پیش‌نویس:اقتصاد افغانستان

اقتصاد افغانستان؛ فعالیت‌های سازمان‌یافتۀ مردم برای تأمین معیشت و تولید سرمایه در افغانستان.

اقتصاد افغانستان، بر پایۀ فعالیت‌های گوناگون معیشتی شکل گرفته است. در بخش کشاورزی، کشت انواع حبوبات به‌ویژه گندم و میوه‌جات، از قدیم منبع درآمد اصلی بسیاری از خانوارها بوده است. دامداری سنتی به‌ویژه در مناطق کوهستانی، نقش حیاتی در تأمین پروتئین و درآمد ایفا می‌کند. صنایع کوچک و کارگاه‌های تولیدی مانند نساجی، فرش‌بافی و صنایع دستی، به‌ویژه توسط زنان، سهم قابل‌توجهی در اقتصاد محلی دارند. در سال‌های اخیر کشت خشخاش و تولید و قاچاق مواد مخدر در برخی مناطق به یک منبع درآمد ناخواسته تبدیل شده است. از سوی دیگر، کمک‌های بین‌المللی و طرح‌های اشتغالزایی موقت، به‌ویژه در شهرها، نقش مکمل را بازی می‌کنند. بازرگانی مرزی با کشورهای همسایه و بازارهای محلی نیز حلقه‌ای مهم در این چرخه اقتصادی است. اما علی‌رغم موقعیت‌ و ظرفیت‌های خوب اقتصادی در افغانستان، اقتصاد این کشور پس از چهار دهه جنگ، با زیرساخت‌های فرسوده و روش‌های تولید سنتی، در تمام بخش‌ها رشد نکرده و مردم این کشور با فقر و مهاجرت مواجه است.

اقتصاد کشاورزی افغانستان

کشاورزی اصلی‌ترین رکن اقتصاد افغانستان را تشکیل می‌دهد. تا سال ۱۴۰۳ش سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی افغانستان ۲۰درصد و در اشتغال، ۴۵درصد بوده است و بر این اساس کشاورزی مهم‌ترین بخش اقتصادی افغانستان در جهت کاهش سطح فقر و بیکاری و بهبود امنیت غذایی محسوب‌ می‌شود. به نظر کارشناسان با رشد و توسعۀ بخش کشاورزی در افغانستان سایر بخش‌های اقتصادی نیز رشد و توسعه خواهد یافت.

کشاورزی افغانستان، شامل زیربخش‌های زراعت، دام‌داری، باغبانی، پرورش گل، گیاه، سبزیجات و پرورش ماهی، کرم ابریشم و پرورش زنبور عسل می‌شود. بخش زراعت، به‌صورت سنتی، اصلی‌ترین عامل در جهت اشتغال و تأمین معیشت مردم و رشد اقتصادی این کشور بوده است.

اهمیت اقتصاد کشاورزی در افغانستان

اقتصاد کشاورزی در تمام کشورها به‌عنوان اقتصاد مادر شناخته می‌شود. این اقتصاد به تأمین غذا، پوشاک، مواد خام صنعتی و بازیابی انرژی، یاری می‌رساند و نقش مهمی در اشتغال و درآمد مردم دارد. ذیل اقتصاد کشاورزی، صنایع گوناگونی شکل گرفته است که بسیاری از آنها در افغانستان از قدیم وجود داشته و مواد اولیه آن از بخش کشاورزی تأمین می‌شود. مهم‌ترین صنایع وابسته به کشاورزی عبارتند از:

1. صنایع غذایی شامل فرآورده‌های دامی، فرآورده‌های زراعی و صنایع محصولات باغی.
2. برخی صنایع وابسته به مسکن؛
3. صنایع پوشاک؛
4. حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست؛ پایداری منابع طبیعی، بهبود کیفیت خاک، حفظ آب‌های زیرزمینی، حفظ تنوع زیستی و تعادل اکوسیستم‌ها، به روش‌های بهینۀ کشاورزی بستگی دارد. استفادۀ بهینه از منابع طبیعی و استفاده از روش‌های کشاورزی ارگانیک می‌تواند به باززایی منابع طبیعی کمک کند.
5. کارآفرینی و اشتغال؛ کشاورزی در افغانستان نقش مهمی در ایجاد فرصت‌های شغلی و توزیع درآمد به‌ویژه در مناطق روستایی دارد.

ظرفیت‌های کشاورزی افغانستان

افغانستان از ظرفیت‌های غنی کشاورزی برخوردار است.

الف) منابع آبی

افغانستان کشور کوهستانی، برخوردار از منابع آب، خاک غنی و شرایط اقلیمی مناسب و متفاوت است. سلسله کوه‌های بلند، منابع اصلی ذخایر برف و آب‌های شیرین بوده و منشأ شکل‌گیری رودخانه‌های کوچک و بزرگ این کشور است و نقش اساسی در تأمین انرژی و آب مصرفی ایفا می‌کند. افغانستان دارای ۲۵ رودخانۀ بزرگ و صدها رود کوچک است. بر اساس آمارهای رسمی وزارت انرژی و آب، سالانه حدود ۷۵میلیارد مترمکعب آب در افغانستان تولید می‌شود، اما مردم این کشور از ۲۵درصد آن استفاده می‌کنند.

ب) زمین‌ (خاک)

افغانستان حدود ۶۵میلیون هکتار وسعت دارد و حدود ۱۴میلیون هکتار آن، قابل کشت بوده که از این مقدار ۷/۸میلیون هکتار آن در کل افغانستان زیر کشت آبی و دیمی رفته است.

از نظر جغرافیایی، حدود ۷۵درصد از زمین‌های قابل کشت افغانستان در سه حوزۀ زراعتی شمال، شمال‌شرق و جنوب قرار گرفته است. بیشتر مناطق مسکونی و زراعتی در نواحی هموار و شیب دره‌ها و کنار رودخانه‌ها واقع شده است. فعالیت‌های زراعتی به میزان زیاد به عرضۀ آب رودخانه‌ها و ذوب‌شدن برف‌های کوهستان وابسته است.

ج) پوشش گیاهی

افغانستان، پوشش‌های گیاهی متنوعی دارد؛ شرایط اقلیمی و جنس خاک از عوامل اصلی پراکندگی رویش‌های گیاهی و جنگلی این کشور است. بسیاری از كوه‌های افغانستان به استثنای كوه‌های غربی پوشش جنگلی دارند. در نواحی شمالی افغانستان، در کنارۀ رودها به‌خصوص سواحل جنوبی آمودریا، نیزارها، چمن‌زارها، انواع درخت‌های بید، درختچه‌های گز و درخت‌های پراکندۀ پسته روییده است. در مناطق مرکزی افغانستان، در ۱۳۷۸ش، حدود ۲۰میلیون درخت چنار سرشماری شده است که مردم از چوب آن برای ساخت و لوازم خانه‌ها استفاده می‌کنند. دامنۀ کوه‌های این مناطق دارای مراتع غنی بوده که در فصل گرم سال چراگاه میلیون‌ها دام است.

در نواحی شرقی و جنوب‌شرق افغانستان متنوع‌ترین پوشش گیاهی و جنگلی قابل مشاهده است. در جنگل‌های این مناطق، درختان سوزنی برگ مانند نیشتر، جلغوزه، ارچه و درختان پهن برگ مانند بلوط و زیتون مشاهده می‌شود. جلغوزه از اقلام صادراتی افغانستان بوده که منابع ارزی خوبی را همه ساله به‌ دست آورده است. در ولایات پکتیا، ننگرهار، لغمان و کنر، میلیون‌ها درخت زیتون به‌صورت خودرو وجود دارد، در کوه‌های نورستان یک ناحیۀ وسیع در حدود ۲۰۰۰هکتار پوشیده از درختان بلوط، صنوبر، سرو آزاد، سپیدار و گردو است. در نواحی شمال‌غربی از جمله استان بادغیس انبوهی از جنگل‌های پسته وجود دارد.

د) مناطق کشاورزی و پروژه‌های آبیاری

مهم‌ترین مناطق کشاورزی افغانستان شامل حوزۀ رود آمو از کوکچه تا قیصار، حوزۀ رود هیرمند (هامون)، حوزۀ رود کابل و حوزۀ هریرود می‌شود. در حوزۀ هلمند (هیرمند)، مهم‌ترین پروژه‌های آبیاری و کشاورزی در دهۀ ۱۹۵۰ به اجرا درآمد. در دهۀ ۱۹۶۰م اتحاد جماهیر شوروی (سابق) پروژۀ آبیاری ننگرهار را اجرا کرد. این پروژه با هدف زیر کشت‌بردن ۳۱۵۰۰۰هکتار از اراضی این ولایت طراحی شده بود، اما به اهداف پیش‌بینی شده دست نیافت. بخشی از اراضی واقع در مسیر کانال نیز به‌طور عمده سنگلاخ بودند که یکی از عوامل مؤثر در عدم موفقیت این پروژه محسوب می‌شود.

ه) ظرفیت‌های انسانی

بر اساس برآوردها در افغانستان حدود ۸۰مردم در بخش زراعت و دام‌پروری مشغول به ‌کار هستند و بیش از نیمی از درآمد سرانۀ افغانستان از طریق کشاورزی تأمین می‌شود. به‌طور معمول در روستاهای افغانستان، بسیاری از فعالیت‌ها همانند پرورش دام و طیور، نخ‌ریسی، قالی، گلیم‌بافی، تولید لبنیات و نگه‌داری احشام، توسط زنان انجام می‌شود.

تولیدات کشاورزی افغانستان

1. محصولات زراعی

غلات مهم‌ترین بخش تولیدات کشاورزی افغانستان را تشکیل می‌دهد. در میان غلات، گندم با سهم ۶۳درصدی از کل تولیدات کشاورزی در رتبۀ اول قرار دارد. ولایت‌های قندوز، تخار و سمنگان از مهم‌ترین مناطق گندم‌خیز کشور محسوب می‌شوند. پس از گندم، جو بیشترین میزان تولید را دارد و سپس ذرت (جواری) و برنج در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند.

بر اساس آمار ۲۰۰۶م تولید غلات در افغانستان به۴/۴میلیون تن می‌رسید. سایر محصولات کشاورزی شامل ارزن، باقلا، عدس، ماش، کنجد، لوبیا، نخود، سیر، شلغم، نیشکر، آفتابگردان، پیاز، مرکبات، انواع میوه‌جات، سبزیجات، پنبه، شوید، نخودفرنگی، انواع حبوبات و انواع چغندر و خشخاش می‌شود.

2. محصولات باغی

به‌دلیل آب‌وهوای مساعد افغانستان انواع میوه‌ها از جمله انگور، انار، گردو، بادام، زردآلو، آلو، توت، سنجد، سیب، گلابی، گیلاس، هلو، آلبالو، به، نارنج و لیمو کشت می‌شود. انگور به‌عنوان مهم‌ترین و معروف‌ترین محصول باغی افغانستان شناخته می‌شود که در انواع مختلف تولید شده و هم به‌صورت تازه و هم به‌شکل خشکبار (کشمش) به بازارهای خارجی صادر می‌شود. پس از انگور، محصولاتی مانند انار، گردو (چهارمغز)، بادام و بادام‌زمینی از دیگر تولیدات مهم باغی این کشور محسوب می‌شوند.

محصولات باغی نقش قابل توجهی در صادرات افغانستان ایفا می‌کنند و سالانه حجم قابل توجهی از این تولیدات به بازارهای بین‌المللی ارسال می‌شود.میوه‌های خشک افغانستان به‌خصوص برگۀ زردآلو و بادام 60درصد بازار جهانی را در ۱۹۸۲م در بر گرفته بود، اما این میزان در ۱۹۹۰م به ۱درصد کاهش یافت.

