پیش‌نویس:اضطراب اجتماعی

اضطراب اجتماعی؛ ترس از قضاوت دیگران یا تعامل با آنها.
اضطراب اجتماعی (Social Anxiety Disorder) یا اختلال فوبی اجتماعی، اختلالی در پردازش شناختی است. این اختلال، وضعیت ذهنی تکرارشونده‌ای است که با واهمه یا اجتناب از موقعیت‌هایی مشخص می‌شود که دیگر افراد، شخص را ارزیابی یا موشکافی می‌کنند. نشخوارهای ذهنی و نگرانی‌ها، همواره دارای سوگیری هستند و با عطف توجه فرد به اطلاعات منفی، موجب فعال‌سازی و تداوم احساس تهدید شده و به اضطراب اجتماعی ختم می‌شود. دین اسلام در قالب رهنمودهایی مانند ایمان به خدا و التزام عملی به بندگی و عبادت او، آدمی را در کسب آرامش و دوری از اضطراب، یاری می‌کند

تعریف اضطراب اجتماعی

اضطراب اجتماعی به‌معنای هراس یا اضطراب آشکار دربارۀ موقعیتی اجتماعی است که فرد را در معرض توجه یا انتقاد دیگران قرار می‌دهد. افرادی که به این اختلال دچار هستند، به‌شدت از انجام رفتار نامناسب یا نشان‌دادن نشانه‌های اضطراب در روابط اجتماعی وحشت داشته و به‌همین دلیل، ترجیح می‌دهند تا از حضور در مکان‌های عمومی، پرهیز کنند.

افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی حتی ممکن است از خرید از مغازۀ محل یا تماس تلفنی نیز هراس داشته باشند؛ احساس عصبی‌بودن و ناراحتی می‌کنند و خیلی نگران هستند که اقدامی خجالت‌آور از آنها سر بزند. اضطراب اجتماعی یا جمع‌هراسی، گاهی زندگی انسان را فلج کرده، توانمندی‌های او را معطل نگه‌داشته و ذهن و عواطف او را قفل می‌کند. اضطراب اجتماعی، در نظام ارتباطی انسان با خود، خدا و جامعه بروز می‌کند و درمان آن نیازمند هماهنگی میان خودسازی معنوی، اصلاح روابط اجتماعی و بازتعریف هویت فرهنگی است.

