاب سال مهاجرین، 1394ش، ص37؛ کانون ادبی، فرهنگی کلمه، ویژه‌نامه‌ی جشن پانزده‌سالگی کلمه، 1395ش، ص5.
  225. ↑ کانون ادبی، فرهنگی کلمه، اساس‌نامۀ کانون کلمه، 1403ش، ص2.
  226. ↑ کانون ادبی، فرهنگی کلمه، ویژه‌نامه‌ی جشن پانزده‌سالگی کلمه، 1395ش، ص77-78.
  227. ↑ کانون ادبی، فرهنگی کلمه، ویژه‌نامه‌ی جشن پانزده‌سالگی کلمه، 1395ش، ص77-78.
  228. ↑ گزارش کارکرد کانون ادبی کلمه در سال ۱۳۹۷ش، وب‌سایت بامیان نیوز. «حمایت و استقبال ایرانیان از محافل ادبی مهاجرین»، وب‌سایت تهران پرس.
  229. ↑ گزارش کارکرد کانون ادبی کلمه در سال ۱۳۹۷ش، وب‌سایت بامیان نیوز. «حمایت و استقبال ایرانیان از محافل ادبی مهاجرین»، وب‌سایت تهران پرس.
  230. ↑ گزارش کارکرد کانون ادبی کلمه در سال ۱۳۹۷ش، وب‌سایت بامیان نیوز. «حمایت و استقبال ایرانیان از محافل ادبی مهاجرین»، وب‌سایت تهران پرس.
  231. ↑ گزارش کارکرد کانون ادبی کلمه در سال ۱۳۹۷ش، وب‌سایت بامیان نیوز؛ «سومین جشنواره ادبی کلمه برگزار می شود»، شفقنا افغانستان.
  232. ↑ گزارش کارکرد کانون ادبی کلمه در سال ۱۳۹۷ش، وب‌سایت بامیان نیوز؛ «جشن کلمات» به مناسب ۱۵ سالگی فعایت‌های «کانون ادبی فرهنگی کلمه» در قم برگزار شد»، شفقنا افغانستان.
  233. ↑ رهیاب و مظفری، کتاب سال مهاجرین، 1394ش، ص220؛ «جشن کلمات» به مناسب ۱۵ سالگی فعایت‌های «کانون ادبی فرهنگی کلمه» در قم برگزار شد»، شفقنا افغانستان.
  234. ↑ گزارش کارکرد کانون ادبی کلمه در سال ۱۳۹۷ش، وب‌سایت بامیان نیوز.
  235. ↑ کانون ادبی، فرهنگی کلمه، ویژه‌نامه‌ی جشن پانزده‌سالگی کلمه، 1395ش، ص109؛ گزارش کارکرد کانون ادبی کلمه در سال ۱۳۹۷ش، وب‌سایت بامیان نیوز.
  236. ↑ کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص23؛ فیاض، «ادبیات مقاومت»، دانشنامۀ هزاره، 1397ش، ص399.
  237. ↑ حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی‌ ویژه افغانستان‌، 1381ش، ص63.
  238. ↑ کاظمی، «دری دری و دیگر انجمن‌های مهاجران افغانستانی در ایران»، مجلۀ شعر، 1388ش، ص48؛ فیاض، «ادبیات مقاومت»، دانشنامۀ هزاره، 1397ش، ص399.
  239. ↑ کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.
  240. ↑ «افتتاح خانۀ ادبیات افغانستان»، فصل‌نامۀ خط سوم، 1382ش، ص.
  241. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص2.
  242. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص2.
  243. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص2.
  244. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص19.
  245. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص19.
  246. ↑ «ویژه‌نامۀ کتاب افغانستان به شماره 23 و 24 رسید»، وب‌سایت خانۀ کتاب افغانستان.
  247. ↑ دهقان، فکر تأسیس خانۀ ادبیات افغانستان از دغدغه‌های نسل دوم فرهنگیان مهاجر شکل گرفت»، وب سایت پانا.
  248. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، ویژه‌نامه هشتمین جشنواره قند پارسی، 1394ش، ص40.
  249. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص18.
  250. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، ویژه‌نامه هشتمین جشنواره قند پارسی، 1394ش، ص40.
  251. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص 13 و 17.
  252. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، ویژه‌نامه هشتمین جشنواره قند پارسی، 1394ش، ص37؛ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص3.
  253. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص8؛ یعقوبی، «خانۀ ادبیات افغانستان»، کتاب سال مهاجرین، 1394ش، ص138.
  254. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص10 و 14.
  255. ↑ خانۀ ادبیات افغانستان، کارنامه خانه ادبیات افغانستان، 1400ش، ص14.