در منطقه شمال‌غربی افغانستان به‌ویژه در بادغیس، پسته به‌صورت طبیعی رشد خوبی دارد و این منطقه بخشی از نیاز کشور به پسته را تأمین می‌کند. همچنین درختان جلغوزه (پسته وحشی) به‌صورت خودرو در مناطق جنگلی ولایات شرقی و جنوبی، به‌ویژه در ولایت پکتیا می‌روید که منبع مهمی برای تولید جلغوزه در افغانستان محسوب می‌شود.

3. پرورش کرم ابریشم

تولید ابریشم در افغانستان از زمینه‌های مساعدی برخوردار است. بخش‌هایی از آسیای مرکزی، به‌ویژه کاشغر و ختن، در گذشته از مراکز مهم تولید پارچه‌های ابریشمی محسوب می‌شدند. برگ درخت توت که غذای اصلی کرم ابریشم است، در بیشتر مناطق افغانستان به جز نواحی سردسیر مانند هزاره‌جات و پامیر، به‌خوبی رشد می‌کند و شرایط مناسبی برای پرورش کرم ابریشم فراهم می‌سازد. این ویژگی‌های طبیعی، افغانستان را به منطقه‌ای مستعد برای توسعه صنعت ابریشم‌بافی تبدیل کرده است.

4. پرورش گل و زنبور عسل

در افغانستان انواع گل، و زنبور عسل نیز بهره‌برداری شده و بخشی از فرآورده‌های عسلی این کشور صادر می‌شود.

چالش‌های کشاورزی افغانستان

استمرار جنگ، منازعه و خشکسالی‌ها، چالش‌های بی‌شماری را فراروی کشاورزی افغانستان به‌وجود آورده است. این چالش‌ها عبارتند از:

1. ضعف زیرساخت‌ها: توسعه‌نیافتگی شبکۀ راه‌ها، خرابی جاده‌های مواصلاتی شهری و روستاها و فقدان تأسیسات مانند سردخانه‌ها، وسایط حمل و نقل و تجهیزات ماشینی؛
2. کم‌بود سرمایۀ مالی: برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف تولید، توزیع و بازاریابی، فرآوری و بسته‌بندی محصولات، منابع مالی کافی وجود ندارد و دسترسی به بازارهای بین‌المللی را محدود کرده است.
3. فقدان تحقیقات علمی و آماری؛
4. مدیریت‌نشدن منابع آبی؛ افغانستان حدود ۷۳ میلیارد متر مکعب آب سالانه دارد، اما امروزه از پایین‌ترین سطح ظرفیت ذخیره آب در جهان برخوردار است.
5. ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی.

سیاست‌های بهره‌وری کشاورزی افغانستان

با هدف افزایش بهره‌وری کشاورزی در افغانستان، صاحب‌نظران مجموعه سیاست‌های زیر را پیشنهاد کرده‌اند:

1. استفاده از مدل مشارکت دولتی و خصوصی؛ بر اساس دیدگاه کارشناسان، این مدل زمینۀ مشارکت گسترده نیروی کار را فراهم آورده و به سرمایه‌گذاری بیشتر منجر می‌شود در نتیجه هم محصولات و هم اشتغال‌زایی روستایی افزایش می‌یابد.
2. مدیریت منابع آبی و توجه به شیوه‌های درست آب‌یاری مانند آبیاری قطره‌ای، حفاظت از ذخایر منابع آب و مهار آب رودخانه‌ها؛
3. توجه به تحقیقات علمی در زمینۀ شناسایی ظرفیت‌ها، چالش‌ها و دست‌آوردهای علمی در عرصۀ تکنولوژی و مکانیزه‌کردن کشاورزی برای بهره‌وری و بازدهی فزاینده، در مورد اصلاح نباتات، بذرهای اصلاح شده توسط شرکت‌های تولید بذر با هماهنگی و نظارت دولت؛
4. سرمایه‌گذاری در زمینۀ زیرساخت‌ها شامل شبکۀ راه‌های مواصلاتی میان روستا و شهر، تأسیسات همانند انبار، سردخانه، فراهم‌آوری تسهیلات ارتباطی از طریق خدمات مخابراتی و تکنولوژی اطلاعات و دسترسی ارزان و آسان به انرژی؛
5. تشویق به مشارکت زنان در عرصۀ برخی فعالیت‌های کشاورزی مانند تولیدات لبنی، فرآوری و بسته‌بندی محصولات زراعتی، محصولات باغداری و دسترسی بهتر آنان به بازارها، از طریق بخش خصوصی؛
6. فراهم‌سازی تسهیلات مالی و برنامه‌های آموزشی به‌منظور ارتقای مهارت‌ها و اشتغال بهینۀ کشاورزان.

اقتصاد دامداری افغانستان

دامپروری در اقتصاد افغانستان اهمیت زیادی دارد و فرآوردهای دامی افزون بر تأمین درآمد و معیشت روستاییان بسیاری از نیازمندی‌های شهرها را نیز تأمین می‌کند. بر اساس ارزیابی وزارت زراعت، آبیاری و مالداری افغانستان، ارزش دامداری افغانستان بیش از ۷میلیارد دلار برآورد شده است و در ۱۳۹۶م افغانستان توانسته بیش از ۸۰در صد گوشت مرغ را برای مصرف داخلی خود تولید کند.

اهمیت دامداری در افغانستان

دامداری همواره به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد افغانستان مطرح بوده است. این بخش پس از کشاورزی، دومین منبع درآمد برای روستاییان محسوب می‌شود و سهمی حدود ۱۸درصدی در تولید ناخالص داخلی دارد. مناطق هزاره‌جات به‌عنوان کانون اصلی این فعالیت شناخته می‌شوند. ریشه‌های دامداری در این منطقه به دوران باستان بازمی‌گردد و نشان‌دهندۀ تلفیق فرهنگ و معیشت در طول تاریخ بوده است.

انواع دام و پراکندگی جغرافیایی

در افغانستان انواع مختلفی از دام‌ها پرورش داده می‌شوند که هر کدام با شرایط خاص جغرافیایی مناطق مختلف سازگار شده‌اند. گوسفند، گاو، گاو کوهان‌دار در جنوب و غرب، گاومیش در مناطق مرطوب شرق و جنوب، و گوسفند قره‌گل در شمال از جمله این گونه‌ها محسوب می‌شود. علاوه‌بر این، حیوانات دیگری مانند بز، اسب، شتر و طیور نیز در نقاط مختلف کشور پرورش می‌یابند که هر کدام نقش مهمی در تأمین معیشت مردم دارند.

محصولات دامی و ارزش صادراتی

پوست قرقل (قره‌گل) به‌عنوان گرانبهاترین محصول دامی افغانستان شناخته می‌شود که در دوره‌ای تا ۵۰درصد صادرات کشور را تشکیل می‌داده است. این محصول که در صنایع لوکس اروپا کاربرد داشته، از دیرباز مورد توجه تجار بین‌المللی بوده است. علاوه‌بر این، پشم و دیگر محصولات دامی نیز جایگاه ویژه‌ای در تجارت خارجی افغانستان داشته‌اند. کیفیت بالای این محصولات باعث شده بود که حتی در رقابت با تولیدات آسیای مرکزی، موقعیت مناسبی در بازارهای جهانی داشته باشند.

تحولات تجاری و سیاست‌گذاری‌ها

دولت‌های مختلف افغانستان در طول تاریخ سیاست‌های متفاوتی را در مورد تجارت محصولات دامی در پیش گرفته‌اند. از تلاش برای انحصار دولتی در دورۀ عبدالرحمان خان تا لغو این انحصار در سال ۱۹۱۸م و وضع مالیات ۵درصدی، همگی نشان‌دهنده اهمیت این بخش در اقتصاد کشور است. در دهه‌های اخیر نیز روابط تجاری با کشورهایی مانند اتحاد جماهیر شوروی بر اساس مبادله پشم با کالاهای اساسی شکل گرفته بود. این تحولات بیانگر نقش محوری دامداری در روابط اقتصادی و سیاسی افغانستان با جهان خارج است.

علف‌زارهای طبیعی

از ظرفیت‌های مهم اقتصاد دامداری در افغانستان، چراگاه‌های طبیعی این کشور بوده که با برخورداری از حدود ۳۰میلیون هکتار علفزار طبیعی، معادل ۴۷درصد از مساحت کل کشور، از ظرفیت بالایی در زمینۀ دامداری برخوردار است. این چراگاه‌ها به‌ویژه در دامنه‌های کوهستانی به‌صورت گسترده پراکنده شده‌ و مناطق دامنه‌های کوه هندوکش به‌عنوان چراگاه‌های دایمی، نقش حیاتی در تأمین علوفه مورد نیاز دام‌ها ایفا می‌کنند. کارشناسان معتقدند این علفزارهای طبیعی پایۀ اصلی تغذیه دام‌ها را تشکیل می‌دهند و به‌عنوان یکی از ارکان مهم اقتصاد روستایی و عشایری محسوب می‌شوند.

بسیاری از خانوارهای روستایی و دامداران کوچ‌نشین برای تأمین معاش خود وابسته به این مراتع هستند، به‌طوری که پرورش گوسفند، بز، گاو و سایر دام‌ها در این مناطق، منبع درآمد و امنیت غذایی آنها محسوب می‌شود. علاوه‌بر این، تولید فرآورده‌های دامی مانند شیر، پشم، گوشت و پوست که از طریق دام‌های پرورش‌یافته در این چراگاه‌ها به‌دست می‌آید، سهم قابل‌توجهی در اقتصاد محلی و حتی صادرات افغانستان دارد. به‌همین دلیل کارشناسان حفظ و مدیریت پایدار این علفزارها را موجب رونق دامداری می‌دانند که در توسعه اقتصادی و کاهش فقر در مناطق روستایی نیز تأثیرگذار است.

نقش صنایع دستی و گردشگری در اقتصاد افغانستان

صنایع دستی افغانستان علاوه‌بر اینکه نماد هنر و معرف میراث فرهنگی این کشور است، بخشی زنده از اقتصاد این کشور نیز محسوب می‌شوند. صنایع همواره در ایجاد اشتغال، تولید سرمایه و کاهش فقر و حتی تقویت صلح اجتماعی نقش داشته است. حفظ و توسعۀ این صنایع، علاوه‌بر حمایت دولت، نیازمند توجه جامعۀ بین‌المللی و سرمایه‌گذاری در بخش‌های آموزشی و بازاریابی است تا افغانستان بتواند جایگاه تاریخی خود را به‌عنوان یکی از قطب‌های صنایع دستی جهان بازیابد. صنایع دستی افغانستان قرن‌ها است که بخشی از زندگی روزمرۀ مردم افغانستان را شکل داده‌اند و امروزه نیز به‌عنوان منبع درآمدی برای هزاران خانواده، به‌ویژه در مناطق روستایی و کمتر توسعه‌یافته، اهمیت ویژه‌ای دارند.  