عوامل و زمینه‌های اضطراب اجتماعی

• نشخوار ذهنی یا وسواس فکری: افکاری مقاوم و عودکننده هستند که اطراف یک موضوع معمولی دور زده، به‌صورت غیرارادی وارد آگاهی شده و توجه انسان را از موضوعات مورد نظر و اهداف فعلی منحرف می‌کنند؛ مانند جوانی که پس از یک گفت‌وگوی معمولی در جمع، مدام به این موضوع فکر می‌کند که مبادا حرف نامناسبی زده باشد.
• رویدادهای زندگی: مواجهه با تعارضات بین فردی در خانواده و سوء‌استفادۀ فیزیکی، عاطفی و جنسی از جمله رویدادهای منفی و آسیب‌زا در زندگی هستند که احتمال ابتلا به اضطراب اجتماعی را افزایش می‌دهند؛ مانند تحقیر دانش‌آموز توسط معلم در جمع کلاس که در فرهنگ ایرانیان به «آبروریزی» یا «بی‌آبرو کردن» شناخته می‌شود.
• والدین و تربیت خانوادگی: مکانیسم‌های تربیتی والدین مانند انتقاد شدید در کودکی، تحت فشار گذاشتن فرزند برای بی‌عرضه نبودن و نیز شیوۀ خاص الگودهی و انتقال اطلاعات بر ایجادِ نوع خاصی از شناخت‌ها و رفتارهای مربوط به ارزشیابی اجتماعی تأثیرگذار بوده و آسیب‌پذیری نسبت به اضطراب اجتماعی را افزایش می‌دهد.
• عوامل زیستی: افراد دارای اضطراب اجتماعی، زمانی‌که در شرایط ارزیابی اجتماعی قرار می‌گیرند قسمت آمیگدالِ مخ آنها نسبت به دیگران، فعال‌تر می‌شود. آمیگدال، بادامکی در مغز است که در پردازش احساسات و تشخیص خطر، یادگیری و حافظه، تئوری ذهن و تصمیم‌گیری نقش مهمی ایفا می‌کند. در طب سنتی و طب اسلامی نیز به تعادل «اخلاط چهارگانه» توجه می‌کنند؛ زیرا عدم تعادل در آن می‌تواند مسبب مشکلات بسیاری شود.
• عوامل فرهنگی: حساسیت بیش از حد به نظرات دیگران در فرهنگ جمع‌گرای ایرانی، ترس از اشتباه‌کردن در جمع و تلاش برای حفظ وجهۀ اجتماعی نزد دیگران، مقایسۀ اجتماعی به‌ویژه در فضای مجازی، در افزایش اضطراب اجتماعی، اثرگذار است؛ در اضطراب اجتماعی، ترس از ارزیابی، به‌معنای عام آن اهمیت داشته و این افراد از هر نوع ارزیابی مثبت و منفی واهمه دارند. علاوه بر آن، تواضع افراطی می‌تواند این مشکل را تشدید کند.
• سوء‌برداشت از مفاهیم ارزشی: برخی افراد، تواضع را با خودکم‌بینی اشتباه می‌گیرند. همچنین ترس از گناه زبان، گاهی فرد را از صحبت‌کردن بازمی‌دارد. این در حالی است که امام علی گفته است که آن‌جا که باید سخنِ درست گفت، در خاموشی خیری نیست.

تاریخچه اضطراب اجتماعی

زمینه‌ها و شکل‌های اضطراب اجتماعی در جوامع سنتی و مدرن، تحولاتی را سپری کرده است. در جوامع سنتی، اضطراب اجتماعی بیشتر جمع‌گرا و ناشی از نظارت گروهی بوده است؛ در حالی‌که در جوامع مدرن، اضطراب اجتماعی، ناشی از ناامنی در هویت و روابط پیچیده است. با وجود پیشرفت‌های اجتماعی، اضطراب اجتماعی در جوامع مدرن افزایش یافته و شکل‌های جدیدی به‌خود گرفته است.

از جمله دلایل ابتلا به اضطراب اجتماعی در جوامع سنتی، عبارت است از: کنترل اجتماعی شدید؛ هویت از پیش تعیین‌شده؛ شبکه‌های حمایتی قوی و ریسک‌های محدود. زندگی مدرن اما بر پایۀ اصولی همچون فردگرایی، مصرف‌گرایی، رقابت شدید و نسبیت اخلاقی استوار شده است. از جمله دلایل ابتلا به اضطراب اجتماعی در جوامع مدرن عبارت است از: فردگرایی و انزوا؛ فشارهای اقتصادی و رقابت؛ نسبیت اخلاقی و بی‌هدفی؛ تغییرات سریع فناوری؛ ریسک‌های جدید؛ روابط انتزاعی و گسست از سنت.

علائم اضطراب اجتماعی

1. تنش و اضطراب دائمی: نشانۀ اصلی اضطراب اجتماعی است. در نگاه اسلامی، اضطراب مزمن، نشانه‌ای از ضعف توکل است.
2. ترس از صحبت کردن در جمع: این ترس با کاهش کارآمدی در ارتباط کلامی، به اجتناب فرد از آغاز کردن یا ادامه دادن گفتگوها در گروه، کلاس، ملاء‌عام یا مهمانی‌ها منجر می‌شود.
3. ترس از ارزیابی توسط دیگران: این ترس شامل اجتناب از ارزیابی شدن توسط دیگران و نگرانی از ارزیابی منفی است. این در حالی است که امام علی تأکید کرده است وقتی کار برای خدا باشد حتی اگر تمام عالم به من پشت کنند، باکی ندارم.
4. عوارض جسمانی: لرزیدن دست‌وپا، تپش تند قلب، خشک‌شدن دهان یا سرخ‌شدن چهره و عرق‌کردن و نیز گاهی حالاتی مانند غش‌کردن یا از دست‌دادن کنترل از جمله عوارض جسمانی این نوع اضطراب هستند. از سوی دیگر، بسیاری از بیماری‌های جسمانی هم ناشی از اضطراب هستند مانند دردها و بیماری‌هایی نظیر انقباض یا درد ماهیچه، سردرد، تهوع یا اسهال، لرزش یا کنش عضلات.