  256. ↑ حیدربیگی، «شعر پسامقاومت افغانستان»، فصل‌نامۀ ادبیات معاصر، 1395ش، ص192؛ یعقوبی، «خانۀ ادبیات افغانستان»، کتاب سال مهاجرین، 1394ش، ص138.
  257. ↑ کاظمی، «کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی»، شماره 14، 1373ش، ص23؛ حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.
  258. ↑ «عشق این سال‌ها»، 1377ش، ص3.
  259. ↑ «خوش طابفه‌ایم هرچه هستیم»، 1380ش، ص48.
  260. ↑ «عشق این سال‌ها»، 1377ش، ص3
  261. ↑ . «عشق این سال‌ها»، 1377ش، ص3.
  262. ↑ «خوش طابفه‌ایم هرچه هستیم»، 1380ش، ص56.
  263. ↑ کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 1373ش، ص23.
  264. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  265. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  266. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  267. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  268. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  269. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  270. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  271. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص19.
  272. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  273. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص18.
  274. ↑ «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص21.
  275. ↑ . «پنجرۀ آفتابی»، 1377ش، ص21.
  276. ↑ «قاصد»، خبرنامۀ قاصد، 1372ش، ص2.
  277. ↑ «رکعت اول»، 1377ش، ص2.
  278. ↑ «جنگ ادبی در دری»، 1376ش، ص160؛ پیام، «گزارش کوتاهی از جُنگ ادبی در دری»، 1375ش، ص8.
  279. ↑ کاظمی، «دری دری و دیگر انجمن‌های مهاجران افغانستانی در ایران»، 1388ش، ص48.
  280. ↑ «عشق این سال‌ها»، 1377ش، ص3.
  281. ↑ «جشن سه‌سالگی «باغ»، از آرزوی حذف مرزهای فرهنگی ایران و افغانستان تا شعرخوانی کودکانه»، خبرگزاری تسنیم.
  282. ↑ ««باغ» نشریه‌ای برای کودکان افغانستان»، وبلاگ نشریات کودک و نوجوان (گروه بررسی نشریات شورای کتاب کودک).
  283. ↑ « باغ ماهنامۀ کودکان و نوجوانان افغانستان»، وبلاگ مجلۀ باغ.
  284. ↑ «نشریه باغ (مجله کودکان و نوجوانان افغانستان) سه ساله شد»، پایگاه خبری شفقنا.
  285. ↑ « باغ ماهنامۀ کودکان و نوجوانان افغانستان»، وبلاگ مجلۀ باغ.
  286. ↑ ««باغ» نشریه‌ای برای کودکان افغانستان»، وبلاگ نشریات کودک و نوجوان (گروه بررسی نشریات شورای کتاب کودک).
  287. ↑ «50 کشور مخاطب نشریه کودکان افغانستان؛ باغی برای کودکان افغانستانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی صبح زاگرس.
  288. ↑ «نشریه باغ (مجله کودکان و نوجوانان افغانستان) سه ساله شد»، پایگاه خبری شفقنا.
  289. ↑ «باغبان مهربان کلمات»، وب‌سایت روزنامه ایران.
  290. ↑ «50 کشور مخاطب نشریه کودکان افغانستان؛ باغی برای کودکان افغانستانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی صبح زاگرس.
  291. ↑ «50 کشور مخاطب نشریه کودکان افغانستان؛ باغی برای کودکان افغانستانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی صبح زاگرس.
  292. ↑ ««باغ» نشریه‌ای برای کودکان افغانستان»، وبلاگ نشریات کودک و نوجوان (گروه بررسی نشریات شورای کتاب کودک).
  293. ↑ « باغ ماهنامۀ کودکان و نوجوانان افغانستان»، وبلاگ مجلۀ باغ.
  294. ↑ «50 کشور مخاطب نشریه کودکان افغانستان؛ باغی برای کودکان افغانستانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی صبح زاگرس.
  295. ↑ «50 کشور مخاطب نشریه کودکان افغانستان؛ باغی برای کودکان افغانستانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی صبح زاگرس.
  296. ↑ «آنچه در نمایشگاه کتاب وین گذشت/حضور پررنگ ایران در چهارمین دوره»، خبرگزاری مهر.
  297. ↑ «شمارۀ 20 ماهنامه باغ منتشر شد»، وب‌سایت انجمن حامی.
  298. ↑ «شمارۀ 20 ماهنامه باغ منتشر شد»، وب‌سایت انجمن حامی.
  299. ↑ فردوسی، شاهنامه، «منوچهر: بخش17»، وب‌سایت گنجور.