محصولات صنایع دستی افغانستان

1. از میان صنایع‌دستی افغانستان، قالی‌بافی مهم‌ترین و مشهورترین آنها بوده و هم‌اکنون نیز فعال است. قالی‌بافی از قدیم در افغانستان رایج بوده و از اقلام صادراتی مهم آن محسوب می‌شود. بهترین قالی‌ها در آقچه، سرپل، مزار شریف، میمنه و دیگر مناطق شمالی افغانستان یافته می‌شود و علاوه‌بر بازار داخلی به کشورهای مختلف نیز صادر می‌شود و از رونق خوبی برخوردار است. قالی‌بافی به‌عنوان شاخص‌ترین صنعت دستی افغانستان، سهم قابل‌توجهی در اقتصاد این کشور دارد. فرش‌های دست‌باف افغانستان، به‌ویژه آن‌هایی که در مناطق شمالی مانند بلخ، میمنه و فاریاب تولید می‌شوند، به‌دلیل کیفیت بالا و طرح‌های منحصربه‌فرد، در بازارهای بین‌المللی تقاضای زیادی دارند. صادرات فرش افغانستان به کشورهایی مانند پاکستان، ایران، اروپا و حتی آمریکا، سالانه میلیون‌ها دلار ارزآوری دارد و برای بسیاری از خانواده‌ها منبع اصلی معیشت محسوب می‌شود.  

2. گلیم‌بافی نیز اگرچه کمتر از قالی‌بافی شناخته شده است، اما در اقتصاد محلی، به‌ویژه برای زنان روستایی، جایگاه مهمی دارد. تولید گلیم‌های رنگارنگ با استفاده از پشم گوسفندان محلی و رنگ‌های طبیعی، علاوه‌بر جنبۀ هنری، یک فعالیت اقتصادی پایدار نیز محسوب می‌شود که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.  

3. بعد از قالی و گلیم، مهم‌ترین صنایع‌دستی که در طول تاریخ در افغانستان علاوه‌بر کاربردهای هنری در اقتصاد محلی و ملی افغانستان نقش داشته، عبارت‌ است از: برک‌بافی، حصیربافی، (یا بوریابافی)، قلاب‌دوزی، خامک دوزی، زری‌دوزی، صدف‌دوزی، آینه‌دوزی (در بین بلوچ‌ها)، گلدوزی، پوستین‌دوزی، دباغی و چرم‌سازی، سفالگری، منبت‌کاری، (برای تزیین‌کمد، رحل قرآن، میز و صندلی، منبر و مقابر)، زرگری (برای ساخت زیورآلات)، مینیاتور، تذهیب، مسگری، آهنگری، مجسمه‌سازی، حکاکی، خراطی روی چوب، شیشه‌گری، سنگ‌تراشی، کاشی‌کاری، کفش‌دوزی، لباس‌دوزی (سنتی) و صنایع چوبی (برای ساخت در، پنجره، کمد، میز، صندلی، تخت، ابزار کشــاورزی و وسایل آشپزخانه). برای مثال، محصولات چرمی سنتی و صنایع چوبی، علاوه‌بر تأمین نیازهای داخلی، به کشورهای همسایه نیز صادر می‌شوند. این صنایع اغلب در کارگاه‌های کوچک خانوادگی یا تعاونی‌های محلی تولید می‌شوند و برای بسیاری از جوانان و هنرمندان محلی، فرصت شغلی ایجاد کرده‌اند.  

جایگاه گردشگری در اقتصاد افغانستان

افغانستان به‌عنوان کشوری با پیشینۀ تمدنی غنی و جاذبه‌های طبیعی و تاریخی منحصر به فرد، از دیرباز دارای ظرفیت‌های قابل توجه در حوزۀ گردشگری بوده است. این کشور در ۱۳۲۷ش با تأسیس ادارۀ توریسم، گام نخست را در جهت ساماندهی این صنعت برداشت و در ۱۳۴۴ش به عضویت سازمان جهانی گردشگری درآمد. پس از این عضویت، نخستین گروه‌های سازمان‌یافته جهانگردان به افغانستان سفر و زیبایی‌های طبیعی و آثار تاریخی این سرزمین را از نزدیک مشاهده کردند. حتی مارکوپولو، سیاح مشهور ونیزی، در سفرهای اکتشافی خود از خاک افغانستان گذر کرده و در نوشته‌های خود به توصیف شکوه این دیار پرداخته بود.

فرصت‌های گردشگری افغانستان

1. افغانستان به‌عنوان چهارراه تمدن‌های کهن، از دیرباز پذیرای ادیان و فرهنگ‌های گوناگون بوده است. آثار به جای مانده از دوران آریایی‌ها، یونانی‌ها، بودایی‌ها و دوره‌های اسلامی، این کشور را به موزه‌ای زنده از تاریخ و هنر تبدیل کرده است. بر اساس مستندات تاریخی، افغانستان دارای ۱۴۰ منطقۀ گردشگری ثبت‌شده و صدها اثر تاریخی ارزشمند است که در صورت توسعه زیرساخت‌ها می‌تواند به قطب مهم گردشگری منطقه تبدیل شود. در دهه ۱۳۵۰ش (۱۹۷۰م)، این صنعت به اوج رونق خود رسید و سالانه میزبان بیش از ۹۰ هزار گردشگر بین‌المللی بود.
2. جاذبه‌های گردشگری افغانستان را می‌توان در سه بخش طبیعی، مزارات و اماکن تاریخی دسته‌بندی کرد که در مناطق مختلف پراکنده شده‌اند. در این میان، هرات، بامیان و مزار شریف به‌عنوان سه قطب اصلی گردشگری کشور شناخته می‌شوند.
3. هرات با عنوان فلورانس شرق، یادگار دوران طلایی تیموریان است. این شهر با بیش از ۸۸۰ جاذبۀ تاریخی، از جمله ارگ اختیارالدین، مناره‌های هرات، مجموعه گزرگاه شامل آرامگاه خواجه عبدالله انصاری، مسجد جامع، مرکز هنرهای اسلامی مانند معماری، خوشنویسی و مینیاتور بوده است.
4. بامیان با طبیعت بکر و آثار تاریخی منحصربه‌فرد، از جمله طاق‌های باقی مانده از مجسمه‌های بودا که زمانی بزرگترین مجسمه‌های ایستاده جهان بودند، غارهای باستانی با نقاشی‌های نادر، و دریاچه زیبای بند امیر، یکی از مقاصد مهم گردشگری است. زمستان‌های بامیان نیز با امکان ورزش‌های زمستانی مانند اسکی، جذابیت ویژه‌ای دارد.
5. مزار شریف به‌دلیل وجود آرامگاه منسوب به حضرت علی و مراسم نوروزی باشکوه آن و جشن گل ارغوان، به‌ویژه مراسم جهنده‌بالا یا برافراشتن پرچم، هر ساله هزاران زائر و گردشگر را به خود جذب می‌کند. آتشکدۀ نوبهار و خانقاه پدر مولانا جلال‌الدین بلخی نیز از دیگر جاذبه‌های این شهر هستند.
6. علاوه‌بر این سه شهر، کابل با جاذبه‌هایی مانند قلعۀ کک‌، کهزاد، منار جام در غور، تخت رستم در سمنگان، قلعۀ بست در هلمند، و طبیعت چشمگیر پنجشیر و جلال‌آباد، فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه صنعت گردشگری افغانستان فراهم کرده‌اند. این میراث غنی فرهنگی و طبیعی، در صورت توجه و سرمایه‌گذاری، می‌تواند نقش مهمی در احیای اقتصادی و معرفی چهره واقعی افغانستان به جهان ایفا کند.

فراز و فرود اقتصاد گردشگری

جنگ‌های چند دهه اخیر و ناامنی‌های ناشی از آن، ضربه‌های جبران‌ناپذیری به صنعت گردشگری افغانستان وارد کرده است. آمارهای موجود نشان می‌دهد تعداد گردشگران نسبت به گذشته به‌شدت کاهش یافته و فعلا این صنعت سهم ناچیزی در اقتصاد ملی دارد.

در دوران نظام جمهوری اسلامی افغانستان بعد از ۲۰۰۱م شرایط برای فعالیت‌های گردشگری بهبود نسبی یافت و تعداد بازدیدکنندگان افزایش پیدا کرد، اما با وضعیت مطلوب فاصله زیادی وجود داشت. آمار دقیقی از تعداد گردشگران و درآمدهای حاصل از این صنعت در دو دهۀ اخیر در دسترس نیست و اطلاعات موجود به‌طور عمده مربوط به سال‌های گذشته است.

بر اساس آمارهای موجود، در سال‌های ۱۹۹۶م و ۱۹۹۷م تعداد گردشگران به ترتیب ۳ و ۴ هزار نفر و درآمد حاصل از آن حدود یک میلیون دلار در هر سال بوده است. این رقم برای سال ۲۰۰۲ نیز ثابت مانده و حدود ۴ هزار گردشگر با درآمدی معادل یک میلیون دلار گزارش شده است.

با توجه به ظرفیت‌های بالای گردشگری در افغانستان، احیای این صنعت می‌تواند نقش مهمی در رشد اقتصادی کشور ایفا کند. توسعه زیرساخت‌ها، تأمین امنیت و معرفی بهتر جاذبه‌های تاریخی و طبیعی این سرزمین کهن، از جمله عواملی هستند که می‌توانند به بازگشت رونق به صنعت توریسم افغانستان کمک کنند.

اقتصاد صنعتی افغانستان

اقتصاد صنعتی شاخه‌ای از علم اقتصاد است که به بررسی فعاليت و فرآورده‌های انبوه صنعتی بخش صنعت در جهت تأمین نياز مصرف‌كنندگان می‌پردازد. اقتصاد صنعتی كاركردهای بخش صنعت را براساس دانش اقتصاد خرد، در نظام كارآفرينی و بازار به‌تحلیل می‌گیرد. صنعتی‌شدن عبارت است از تحول کیفی در اقتصاد که از اقتصاد ساده مبتنی بر کشاورزی، مواد اولیه و منابع به اقتصاد مبتنی بر تولید انبوه ماشینی ارتقأ می‌یابد. اقتصاد صنعتی در افغانستان به فعالیت‌های صنایع ماشینی کوچک و صنایع ماشینی مدرن مانند کارخانجات اسلحه‌سازی و پارک‌های صنعتی مربوط می‌شود.

بخش صنعت در افغانستان در سطح صنایع کوچک و صنایع دستی از زمان تأسیس این کشور به‌صورت محدود فعال بوده است، اما صنایع ماشینی مدرن از جمله کارخانۀ اسلحه‌سازی، چاپ، لیتوگرافی، کارخانۀ تفنگ‌سازی و باروت‌سازی در افغانستان از دوران امیر شیر علی‌خان در ۱۸۶۹ – ۱۸۷۹م تأسیس شده و در دوران عبدالرحمن و فرزند او حبیب‌الله این صنایع و برخی دیگر از صنایع ماشینی کوچک گسترش پیدا کرده است.

صنایع افغانستان در زمان امیر حبیب‌الله

حبیب‌الله در جهت رشد و توسعۀ صنایع داخلی کوشش زیاد کرد و در زمان وی کارخانۀ چرم‌گری به سرپرستی متخصص انگلیسی، در کابل تأسیس شد. این کارخانه، چرم برای کفش، موزه و مواد مورد نیاز ارتش افغانستان تهیه و آن را در بازارهای کابل نیز عرضه می‌کرد. در ۱۹۱۳م کارخانۀ پشمینه‌بافی کابل با نیروی ۵۰۰اسب‌بخار تأسیس شد که در ۱۹۱۴م به تولید آغاز کرد و سالانه برای ۵۰۰۰۰ سرباز یونی‌فرم نظامی تولید می‌کرد. کارخانۀ برق آبی جبل السراج در ۱۹۰۷م زیرساخت قرار گرفت. برای نخستین‌بار در کارخانۀ حربی کابل باروت سفید یا باروت بدون دود تولید شد.