درمان اضطراب اجتماعی

سبک زندگی اصیل ایرانی بر پایۀ ساده‌زیستی، قناعت و پاک‌نظری استوار است که زیربنای سلامت روان هستند. از این منظر، هرچه افراد به سبک زندگی اصیل ایرانی نزدیک‌تر باشند، حفظ و افزایش سلامت روان برای آنها راحت‌تر خواهد بود.

1. حمایت اجتماعی: این حمایت، از راه تقویت شناخت افراد، به کاهش تنش و افزایش رضایت از زندگی یاری می‌رساند. براساس ارزش‌های اسلامی نیز نهاد خانواده و صله‌رحم (به‌عنوان پناهگاه عاطفی و اقتصادی انسان‌ها) و وقف و انفاق (کمک‌های مالی و اجتماعی مانند نذورات و اطعام فقرا برای کاهش اضراب ناشی از فقر)، حمایت اجتماعی محسوب می‌شوند.
2. انعطاف‌پذیری و انسجام خانواده: در خانواده‌های انعطاف‌پذیر، اعضای خانواده در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت می‌کنند که در کاهش اضطراب اجتماعی و احتمال ابتلا به آن تأثیرگذار هستند. در خانواده‌های گسسته و خانواده‌هایی که روابط رضایت‌بخشی میان اعضا وجود ندارد، میزان رضایت و حمایت اجتماعی به حداقل رسیده و اضطراب اجتماعی بیشتری در آن مشاهده می‌شود.
3. آرام نگه داشتن محیط زندگی: آرامش می‌تواند بروز خشونت، نزاع و جرایم خشن در دورۀ جوانی و میانسالی را کاهش دهد. دلیل بسیاری از رفتارهای تنش‌زا و همراه با خشونت در محل زندگی، محل کار و در مواجهه با افراد مختلف، اضطراب‌هایی است که در کودکی و نوجوانی در افراد شکل می‌گیرند.
4. بهره‌گیری از آموزه‌های اسلام: از منظر آموزه‌های اسلامی، توکل بر خدا و یاد خدا می‌تواند اضطراب را کاهش دهد. علاوه بر آن، دعاها و اذکاری مانند «لا حول وَ لا قوه الّا بالله» نیز اثرگذار دانسته شده‌اند. همچنین در فرهنگ اسلامی، ارزش انسان به تقوا و عمل صالح دانسته شده است نه تأیید دیگران. از سوی دیگر، اسلام به انسان اجازۀ اشتباه داده و آدمی را جایزالخطا می‌داند، اما راهکار جبران آن را نیز توبه معرفی کرده است.
5. مشارکت در فعالیت‌های جمعی: حضور در جلسات مذهبی مانند مراسم دعا، به‌عنوان فضایی امن برای تعامل اجتماعی و شرکت در کارهای خیریه (مثل کمک به نیازمندان) که به کاهش تمرکز بر خود و افزایش احساس مفید بودن منتهی می‌شود، تأثیرگذار هستند.
6. رعایت آداب معاشرت: اسلام بر ادب و احترام متقابل مانند سلام‌کردن و نرم‌گویی تأکید دارد تا تعاملات آدمی تسهیل شود. همچنین، در فرهنگ ایرانی، مهمانی‌های خانوادگی یا مراسم‌های مذهبی، فرصتی برای تعامل‌های غیررسمی و کاهش اضطراب اجتماعی هستند.