  300. ↑ رسا، سیندخت؛«روایت‌هایی از دخترانی که مهاجر، زاده می‌شوند»، وب‌سایت مدنیت.
  301. ↑ بنی‌یعقوب، «هوای شهر کابل داره یار جان»، وب‌سایت دیاران.
  302. ↑ امیری، مجلۀ الکترونیکی سیندخت، ص4.
  303. ↑ بنی‌یعقوب، «هوای شهر کابل داره یار جان»، وب‌سایت دیاران.
  304. ↑ رسا، «سیندخت؛ روایت‌هایی از دخترانی که مهاجر، زاده می‌شوند»، وب‌سایت مدنیت.
  305. ↑ «روی پوست عادت | داستان کوتاهی از معصومه امیری»، وب‌سایت شهرستان ادب.
  306. ↑ بنی‌یعقوب، «هوای شهر کابل داره یار جان»، وب‌سایت دیاران.
  307. ↑ رسا، «سیندخت؛ روایت‌هایی از دخترانی که مهاجر، زاده می‌شوند»، وب‌سایت مدنیت.

منابع

  • «آمار رسمی مهاجران افغانستانی‌ اعلام شد؛ ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر!»، اعتماد آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • اخوان‌فرد و دیگران، «تکلیف بر رعایت حق آموزش در حقوق اسلام و مقررات حقوق بشر»، فصل‌نامۀ علمی و پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلام، سال هشتم، شمارۀ 4، زمستان 1394ش.
  • اصفهانی، آرش‌نصیر و حسینی، حسن، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، فصل‌نامۀ راهبردی اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ بیستم، پاییز 1395ش.
  • افتخار، نازنین، «بحران هویتی، مانع تحصیل کودکان مهاجر»، وب‌سایت پیام ما، تاریخ بازدید: 14 تیر 1402ش.
  • بهنیا، مسیح و محمودیان، ساناز، «حق آموزش کودکان پناهندۀ افغان در ایران در پرتو نظام حقوق بین‌الملل ناظر بر پناهندگی»، مجلۀ حقوق بین‌المللی، شمارۀ 66، بهار و تابستان 1401ش.
  • «پانصدوبیست‌وهفت هزار دانش‌آموز اتباع خارجی در ایران تحصیل می‌کنند/فعالیت ۲۲ مدرسه ویژه اتباع»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج ملطب: 17 اردبهشت 1401ش.
  • «تحصیل ۶۷۰ هزار دانش‌آموز اتباع افغانستانی/۹۶ درصد هزینه‌ها را ایران می‌پردازد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 اسنفد 1401ش.
  • «تحصیل 614 هزار دانش‌آموز اتباع در ایران»، وب‌سایت اعتماد، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1402ش.
  • «تحصیل کودکان مهاجر، برای ایران یک فرصت بزرگ است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1401ش.
  • «جا ماندن کودکان مهاجر از قطار تحصیل»، روزنامۀ پیام ما، تاریخ بازدید: 14تیر1402ش.
  • «چالش‌های تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامۀ شرق، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1401ش.
  • «چالش‌های تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1401ش.
  • رضوانی، مرتضی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران، تاریخ بازدید: 6 تیر 1402ش.
  • «روابط ایران و افغانستان از منظر آموزش کودکان پناهنده و آواره»، وب‌سایت دیپلماسی ایران، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1400ش.
  • «شرایط ثبت نام دانش آموزان اتباع اعلام شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • صادقی، حمیدرضا، «آموزش چیست و چه تغییری در باور نسبت به‌آموزش باید ایجاد شود؟»، وب‌سایت آموزش فکرمحور، تاریخ درج مطلب: 1 می 2017م.
  • صادقی، رسول، عباسی شوازی، محمدجلال، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، دو فصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 1، بهار و تابستان 1395ش.
  • «مهاجران ثبت‌نام می‌شوند اما مدارس ظرفیت ندارند»، روزنامۀ فرهیختگان، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1401ش.
  • «ممنوعیت پذیرش دانش‌آموزان افغانی در مراکز پیش‌دانشگاهی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1382ش.
  • «موج مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران از چه زمانی شروع شد؟ + فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۴۰۱ش.
  • هدفمند نبی‌پور، هدایت‌الله «حقوق اطفال در اسلام و اسناد بین‌المللی»، دوفصل‌نامۀ علمی تخصصی مطالعات حقوق اسلامی، سال ششم، شمارۀ 13، زمستان 1399ش.
  • «یک میلیون دانش‌آموز افغانستانی در ایران»، وب‌سایت سلامت نیوز، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1401ش.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:مهاجران_افغانستانی_در_ایران&oldid=58326»