صنایع افغانستان در زمان امیر امان‌الله

امان‌الله در جهت گسترش صنایع، کارخانه‌های نوین زیادی با سرمایۀ دولت تأسیس‌ و کوشش کرد تا صنایع ملی را در برابر صنایع خارجی تقویت کند. به این منظور او مصرف‌کنندگان را به مصرف کالاهای داخلی وادار می‌کرد. توسعۀ صنایع به توسعۀ زیرساخت‌ها به‌شمول شبکۀ راه‌ها و ارتباطات نیاز داشت. به‌همین دلیل وی قرارداد توسعۀ خطوط هوایی بین‌المللی کابل و مزارشریف با اتحاد جماهیر شوروی، ایران و ترکیه را در اولویت برنامه‌های دولت قرار داد. او با دو شرکت آلمانی و فرانسوی قرارداد بستند تا در مدت ۱۰ سال از جنوب به شمال افغانستان خط آهن احداث شود.

در همین راستا خط تلگراف و تلفن بین مراکز و ولایات کشور را راه‌اندازی کرد و ایستگاه‌های برق در شهرهای پغمان، جلال‌آباد و قندهار به وجود آورد تا به کارخانه‌های چرم‌سازی، باروت‌سازی، کارخانه‌های سیمان و تولید گوگرد برق داده شود که در ادامۀ این روند کارخانه‌های بازسازی ماشین، صابون‌سازی، عطری‌جات، نخ‌تابی، پارچه‌بافی، نجاری، یخ‌سازی، پنبه و روغن‌کشی در شهرهای قندهار، مزارشریف و هرات تأسیس شد. او سرمایه‌گذاری روی کارخانجات قندسازی، نساجی، دکمه‌سازی، آب میوه، لبنیات و استخراج نفت را توسعه داد. به‌منظور انعقاد قراردادهایی معادن لاجورد بدخشان، نفت هرات و ایجاد یک کارخانۀ ذوب آهن و توسعۀ معادن آهن، زغال‌سنگ، گوگرد، سرب، مرمر و گِل سفید برنامه‌های روی دست گرفته شد و دوخت لباس از پارچه‌های ساخت کشور برای کارمندان دولت را اجباری کرد.

اقتصاد صنعتی افغانستان در زمان ظاهرشاه

در زمان ظاهرشاه برنامه‌های توسعۀ ۵ ساله و ۲۵ سالۀ افغانستان طرح و دو برنامۀ آن به‌صورت کامل اجرایی شد. برنامۀ سوم با مشکلاتی در بودجه مواجه شد. بر اساس برنامه‌های توسعه، افغانستان صاحب شاهراه حلقوی، ۱۱ سد برق و ۵۲۰۰ موسسه صنایع کوچک و کارخانجات شد. از مهم‌ترین تأسیسات و کارخانه‌های آن‌ زمان، کارخانۀ نساجی گل‌بهار، نساجی بگرامی، نساجی افغان، پشمینه‌بافی، نخ‌تابی کابل، کفش آهوی قندهار، پشمینه‌بافی قندهار، کود و برق مزارشریف، صابون‌سازی، انبارها، کارخانۀ سیمان غوری، جبل‌السراج و هرات، دوچرخه‌سازی پامیر، پلاستیک‌سازی‌ها، مصالح ساختمانی هلمند، کارخانۀ حجاری بتون، کارخانۀ حجاری و نجاری، کابل فلز، کارخانه‌های کشمش پاک‌کنی، کارخانۀ شکر بغلان، کارخانۀ پرس مزارشریف، کارخانۀ روغن‌سازی اسپین‌زر، استخراج زغال‌سنگ بوده است. همچنین برخی از کارخانجات صنعتی بزرگ از قبیل کارخانجات پنبه، سیمان، کود شیمیایی، کارخانجات مصالح ساختمانی و آهن در شهرهای کابل، بغلان، بلخ و پروان تازه تأسیس شده بود که در آن بسیاری از کالاهای تولیدی صنعتی از قبیـل منسوجات، لباس، کفش، سیمان، آجر و مواد پلاستیکی مورد نیاز، توسط صنایع کوچک داخل کشور تولید و به بازار عرضه می‌شد.

اقتصاد صنعتی افغانستان بعد از کودتای 7 ثور

در دهۀ ۱۹۷۰م دورۀ جمهوری داود، اقداماتی صورت گرفت تا صنایع خصوصی را در کنار صنایع دولتی توسعه بخشد. پس از کودتای ۷ ثور (اردیبهشت) ۱۹۷۸م تمام صنایع خصوصی ملی شد و در همان سال تولیدات بخش صنعت، ۱۷درصد تولیدات ناخالص ملی کشور را تشکیل می‌داد. به‌دلیل فقدان حساب‌داری ملی و کمبود داده‌های آماری قابل اعتماد در افغانستان، گزارش‌ها به‌صورت برآورد کلی به وضعیت صنایع افغانستان اشاره کرده است. در ۱۹۹۰م در حدود ۳۶۰ کارخانۀ تولیدی در شهرهای هرات، قندهار و مزارشریف با استخدام چهل هزار کارگر فعالیت داشت. در دهۀ شصت خورشیدی (دوران جهاد افغانستان علیه ارتش شوروی سابق)، بسیاری از نیروی‌کار ساده و فنی فعال در کارخانجات صنعتی کشور به کشورهای دیگر مهاجرت کردند و بسیاری از کارخانجات از فعالیت باز ماندند. پس از ۱۹۹۲م بسیاری از صنایع باقی‌ماندۀ دولتی و خصوصی در شهر کابل به‌صورت کامل تخریب و وسایل آنها به غارت رفت. مهم‌ترین صنایع فعال کشور پیش از کودتای کمونیستی عبارت بودند از:

1. صنایع انرژی برق، ۴۱ واحد؛
2. صنایع ذغال سنگ، ۱۰ واحد؛
3. صنایع نفت و گاز، ۲ واحد؛
4. صنایع شیمیایی، ۸۳ واحد؛
5. صنایع ساختمانی، ۱۸ واحد؛
6. صنایع ماشین‌سازی و فلزکاری، ۵۰ واحد؛
7. صنایع تولید ادویه، ۳ واحد؛
8. صنایع مرتبط با چاپ، ۲۶ واحد؛
9. صنایع نجاری و کاغذسازی، ۱۶ واحد؛
10. صنایع سبک، ۱۴۱ واحد؛
11. صنایع مواد غذایی، ۱۲۴ واحد؛
12. سایر صنایع، ۶۹ واحد؛

تعداد مؤسسات صنعتی غیرفعال که به‌صورت کامل در دوران جنگ افغانستان علیه شوروی و پس از آن تخریب شده است به ۵۰۰ واحد صنعتی می‌رسد. تـنها در پارک صنعتی کابل بیش از ۱۰۰ واحد صنعتی فعالیت داشت که از آن جمله ۲۸ واحد باقی مانده و سایر آنها به‌کلی تخریب شده است.

اقتصاد صنعتی در دوران نظام جمهوری اسلامی افغانستان

در دهۀ هشتاد و نود خورشیدی با شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی و فراهم‌شدن زمنیه برای مشارکت مردم، صنایع سبک که در دوران جنگ‌های داخلی افغانستان آسیب دیده و از فعالیت بازمانده بودند بازسازی شده فعالیت ‌خود را از سر گرفتند، اما به‌دلیل روش نادرست مدیریت سرمایه‌های موجود و کمک‌های جامعۀ جهانی، فساد گستردۀ اداری و فقدان زیرساخت‌های لازم، رشد اقتصاد صنعتی افغانستان به حدی نرسید که انتظارات را برآورده سازد. در این دوره نیز سهم صنعت در تولید ناخالص داخلی از محدودۀ ۱۲ تا ۲۵درصد بیشتر نشد. در دورۀ حاکمیت دوم طالبان به‌دلیل مهاجرت سرمایه‌گذاران داخلی و نیروی کار فنی دوباره صنایع افغانستان با رکود مواجه شده است.

ظرفیت‌های صنعتی افغانستان

از مهم‌ترین ظرفیت‌های توسعۀ صنعتی در افغانستان وجود گستردۀ منابع معدنی و انرژی آب، نفت و گاز است. در استان‌های جوزجان، بلخ، قندوز، سرپل و فاریاب منابع گستردۀ نفت و گاز در استان‌های کابل، بغلان و سرپل معادن قابل توجۀ از مس وجود دارد که در صورت استخراج می‌توان از آن برای تأمین مواد اولیۀ مورد نیاز صنایع و راه‌اندازی کارخانجات استفاده کرد. نیروی کار جوان و بازار مصرف داخلی و منطقه‌ای نیز از دیگر ظرفیت‌ها به شمار می‌رود.

چالش‌های صنایع افغانستان

مهم‌ترین چالش‌های فراروی توسعۀ صنایع افغانستان، ناامنی، فقدان سیستم‌های ارتباطی، توسعه‌نیافتگی زیرساخت‌ها و شبکه راه‌ها، کمبود سرمایۀ پولی و مالی، فقدان برق و انرژی و فساد در دستگاه اداری گزارش شده است.

سیاست‌ها و اقدامات توسعۀ صنایع افغانستان

از منظر صاحب‌نظران، افغانستان برای دسترسی به اهداف کاهش فقر، افزایش درآمد سرانه، گسترش اشتغال و رشد پایدار اقتصادی و توسعۀ رفاه اجتماعی خود نیازمند استراتژی‌های صنعتی است که بتواند از منابع گستردۀ ملی این کشور به‌طور موثر استفاده کند و با جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در بخش صنایع تولیدی و توسعۀ پارک‌های صنعتی به ‌خودکفایی اقتصادی برسد. افغانستان به‌دلیل وجود گستردۀ منابع معدنی، در دوره‌های مختلف تاریخ معاصر خود توسعه صنایع ماشینی را در برنامه‌های توسعه اقتصادی خود داشته است. مهم‌ترین سیاست‌ها و اقدامات در جهت توسعه صنایع افغانستان عبارتند از:

الف) بازسازی و توسعه پارک‌های صنعتی

پارک‌های صنعتی محیط فعالیت‌های اقتصادی است که بر اساس برنامه‌ریزی‌های استراتژیک برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، ایجاد اشتغال و توسعۀ اقتصادی احداث شده و نیازمند زیرساخت‎‌های مانند جاده‌های متصل به شاهراه‌ها، سیستم انرژی آب و برق، سیستم فاضلاب، سیستم‌های ارتباطی، مخابرات و فضای سبز برای صنعت‌کاران است. در افغانستان پارک‌های صنعتی، زیر نظر وزارت صنعت و تجارت اداره می‌شود این وزارت به‌منظور حفظ و توسعۀ پارک‌های صنعتی، ریاست عمومی پارک‌های صنعتی و امور صنایع را که زیر نظر معاونت صنعت و تجارت کار می‌کند ایجاد کرده است. افغانستان از قدیم دارای پارک‌های صنعتی در بسیاری از مناطق بوده که بر اثر جنگ‌های داخلی بسیاری از آن‌ها از بین رفته است. امروزه ۱۲ پارک صنعتی فعال در کشور وجود دارد که عبارتند از:

1. پارک صنعتی پل‌چرخی؛
2. پارک صنعتی جمعه‌محمد محمدی واقع در فاز۱ و فاز ۲ کابل؛
3. پارک صنعتی و زراعتی باری‌کاب در پروان؛
4. پارک صنعتی فاز ۱-۲-۳-۴ در هرات؛
5. پارک صنعتی امیر علی‌شیر نوایی فاز۱-۲ در بلخ؛
6. پارک صنعتی شادیان در بلخ؛
7. پارک صنعتی شیخ مصری و شوراندام در ننگرهار؛
8. پارک صنعتی شوراندام در قندهار؛

در مزارشریف دو پارک صنعتی امیرعلی‌شیر نوایی و دشت شادیان وجود دارد که تا پیش از کودتای کمونیستی بیش از ۴۰۰ کارخانۀ تولیدی در آن به‌صورت متمرکز به فعالیت‌های تولیدی مشغول بوده است. بر اساس گزارش مقامات محلی بر اثر تحولات اخیر بیش از ۷۰درصد این واحدها اکنون تعطیل شده‌اند. از مهم‌ترین صنایع موجود در این منطقه، صنایع پالایشگاهی است که از مجموع ۱۳ پالایشگاه در افغانستان، ۹ پالایشگاه در این استان واقع شده است. از دیگر صنایع، صنایع غذایی، صنایع پلاستیک و صنایع تبدیلی است. در ولایات شمالی افغانستان صنایعی مانند مرغداری، دام‌پروری و پرورش ماهی نیز فعال است. بغلان یکی از نواحی صنعتی افغانستان بوده و دارای کارخانه‌های متعدد تولیدی است که مهم‌ترین آن شرکت‌های سیمان غوری، نساجی افغان، قند بغلان، سپین زر، و تأسیسات معدن زغال‌سنگ است.