اضطراب اجتماعی زنان

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که احتمال ابتلای زنان به اضطراب اجتماعی، دو برابر مردان است. از جمله عوامل مؤثر بر این موضوع را می‌توان فشارهای اجتماعی و جنسیتی (ترس از برچسب خوردن به‌دلیل برخی رفتارها)، ترس از قضاوت‌شدن و محدودیت‌های ارتباطی (به‌خصوص برای زنان مطلقه و مجرد) و تأثیر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی (ترس از قیاس با مُدل‌ها و اینفلوئنسرهای دنیای مجازی) دانست.

اضطراب اجتماعی کودکان

خاستگاه اضطراب اجتماعی در کودکان و نوجوانان، ترکیبی از عوامل دانسته شده است.

• فشارهای تحصیلی و ترس از شکست، به‌دلیل رقابتی و نمره‌محور بودن سیستم آموزشی؛
• تربیت نادرست مانند منع افراطیِ کودکان از هر کار و رفتاری در جمع به‌بهانۀ در امان ماندن از قضاوت دیگران؛
• فضای مجازی؛
• مقایسۀ اجتماعی در زیبایی، پوشش و موفقیت.

منابع

• قرآن کریم.
• «22 درصد کودکان و نوجوانان ایرانی اختلالات رفتاری دارند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: 4 آذر 1397ش.
• «اختلال اضطراب اجتماعی در زنان دو برابر مردان است»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگزاری: 2 مهر 1398ش.
• «استرس، ارمغان سبک زندگی مدرن»، خبرگزاری آنا، تاریخ بارگزاری: 29 مرداد 1397ش.
• «اضطراب اجتماعی، آتشفشانی به ظاهر خاموش»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: 24 خرداد 1398ش.
• بیگی هرچگانی، نیلوفر و دیگران، «اثربخشی درمان نوروفیدبک بر اضطراب اجتماعی و نشخوار ذهنی افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی»، علوم پزشکی رازی، دورۀ 30، شمارۀ 1، 1402ش.
• «حدیث و آیات: مقام توبه‌گر»، وب‌سایت کتابخانۀ احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 1 اردیبهشت 1404ش.
• خیر، محمد و استوار، صغری، «ارتباط میان اضطراب اجتماعی و سوگیری‌های شناختی در نوجوانان»، مجلۀ روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، دورۀ 13، شمارۀ 3، پیاپی 50، 1386ش.
• داوودی، ایران و دیگران، «اضطراب اجتماعی و ترس از ارزیابی مثبت»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی مازندران (نامه دانشگاه)»، دورۀ 22، شمارۀ 96، 1391ش.
• سالاری، الهه و دیگران، «رابطۀ حمایت اجتماعی ادراک شده و انسجام خانواده با اضطراب اجتماعی»، کنگرۀ سراسری روانشناسی کودک و نوجوان»، دورۀ 2، 1394ش.
• «سخن گفتن بجا و به‌موقع»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1404ش.
• سروستان، نرگس، «بررسی اضطراب اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، سال دوم، شمارۀ 15، 1398ش.
• «غیبت موجب افزایش فشار روحی می‌شود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ بارگزاری: 18 مرداد 1397ش.
• «کار برای خدا»، وب‌سایت امام خمینی، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1404ش.
• کرمی‌نیا، رضا و دیگران، «پیامدهای روانشناختی و تربیتی تجربۀ دعا و مناجات در ادعیه»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی قرآن و طب، دورۀ 7، شمارۀ 3، 1401ش.
• محمدی، المیرا و خوئینی، فاطمه، «رابطۀ حمایت اجتماعی ادراک شده با اضطراب اجتماعی در زنان»، مجلۀ علمی تخصصی روانشناسی و علوم تربیتی در هزارۀ سوم، دورۀ 4، شمارۀ 1، 1400ش.
• «مفهوم جمله (المؤمن مراه المؤمن) چیست؟»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1404ش.
• «هشدار! استرس جامعه را متلاشی نکند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: 12 خرداد 1398ش.