ب) تأسیس پارک‌های صنعتی استاندارد

بر اساس گزارش وزارت صنایع و تجارت افغانستان، در دوران نظام جمهوری اسلامی، این کشور برنامۀ گسترده در جهت احداث و توسعۀ پارک‌های صنعتی داشته است. برای احداث ۲۳ پارک صنعتی برنامه‌ریزی و برای ۱۱ پارک صنعتی زمین توزیع کرده بود. ۱۲ پارک صنعتی تحت مطالعۀ نیازسنجی قرار داشت. ریاست عمومی پارک‌های صنعتی مسئولیت نظارت و تطبیق برنامه‌های توسعۀ پارک‌های صنعتی کشور را بر عهده داشت و برنامه‌ها و فعالیت‌های ذیل را دنبال می‌کرد:

1. مطالعۀ امکان سنجی پارک‌های صنعتی؛
2. مطالعۀ طراحی جامع، نقشه‌ها و مشخصات فنی زیربناهای عمومی پارک‌های صنعتی؛
3. نظارت بر پیشرفت فرآیند برنامه‌های تدارکاتی و کارهای عملی پروژه‌های زیربنایی؛
4. هماهنگی با ریاست کمیسون مالی جهت تعیین بودجه و انجام پروسه‌های تدارکاتی پروژه‌های انکشافی؛
5. نظارت و تطبیق نقشه‌های تفصیلی پروژهای قرارداد شده و کارخانجات صنعتی؛
6. مدیریت امور حفظ و مراقبت پارک‌های صنعتی؛
7. تعیین و تثبیت مناطق پارک‌های صنعتی و تثبیت تقاضا برای احداث پارک‌های صنعتی؛
8. بررسی مراحل انتقال ملکیت پارک‌های صنعتی به وزارت صنایع و تجارت؛
9. ترتیب و امضای موافقتنامۀ فروش با دریافت‌کنندگان زمین و توزیع زمین برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در پارک‌های صنعتی؛
10. بررسی و تنظیم امور مربوط به جمع‌آوری اقساط مانند قیمت زمین، میزان مصارف برای زیربناها از طریق دفاتر استان‌ها؛
11. بررسی اسناد متقاضیان زمین در پارک‌های صنعتی؛
12. طرح و تدوین سسیاست‌ها برای مدیریت، حفظ و مراقبت و توسعه پارک‌های صنعتی؛
13. ایجاد مکانیزیم برای اجرای سیاست‌ها، ضوابط و مقررات پارک‌های صنعتی؛

اقتصاد روستایی افغانستان

اقتصاد روستایی شامل فعالیت‌های اقتصادی سازمان‌یافتۀ جمعیت‌های روستایی و دیگر شهروندان و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و مدیریت بهینۀ منابع اقتصادی موجود در مناطق روستایی بر اساس دانش و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی به‌منظور تأمین انواع فرآورده‌های اقتصادی است. این نوع اقتصاد در افغانستان افزون بر تأمین مواد غذایی و انواع کالاها برای همۀ مصرف‌کنندگان شهری و روستایی کشور، نقش مهمی بر بهبود زندگی انسانی و پایداری محیط زیست این کشور دارد. براساس گزارش‌ها، سهم روستاها در ایجاد اشتغال حدود ۸۰درصد بوده و اقتصاد روستایی افغانستان حدود ۶۰درصد تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌دهد.

تاریخچه اقتصاد روستایی افغانستان

نخستین‌بار در ۲۰۰۳م در دورۀ حاکمیت جمهوری اسلامی، طرح ملی توسعۀ روستایی با عنوان برنامۀ همبستگی ملی و با هدف فقرزدایی، تقویت و توسعۀ زیربناها در افغانستان تدوین شد و طی چهارده سال، با تطبیق و تکمیل ۸۸۷۰۰ پروژه توسعه‌ای حدود ۳۶ هزار روستا را زیر پوشش قرار داد. بیش از ۳۵ هزار کمسیون برای اجرایی‌کردن این برنامه به وجود آمد. توسعۀ صنعت، کشاورزی و دام‌پروری، توسعۀ صنایع دستی، توسعۀ زیربناها، راه‌سازی، پروژه‌های آب‌یاری، مدیریت منابع طبیعی، بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی کشاورزان به‌لحاظ درآمد، آموزش، بهداشت و توانمندسازی و مشارکت زنان در برنامه توسعۀ ملی و دیگر برنامه‌ها از جمله اهداف برنامه همبستگی ملی بود، اما در عمل به‌دلیل فساد اداری و مشکلات زیرساختی، چندان توفیق پیدا نکرد.

ظرفیت‌های روستایی در افغانستان

روستاهای افغانستان از چشم‌اندازها، اکوسیستم‌های انسانی، طبیعی، زمین‌های مرغوب و منابع آبی فراوان برخوردار است. بر اساس گزارش‌ها، مناطق روستایی در افغانستان بیش از هفتاد درصد جمعیت این کشور را در خود جای داده و بخش بزرگی از اقتصاد این کشور به ظرفیت‌ها و تولیدات روستایی وابسته است. محصولات کشاورزی، دامداری و صنایع‌دستی بیشترین بخش صادرات این کشور را تشکیل می‌دهد. وجود گستردۀ منابع طبیعی و دیگر ظرفیت‌های موجود در روستاهای افغانستان موجب شده است که به‌صورت تاریخی جمعیت‌های انسانی زیادی در آن استقرار یافته و بسیاری از نهادهای اقتصادی و اجتماعی در روستاها شکل یافته است. مهم‌ترین ظرفیت‌های روستایی افغانستان عبارت‌اند از:

الف) ظرفیت‌های طبیعی

تنوع اقلیمی، آب‌وهوای مناسب، زمین و کیفیت خاک، زمینۀ انواع فعالیت‌های کشاورزی، پرورش دام و محصولات باغی را در روستاهای افغانستان فراهم آورده است که خود زمینۀ مناسب برای توسعۀ صنایع تبدیلی محسوب می‌شود. منابع آبی فراوان آن در چشمه‌سارها، جویبارها و رودخانه‌ها افزون بر چشم‌اندازها و اهداف کشاورزی برای دیگر اهداف اقتصادی مانند تأسیس نیروگاه تولید برق، تأسیس مراکز صنعتی سبک ماشینی و مراکز پرورش آبزیان و ماهی نیز قابل استفاده است.

ب) آثار تاریخی

روستاهای افغانستان به‌صورت تاریخی، مرکز بسیاری از تحولات فرهنگی و سیاسی بوده است. در بسیاری از روستاهای افغانستان آثار تاریخی فراوان وجود دارد که از آن در کنار اکوسیستم‌های طبیعی برای اهداف گردشگری و جذب توریسم می‌توان بهره گرفت.

ج) جمعیت‌های انسانی

تراکم جمعیت به‌خصوص جمعیت جوان در هرجا از نظر اقتصادی حایز اهمیت است، بر اثر تراکم جمعیت تقاضاهای مصرفی افزایش یافته و در پی آن سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های تولیدی شتاب می‌گیرد، در نهایت برای تعاملات اقتصادی بازار به وجود ‌آمده و سایر ابعاد زندگی اجتماعی انسان نیز توسعه می‌یابد. بسیاری از روستاهای افغانستان افرون بر تراکم نسبی جمعیت از اتصال و پیوستگی برخوردار است و در مجاورت بسیاری از روستاها برای معاملات اقتصادی بازار به وجود آمده است.

چالش‌های اقتصاد روستایی افغانستان

با توجه به ظرفیت‌های موجود در روستاهای افغانستان و نقش اصلی روستاها در تأمین و توزیع کالاها، شناسایی موانع و عوامل کلیدی توسعۀ روستایی ضروری بوده و این امر پیش‌شرط تدوین سیاست‌ها، برنامه‌ریزی و ارایۀ الگوی انعطاف‌پذیر برای اقتصاد پایدار روستایی است. افغانستان از کشورهایی است که با چالش‌ها و موانع فراوانی در مناطق روستایی فراروی ساماندهی فعالیت‌های اقتصادی خود مواجه است. مهم‌ترین چالش‌ها عبارتند از:

الف) زیرساختی

کمبود زیرساخت‌ها، توسعه‌نیافتگی شبکۀ راه‌ها، تخصیص ناکافی اعتبارات و سرمایه‌گذاری ناکافی برای توسعۀ روستایی، دسترسی محدود به بازار فرآورده‌های کشاورزی، فقدان برنامه‌ها و سیستم‌های حمایتی از درآمدها و فرآوردهای اقتصادی روستاییان مانند بیمه، یارانه، تعادل قیمت و تضمین خرید از طرف دولت در مورد فرآورده‌های روستایی، مکانیزه‌نبودن تولید، فقدان امکانات مانند سردخانه، انبار و دیگر تسهیلات و سرمایه‌های فیزیکی لازم، فقدان سرمایه‌گذاری و امکانات در صنعت گردش‌گری روستایی مانند هتل، مناطق گردشگری، فضای سبز، بازدهی پایین در اقتصاد روستایی، بی‌کاری فصلی، استفادۀ معیشتی از منابع و تجاری نبودن تولیدات و محصولات کشاورزی و در نهايت گستردگی شبکۀ تولید و مبادلات اقتصاد غیر رسمی از جمله چالش‌های اقتصاد روستایی افغانستان به‌ شمار می‌آید.

ب) اجتماعی

بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی، تخریب سکونت‌گاه‌ها و مزارع بر اثر جنگ و ناامنی گسترده در ابعاد فیزیکی، حقوقی و قضایی و فقدان تضمین حقوق مالکیت، حضور گروه‌های تروریستی، بیماری و نرخ مرگ‌ومیر بالا در میان جمعیت‌های روستایی، پایین‌بودن مشارکت زنان در فعالیت‌های روستایی، فقدان دانش تخصصی در زمینۀ فعالیت‌های اقتصادی روستایی، بی‌سوادی گسترده در میان جمعیت‌های روستایی به‌خصوص زنان، غلبۀ نیروی کار غیر متخصص در فعالیت‌های اقتصادی روستایی، نابرابری اقتصادی و اجتماعی و فقر فراگیر در میان جمعیت‌های روستایی، نظام خرده‌مالکی، توزیع نامتوازن جمعیت در مناطق روستایی، بی‌کاری گسترده، دسترسی ناکافی روستاییان به خدماتی همچون آموزش، بهداشت، منابع پولی و مالی در نهايت جابجایی، مهاجرت و حاشيه‌نشينی شهری از مؤثرترین چالش‌های انسانی و اجتماعی اقتصاد روستایی افغانستان به‌شمار می‌آید.

ج) مدیریتی

فقدان سازماندهی علمی و مدیریت بومی، فقدان مراکز تحقیقات علمی در زمینۀ اقتصاد روستایی، فقدان برنامه‌‎ریزی شغلی برای جوانان روستایی، فقدان آگاهی روستاییان نسبت به روش‌های علمی و بوم‌شناختی، فقدان برنامه و استراتژی دولت در حفاظت از محیط زیست، کمبود نیروی متخصص در زمینه مدیریت حوادث غیر مترقبۀ طبیعی در مناطق روستایی، فقدان شبکۀ ارتباطی شهری و روستایی در زمینه مدیریت کاشت، تولید و توزیع، فقدان بازاریابی داخلی و بین‌المللی، بهره‌وری پایین در فعالیت‌های اقتصادی به دلیل استفاده از شیوه‌های سنتی و غیر مکانیزه، کوچک‌بودن واحدهای تولیدی و پراکنده‌گی زمین‌های زراعتی و استفادۀ غیر بهینه از منابع طبیعی از جمله مهم‌ترین چالش‌های مدیریتی اقتصاد روستایی افغانستان محسوب می‌شود.

د) طبیعی

تغییرات اقلیمی، زیست‌محیطی، خشک‌سالی، بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع و مراتع، تخریب مداوم جنگل‌ها و مراتع برای اهداف تجاری، فرسایش شدید خاک، انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی، تغییر کاربری اراضی کشاورزی و صنعتی‌شدن زمین‌های زراعتی و چراگاه‌های طبیعی، آسیب‌پذیری سکونت‌گاه‌های روستایی در برابر حوادث طبیعی، استفاده از تکنولوژی نامناسب و نهاده‌ها در فعالیت‌های کشاورزی از مهم‌ترین چالش‌های طبیعی اقتصاد روستایی افغانستان شناخته شده است.

سیاست‌های پایداری اقتصاد روستایی

پایداری روستایی به‌عنوان یک فرایند تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در محیط روستا، شامل بهبود بـازدهی و افزایش اشتغال و درآمد روستاییان، تأمین نیازهای ضروری مانند تغذیۀ مناسب، مسکن، آموزش و پرورش، بهداشت و سلامت است. مهم‌ترین سیاست‌های توصیه‌شده برای توسعۀ اقتصاد روستایی در افغانستان عبارتند از:

1. آمایش و ترسيم سند راهبردی جامع با توجه ویژه به تمامی ظرفیت‌ها، منابع، امکانات، چالش‌ها، میزان جمعیت در روستاهای پراکندۀ افغانستان، ضرورت‌های مردم و بهره‌گیری از مشارکت مردمی؛
2. توسعۀ سرمایه‌گذاری در حوزۀ فن‌آوری، تجهیزات ماشینی و خدمات بهداشتی، فرهنگی و آموزشی به‌منظور افزایش بهره‌وری، جلوگیری از مهاجرت روستاییان و حفظ اکوسیستم‌ها در مناطق روستایی؛
3. تلاش حکومت برای ایجاد اشتغال پایدار و رفع فقر و بیکاری از طريق توسعۀ بازارهای روستايی، تنوع محصولات و تشويق به مشاركت مردمی و متنوع‌سازی فعاليت‌های اقتصادی؛
4. استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری و کاشت، استفاده از بذرهای اصلاح‌شده و توسعۀ صنایع تبدیلی و دیگر صنایع سبک؛
5. حمایت از محصولات و دیگر فرآورده‌های اقتصادی روستاییان؛ در اشکال اعتباری، تسهیلات مالی و سرمايه‌ای، نهادی، خدمات بيمه، تضمین قيمت و تثبیت بازار؛
6. توسعۀ نهادهای اقتصادی، جامع‌نگری و ايجاد هماهنگی در نظام برنامه‌ريزی اقتصاد روستایی، اصلاح ساختار مديريتی روستا، ايجاد مديريت واحد در زمینه توسعۀ اقتصاد روستايی و نهادينه‌کردن مشارکت روستایيان در برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، اجرا، نظارت و ارزش‌يابی پروژه‌ها؛
7. ارتقای سطح معلومات عمومی و تخصصی روستاييان و كشاورزان در خصوص اقتصاد روستایی و افزایش مهارت آنها در استفاده از روش‌های نوین؛
8. تدوین سياست‌ها و راهبردهای بلندمدت در زمينۀ پروژه‌های بزرگ مانند توسعۀ زیرساخت‌های فیزیکی، شبکۀ راه‌ها، توسعۀ صنایع و کارخانجات، توسعۀ فن‌آوری اطلاعات، مهار آب‌های سطحی، استفادۀ بهینه از آب‌های زيرزمينی، مديريت علمی پروژه‌ها و مدیریت بلایای طبيعی، آفات گیاهی و دامی در مناطق روستايی؛
9. توسعۀ نهادهای اجتماعی به‌منظور دست‌یافتن به عدالت، رفع فقر، توزیع متوازن فرصت‌های شغلی و مشارکت‌های مدنی، بهبود روابط اجتماعی، مشارکت فعال در ساختار مدیریتی کشور و گسترش فعاليت‌های خدماتی توسعۀ نهادهای اجتماعی در مناطق روستایی.

اقتصاد مواد مخدر افغانستان

اقتصاد مواد مخدر شامل مجموعه فعالیت‌های اقتصادی وابسته به مواد مخدر، مانند کاشت گیاهان مخدر، برداشت و فرایند تبدیل آن به یک کالای نهایی قابل مصرف، توزیع، خرید، فروش داخلی و تجارت خارجی آن می‌شود. اقتصاد مواد مخدر بخشی از اقتصاد غیرقانونی و از اقسام اقتصاد جرمی محسوب می‌شود. در افغانستان به‌دلیل ضعف حاکمیت، اقتصاد مواد مخدر بسیار توسعه یافته و گاهی تا حدود یک‌سوم اقتصاد افغانستان را تشکیل داده است.

تاریخچه اقتصاد مواد مخدر افغانستان

اقتصاد مواد مخدر به‌مثابۀ فعالیت و تجارت سازمان‌یافته، از ابتدای قرن بیستم میلادی در افغانستان شروع شده و همراه با تحولات سیاسی و اجتماعی در افغانستان، رونق و رکود داشته است. طبق گزارش ادارۀ مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل (UNODC) از اواخر دهۀ ۱۹۷۰م با شروع تحولات سیاسی و اجتماعی در افغانستان، این کشور به مرکز تولید تریاک جهان تبدیل شد. با ظهور طالبان و تصرف کابل در سپتامبر ۱۹۹۶م، تمام مسیرهای ترانزیتی مواد مخدر، تحت کنترل طالبان درآمد.

بر اساس گزارش UNODC در ۲۰۰۰م حدود ۷۰درصد از تریاک و هروئین جهان، در افغانستان تولید شده است. بر اثر فشارهای بین‌المللی و دیپلماسی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل، طالبان متعهد شد که از ماه ژوئیه ۲۰۰۰م، کشت خشخاش را ممنوع کند و برای مرتکبین فعالیت‌های اقتصادی وابسته به مواد مخدر، تنبیه و مجازات در نظر گیرد. با نظارت و نابودی مستمر مزارع خشخاش و تعزیر متخلفان در ملاعام طالبان توانست که کشت خشخاش افغانستان را از ۸۲ هزار هکتار در ۲۰۰۰م به ۸ هزار هکتار در ۲۰۰۱م تقلیل دهد و در نتیجه قوانین و ضمانت اجرای سخت‌گیرانۀ طالبان، در ۲۰۰۱م تولید هروئین و تریاک جهان ۶۵ درصد کاهش یافت.

از ۲۰۰۱م پس از حمله نظامی امریکا و ناتو به این کشور، میزان کشت و تولید خشخاش به بیشترین میزان خود در مقایسه با سال‌های حکومت طالبان رسید. در ۲۰۰۷م حدود ۹۲درصد از تسکین‌دهنده‌های غیر پزشکی شامل حشیش و تریاک در بازارهای جهانی، در افغانستان تولید شده بود. در دورۀ حاکمیت دوم طالبان، علی‌رغم فرمان رهبری طالبان در بهار ۱۴۰۱ش مبنی بر ممنوعیت کشت تریاک؛ زمین زیر کشت تریاک در افغانستان با ۳۲درصد افزایش، نسبت به سال قبل به ۲۳۳۰۰۰ هکتار رسیده است.

ارزش و حجم اقتصاد مواد مخدر افغانستان

تولید مواد مخدر شامل تریاک، مورفین و هروئین، بزرگ‌ترین فعالیت اقتصادی غیرقانونی و وابسته به مواد مخدر در افغانستان محسوب می‌شود. پس از ممنوعیت کشت تریاک از سوی طالبان در ۲۰۰۰م، قیمت تریاک در سر زمین کشاورزی، ۱۰برابر افزایش یافت. با روند افزایش قیمت و سودآوری این محصول، کاشت آن در ۲۴ ولایت از ۳۴ ولایت افغانستان به‌‌ویژه در ولایت جنوبی هلمند، با افزایش ۷۹درصد، به بیشترین میزان رسید.

در ۲۰۰۷م برآورد ارزش کل تریاک تولید شده در افغانستان بالغ بر ۴ میلیارد دلار بوده که یک‌چهارم آن نصیب کشاورزان افغانستانی شده و مابقی به جیب قاچاقچیان مواد مخدر سرازیر شده است. در ۲۰۲۱م ارزش تولید ناخالص اقتصاد غیرقانونی مواد افیونی افغانستان در حدود ۱. ۸ تا ۲. ۷ میلیارد دلار برآورد‌ شده‌ است. بر اساس گزارش دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل، کشت تریاک در افغانستان در ۲۰۲۲م نسبت به ۲۰۲۱م تا ۳۲ درصد افزایش یافته و وسعت زمین‌های زیر کشت خشخاش در افغانستان به ۲۳۳ هزار هکتار رسیده است.

برآوردها نشان می‌دهد که کشت خشخاش طی دو دهه گذشته؛ از ۱۹۹۴م با وجود نوسانات شدید سالانه، هر‌ساله به‌طور میانگین چهار هزار هکتار افزایش داشته‌ است. کارشناسان با توجه به این حجم از آمیختگی فزاینده اقتصاد افغانستان با اقتصاد مواد مخدر در سطوح خرد و کلان و شدت تقاضا در بازارهای جهانی و فقدان عرضه‌کننده جایگزین، چشم‌انداز مثبتی از رهایی اقتصاد افغانستان از مواد مخدر نمی‌بینند.

عوامل و زمینه‌ها

در کنار عوامل اقتصادی همانند فقر، بیکاری، شکاف طبقاتی، سودآوری فزاینده و عوامل اجتماعی همانند فقدان خدمات آموزشی و اطلاع‌رسانی، کمبود امکانات رفاهی، ناامنی و بی‌ثباتی اجتماعی، تبعیض، خشونت و محرومیت‌ها، به‌طور کلی چهار دسته از عوامل مهم، موجب فشار تقاضا و افزایش سریع تولید مواد مخدر و اقتصاد وابسته به آن در افغانستان شده است:

تغییرات در بازار مواد مخدر آسیا

1. کاهش کشت تریاک ترکیه که روند آن از سال ۱۹۷۴م شروع شد.
2. تغییر مرکزیت تولید مواد مخدر از مثلث طلایی در آسیای جنوب شرقی (برمه، لائوس، تایلند) به هلال طلایی در آسیای مرکزی (ایران، افغانستان، پاکستان)، که این امر در دهۀ ۱۹۷۰م اتفاق افتاد.
3. تحولاتی که در درون هلال طلایی اتفاق افتاد؛ برای مثال در ایران، با پیروزی انقلاب اسلامی مبارزۀ جدی با کشت خشخاش شروع شد. در پاکستان در اواسط دهۀ ۱۹۸۰م آمریکا به دولت وقت پاکستان فشار آورد که کشت تریاک در مناطق مرزی با افغانستان را متوقف کند. با این تحولات، تولیدکنندگان افغانستان برای پرکردن شکاف عرضه و تقاضا در بازار جهانی مواد مخدر، انگیزه یافت تا تولید را افزایش دهد. با این وجود تریاک افغانستان در آزمایشگاه‌های پاکستان فرآوری و سپس از طریق مسیرهای ترانزیتی از آنجا به کشورهای عربی، آفریقا، اروپا و ایالات متحده فرستاده می‌‌شد.

منافع بازیگران در جنگ افغانستان علیه شوروی

با توجه به قطع کامل کمک‌های خارجی در ۱۹۹۲م به‌گروه‌های مجاهدین و فقر حاکم بر جمعیت روستایی کشور، گروه‌های شبه‌نظامی موسوم به مجاهدین، به‌ویژه گروه‌های متمرکز در شرق و جنوب افغانستان، به‌منظور تأمین امکانات، مخارج جنگ، تأمین معیشت و دیگر نیازمندی‌های خود به باندهای مافیایی پیوند خورده و به گسترش صنعت مواد مخدر رو آوردند و به ‌تدریج، صنعت مواد مخدر، مهم‌ترین منبع درآمد کشور شد و افغانستان به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ تریاک و گیاه خشخاش در جهان شناخته شد.

اشتغال و درآمدزایی مواد مخدر در افغانستان

محصول خشخاش با کار بسیار فشرده و با تعداد بیشتری از نیروی کار به‌دست می‌آید. برآوردها نشان می­‌دهد که در هر هکتار مزرعۀ خشخاش، به‌صورت تقریبی ۳۵۰ نفر مشغول به کار می‌شوند. در دیگر فعالیت‌های وابسته به تولید مواد مخدر، همانند برداشت، فرآوری، توزیع و ترانزیت هم اشتغال گسترده‌ای فراهم می‌شود. در ۲۰۰۴م درآمد تولیدکنندگان از تریاک ۶۰۰میلیون دلار برآورد شده بود. درآمد قاچاقچیان و فرآوری‌کنندگان در همان سال تقریبا ۲.۲ میلیارد دلار بوده است.

در مجموع، اقتصاد تریاک در برخی از سال‌ها، به‌صورت تقریبی بیش از یک‌سوم تولید ناخالص داخلی افغانستان بوده است. بر اساس آمار ۲۰۱۴م حدود ۲۶۰۰۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی افغانستان به تولید خشخاش اختصاص داشته که این بخش، اشتغال ۴۱۱۰۰۰ نفر از مردم این کشور را فراهم کرده ‌است.

براساس گزارش دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل، در ۲۰۲۲م درآمد کشاورزان افغانستانی، از کشت تریاک، با ۳ برابرافزایش به بیش از ۴ میلیارد دلار برآورد شده است؛ اما بخشی از این افزایش ۳ برابری ناشی از افزایش ۳۲درصدی کشت و افزایش قیمت مواد مخدر بوده است.

افزون بر این، درآمد حاصل از فروش مواد مخدر و گردش آن در اقتصاد رسمی، بسیاری از مشاغل را در بخش‌های تولیدی و خدماتی فراهم می‌سازد. با این وجود، سهم افغانستان از درآمد جهانی ناشی از مواد افیونی بسیار‌ اندک ارزیابی شده است.

طبقات ذی‌نفع

بسیاری از طیف‌های اجتماعی افغانستان، به‌نحوی از درآمد هنگفت حاصل از اقتصاد مواد مخدر بهره می‌برند. به‌طور عمده خانواده‌های شاغل در کشاورزی تریاک، زمین‌داران، کارگران فصلی، شبکه‌های تاجران، مقامات سیاسی، آژانس‌های امنیتی و دولتی، شبه‌نظامیان خصوصی و گروه‌های شورشی، همگی از اقتصاد مواد مخدر بهره می‌برند. با توجه به فقدان درآمد جایگزین پایدار برای این طیف گسترده که به درآمد مواد مخدر آلوده هستند، روند صعودی تولید تریاک حفظ شده است.

گستره فعالیت‌های اقتصاد مواد مخدر افغانستان

قندهار، هلمند، نیمروز، خوست، پکتیا و ننگرهار، مراکز اصلی تولید تریاک افغانستان است؛ اما تمرکز مبارزه با کشت خشخاش در این مناطق و از طرفی سودآوری فزایندۀ آن، منجر به گسترش این پدیده در سراسر جغرافیای افغانستان شده‌ و بسیاری از مردم در مناطق مختلف را به اقتصاد مواد مخدر پیوند زده است.

در ۲۰۲۲م وسیع‌ترین مزارع خشخاش با وسعت بیش از ۱۰ هزار هکتار در ولایات هلمند، قندهار، بادغیس، اروزگان و فراه مشاهده شده که در ولایت بادغیس ۱۸۸درصد افزایش کشت، در ولایت ننگرهار ۱۵۹درصد افزایش کشت، در ولایت بلخ ۱۰۹درصد افزایش کشت و در ولایت قندهار ۷۲درصد افزایش کشت نسبت به سال ۲۰۲۱م گزارش شده است.

طبق گزارش دفتر سازمان ملل، حدود ۵۰درصد کشت تریاک افغانستان در ولایت نیمروز صورت می‌گیرد. مناطقی که در آن کاشت خشخاش صورت می‌گیرد به‌طور طبیعی سایر فعالیت‌های وابسته به اقتصاد مواد مخدر را نیز با خود همراه می‌کند و از نظر اشتغال و درآمد برای مردم منطقه اهمیت دارد.

آثار و هزینه‌های اقتصاد مواد مخدر

اقتصاد مواد مخدر مستلزم هزینه‌های فزایندۀ اجتماعی است که می‌توان آن را در قالب هزینه‌های فرهنگی، سیاسی، امنیتی، اقتصادی و منطقه‌ای و بین‌المللی تبیین و دسته‌بندی کرد.

الف) هزینه‌های فرهنگی و اخلاقی

توسعۀ فعالیت‌های اقتصادی وابسته به مواد مخدر در افغانستان و اشتغال بسیاری از مردم در این زمینه، سبب شده است که این مسئله در فرهنگ عمومی هضم و عادی نشان داده شود و از آن در فرهنگ اجتماعی قبح‌زدایی‌شود. این امر مستلزم آثار و هزینه‌های فرهنگی و اخلاقی است که همبستگی و سلامت روابط جمعی را در مخاطره قرار داده است. این هزینه‌ها در اشکال گسترش جرایم و انواع بزهکاری‌های اجتماعی، فروپاشی خانواده، اعتیاد و بیماری جسمی و روانی افراد در جامعه، آشکار شده و توسعه پیدا کرده و در نهایت به‌هزینه‌های اقتصادی منجر شده است.

ب) هزینه‌های سیاسی

توسعه فعالیت‌های اقتصادی وابسته به مواد مخدر، پیامدهای امنیتی، سیاسی در سطوح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به‌همراه دارد. در سطح داخلی؛ امنیت و روند سیاسی و فعالیت‌های دولت را تحت تأثیر قرار داده و برای تمامیت ارضی و استقلال کشور، تهدید به‌شمار می‌آید. گروه‌های شورشی، قومی و جدایی‌طلب از منابع مالی به‌دست آمده می‌توانند در راستای ممانعت از تقویت نهادهای دولتی و گسترش حاکمیت مرکزی و حتی مبارزه، اغتشاشات و براندازی علیه نظام سیاسی استفاده ‌کنند. در سطوح منطقه و بین‌الملل، ترانزیت و تجارت موارد مخدر، تنش‌های مرزی و سیاسی را در پی دارد.

ج) هزینه‌های اقتصادی

1. هزینه‌های مستقیم؛ هزینه‌هایی است که مصرف‌کننده بابت خرید مواد مخدر پرداخت می‌کند و یا دولت برای مبارزه با مواد مخدر در هردو جانب عرضه و تقاضا، پرداخت می‌کند؛ بخشی از هزینه‌های پرداختی مستقیم دولت در جانب عرضه؛ شامل هزینه‌های نظامی و انتظامی در داخل کشور و مرزها، هزینه‌های دادرسی، قضایی و زندان‌ها است. هزینه‌های پرداختی دولت در جانب تقاضا، شامل هزینه‌های ناشی از آسیب اجتماعی همانند هزینه‌های خدمات حمایتی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، هزینه‌های مربوط به‌برنامه‌های فرهنگی، مشارکت‌های اجتماعی، هزینه‌های مربوط به مراکز ترک اعتیاد و بازپروری اختلالات روحی و روانی مصرف‌کننده و آسیب‌رسانی آنان به اموال عمومی، هزینه‌های مربوط به ارائۀ خدمات بهداشتی، درمانی و بازسازی مراکز بازپروری و توان‌‌بخشی است.
2. هزینه‌های غیرمستقیم؛ شامل هزینه‌های جانبی همانند کاهش بازدهی و بهره‌وری معتادان در بازار کار، بی‌کاری ناشی از بیماری‌های مربوط به مواد مخدر و هزینه‌هایی است که از جهت نااطمینانی در فضای کسب‌وکار، تجارت، سرمایه‌گذاری و تعاملات بین‌المللی اقتصاد و فرایندهای رشد و توسعه بر اقتصاد رسمی، تحمیل می‌شود. در این وضعیت، منابع مالی دولت کاهش یافته و دولت نمی‌تواند در جهت ارائه خدمات عمومی هزینه کند.

راهبردهای مبارزه با اقتصاد مواد مخدر

در افغانستان به‌دلیل فقدان امنیت و خدمات عمومی، از اقتصاد غیررسمی به‌عنوان مکانیزم بقا و ادامه حیات استفاده می‌شود. امروزه تریاک، یک‌سوم فعالیت‌های اقتصادی در افغانستان را به خود اختصاص داده است و مردم بی‌بضاعت، وابسته به اقتصاد تریاک هستند. صاحب‌نظران توصیه می‌کنند که برای استفادۀ‌ قانونی از نیروی اقتصاد غیررسمی، دولت از طریق فراهم‌آوری وام‌های کوچک، توسعۀ‌ همکاری میان فعالان اقتصاد رسمی و غیررسمی، محیط بهتری برای سرمایه‌گذاری به وجود آورد و با ایجاد ارتباط میان بخش‌های رسمی و غیررسمی، بر بخش غیر رسمی نظارت کرده و فعالیت‌های غیررسمی را مدیریت و از اقتصاد رسمی حمایت کند.

بر این اساس، رویکرد جامع در قبال مسئله مواد مخدر در افغانستان شامل توسعه و تقویت زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی، ایجاد اشتغال، آموزش، مبارزه جدی با مزارع خشخاش و انهدام آزمایشگاه‌های تبدیل مواد، برنامه‌های پیشگیری و نظارت دقیق بر ورود پیش‌سازهای صنعتی خواهد بود که نیازمند همکاری و مشارکت همه‌جانبه کشورهای منطقه، به‌دور از ملاحظات سیاسی است.

اقتصاد جنگی در افغانستان

بحران‌های چنددهۀ اخیر و سابقۀ طولانی آن در افغانستان، منجر به شکل‌گیری اقتصاد جنگی در این کشور شده است. در این نظام اقتصادی، منافع بسیاری از بازیگران - از تولیدکنندگان تریاک و قاچاقچیان مواد مخدر تا شبکه‌های وابسته به آنها - به تداوم جنگ و بحران در این کشور گره خورده است. این گروه‌ها با بهره‌برداری از وضعیت ناامن، سودهای کلانی به دست آورده‌اند.  

یکی از پیامدهای اقتصاد جنگی، انتقال کانون‌های تجاری از مراکز شهری به مناطق مرزی بوده که امکان فعالیت‌های غیرقانونی را فراهم می‌کرده است. قاچاق دوطرفۀ کالا (ورود کالاهای خارجی به افغانستان و صدور مواد مخدر به بازارهای جهانی) به یکی از ارکان اصلی این اقتصاد تبدیل شده است. در این میان، سودآورترین بخش‌ها به ترتیب شامل: تولید و تجارت مواد مخدر، قاچاق کالاهای مختلف، قاچاق انسان، قاچاق سلاح و دیگر فعالیت‌های غیرقانونی می‌شود. این الگوی اقتصادی ناسالم، ثبات و توسعه افغانستان را تحت تأثیر قرار داده و به تشدید چرخۀ خشونت و ناامنی در این کشور دامن زده و کشورهای همسایه را نیز درگیر کرده است.

منابع

• اخلاقی، ابراهیم، «پوشش گیاهی افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1395ش.
• اسدزاده، احمد و جلیلی، زهرا، «اقتصاد سایه و نابرابری درآمدی در ایران»، فصل‌نامه مدل‌سازی اقتصادی، شمارۀ 30، تابستان 1394ش.
• «افزایش 3 برابری درآمد کشاورزان افغان بابت کشت تریاک»، خبرگزاری فرارو، تاریخ درج مطلب: 7 آذر 1402ش.
• «افغانستان چه زمانی در تولید گندم خودکفا می‌شود»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه ایران، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت، 1399ش.
• «اقتصاد افغانستان 5 سال پس از اشغال همچنان بر کشت خشخاش استوار است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1385ش.
• «اقتصاد جرمی، افغانستان را با چالش مواجه کرده است»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: 16 اردیبهشت 1394ش.
• «اقتصاد روستایی چیست»، وب‌سایت پالایش کود، تاریخ درج مطلب 27 آبان 1399ش.
• «اقتصاد کشاورزی»، وب‌سایت تجارت فردا، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1392ش.
• «اقلیم آب و هوای افغانستان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1402ش.
• الفت، تیمورشاه، «زیرساخت‌های اقتصادی افغانستان»، وب‌سایت معلومات عمومی، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1389ش.
• امیری، عبدالحق، نگاهی بر اوضاع اقتصادی افغانستان در دو دهۀ اخیر، پشاور، کتاب‌خانه‌های اریک، 1379ش.
• «انواع صنایع در افغانستان»، وب‌سایت بلاک اسکای، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1393ش.
• اویس، عبدالوهاب و دیگران، «بررسی و تحلیل ساختار توپوگرافی و هایدرولوژی افغانستان با استفاده ازGIS »، مجله بین‌المللی مطالعات عالی دانشگاهی، سال 2020م.
• «برنامۀ جدید سازمان ملل برای بازپروری معتادان در افغانستان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1402ش.
• «پایان یک برنامه و آغاز فصل نو برای توسعه‌ی روستاها»، وب‌سایت روزنامه 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1395ش.
• «پایین‌بودن سهم کشاورزی و صنعت در تولید ناخالص کشور»، خبرگزاری طلوع، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1395ش.
• «پرورش کرم ابریشم در قندوز کاهش یافته است.»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1393ش.
• «تحلیلی بر هیدروهژمونی افغانستان»، وب‌سایت مطالعات راهبردی شرق، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1401ش.
• «تنها 30 درصد زمین‌های کشاورزی افغانستان زیر کشت است؛ 45 درصد آب هدر می‌رود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1394ش.
• «جاهای دیدنی افغانستان»، وب‌سایت یومگ، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1401ش.
• «جمعیت و تعداد نفوس افغانستان»، وب‌سایت در هوای عدالت، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1393ش.
• «چرا افغانستان با حجم بی پایان و فزاینده‌ای از مشکلات مواجه است؟»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1402ش.
• «دام‌پروری در افغانستان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1391ش.
• «درآمدزایی برخی از مقامات دولتی افغانستان از کشت و قاچاق مواد مخدر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1396ش.
• رزاق، حمید، «وضعیت اشتغال زنان در افغانستان: فرصت‌های شغلی در افغانستان در اختیار مردان است»، وب‌سایت مگیران، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1385ش.
• رسولی، معراج‌الدین، «تحلیلی از حجم صادرات، واردات و مقدار تولیدات میوه‌جات تازه در سطح کشور و تنظیم این سه روند برای توسعه صادرات»، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1396ش.
• «رشد 56 هزار هکتاری کشت خشخاش در نخستین سال حکمرانی طالبان»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد، تاریخ درج مطلب: 19بهمن 1401ش.
• «روز جهانی زنبور عسل؛ صادرات عسل افغانستان راه خود را به امارات و هند باز کرد»، خبرگزاری آریانا، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1399ش.
• «زنان زراعت‌پیشه افغانستان؛ محدودیت‌ها و چالش‌ها»، خبرگزاری 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1402ش.
• «ساز ناکوک ایران و افغانستان بر سر حقابه»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1402ش.
• «سازمان ملل از 24 مرکز ترک اعتیاد در افغانستان حمایت می‌کند»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1402ش.
• «سهم 45 تا 96 درصدی بخش کشاورزی از تولید و اشتغال کشورهای در حال توسعه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور، 1391ش.
• «سهم افغان‌ها از مواد مخدر 5 درصد سود و بدنامی است/ 95 درصد به کام مافیا»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1391ش.
• شایق، محمدآصف و دیگران، «بررسی چالش‌هاي توسعۀ روستايي افغانستان و راهكارهاي رفع آن»، فصل‌نامه پژوهش‌های روستایی، 1399ش.
• «صنایع تبدیلی چیست و چه کاربردی دارد؟»، وب‌سایت اگری‌نت، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1402ش.
• «صنعت گردشگری در افغانستان از ماجراجویی‌ مارکوپولو تا تخریب آثار باستانی»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1396ش.
• «صنعتی‌شدن چیست» اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1402ش.
• طنین، ظاهر، «افغانستان در قرن بیستم»، تهران، عرفان، 1383ش.
• «ظاهرشاه در ۴۰ سال حکومت خوب کار کرد»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1401ش.
• «عکس گل‌های افغانستان»، وب‌سایت نودی، تاریخ درج مطلب: 5 سپتامبر 2021م.
• علی‌آبادی، علی‌رضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین‌المللی الهدی، 1395ش.
• غبار، میرمحمد، افغانستان در مسیر تاریخ، کابل، مطبعه عمومی، 1967م.
• فائز، ولی‌محمد و دیگران، «شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر توسعه پایدار روستایی در افغانستان»، مجلۀ اقتصاد و توسعه منطقه‌ای، شمارۀ 29، خرداد 1401ش.
• «فراز و فرود کشاورزی در افغانستان»، وب‌سایت ایران کشاورزی، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1398ش.
• «فرصت‌ها و چالش‌ها برای توسعه اقتصادی افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1395ش.
• «فرصت­‌ها و چالش­‌های صنعت گردشگری افغانستان»، وب‌سایت مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، تاریخ 17 بهمن 1398ش.
• فقیهی، خداداد، «چالش‌های سرمایه‌گذاری در افغانستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1393ش.
• «قیمت تریاک به پایین‌ترین حد خود رسید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1393ش.
• «کارشناس مطالعات امکان سنجی پارک‌های صنعتی»، وب‌سایت وزارت صنعت و تجارت افغانستان، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1400ش.
• کرمی ‌ده‌کردی، مهدی و میانی عبدالمتین، «ژرف‌نگری کیفی چالش‌های معیشت پايدار مناطق روستايی با استفاده از نرم‌افزار، روستاهای شمالی شهرستان اندر، استان غزنی در کشور افغانستان»، برنامه‌ريزی و آمايش فضا، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1400ش.
• «کشاورزی افغانستان در بیم‌ و‌ امید فرصت‌ها و چالش‌ها»، خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1395ش.
• گزارش بانک جهانی، «فقر، خشونت، تجارت مواد مخدر و اقتصاد غیررسمی موانع موجود در روند توسعه‌ اقتصادی افغانستان است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1383ش.
• «مبارزه با مواد مخدر چه قدر هزینه روی دست ایران می‌گذارد؟»، وب‌سایت ستاد مبارزه با مواد مخدر، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1391ش.
• «مبارزه مواد مخدر نیازمند بسترهای مناسب فرهنگی و اجتماعی است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1401ش.
• مجددی، فضل محمد غنی، صفحه‌ای از تاریخ معاصر افغانستان 1900-193، آمریکا، ناشر فقه اسلامی، 2020م.
• محمدی، حمیدرضا و غنچی، محمد، چالش‌های ژئوپلیتیکی مواد مخدر درجنوب غرب آسیا (با تاکید بر ایران، پاکستان و افغانستان)، فصلنامه بین‌المللی ژئوپلیتیک، فروردین سال 1385ش.
• مختاریان، حسین و‌هاشمی، علی، «اقتصاد مواد مخدر و برآورد هزینه در ایران»، مجله بررسی مسایل اجتماعی ایران، شماره 4، زمستان 1389 ش.
• «مدیریت منابع آبی در افغانستان»، وب‌سایت انجنیری ساختمان، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.
• «مروری بر ظرفیت‌ها و امکانات اقتصادی شمال افغانستان»، وب‌سایت معاونت دپلماسی اقتصادی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
• مسعود، سید، افغانستان در نشیب و فرازهای بحران اقتصادی، پشاور، میوند، 1380ش.
• «معرفی جنگلات طبیعی افغانستان و طروق حفاظت از آن»، وب‌سایت زراعت با مبارزه با گرسنگی، تاریخ درج مطالب: 1 بهمن 1390ش.
• «میزان واردات محصولات کشاورزی، سالانه به ۳ میلیارد دالر می‌رسد»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1394ش.
• «نقش اقتصاد روستایی در اقتصاد کشور»، وب‌سایت مهرارقام رایانی، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1402ش.
• «نقش زراعت در اقتصاد»، روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1397ش.
• «نگاهی به تاریخچه تولید تریاک در افغانستان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1398ش.
• نوروزی، مجتبی، «جایگاه مواد مخدر در اقتصاد افغانستان»، خبرگزاری شرق، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1401ش.
• نیک‌زاد، مجتبی و دیگران، «تحلیل همبستگی فضایی رشد بخش کشاورزی و غیر کشاورزی در نواحی اقتصادی-کشاورزی افغانستان»، وب‌سایت مگیران، تاریخ درج مطلب: زمستان 1399ش.
• نیک‌زاد، مجتبی، «ضرورت بازنگری اقتصادی به بخش کشاورزی»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1392ش.
• «واکسیناسیون ده‌ها هزار دام در برابر لمپی‌اسکین (آبله گاو) در بادغیس آغاز شد»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1402ش.
• ورستان، توحید، «واکاوی اقتصاد افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان»، وب‌سایت موسسه مطالعات راهبردی شرق، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1402ش.
• «وضعیت بحرانی معتادین و تدابیر ناکارای حکومت»، وب‌سایت تحلیلگران افغانستان، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1395ش.
• «ویژه‌نامه سراسری صنایع غذایی، کشاورزی و صنایع وابسته»، وب‌سایت روزنامۀ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1402ش.
• «یک شرکت تولیدی پوشاک در غرب کابل افتتاح شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1402ش.
• یزدان‌پناه درو، کیومرث و دیگران، «تحلیل ژئوپولیتیکی چشم‌انداز آمایش سرزمین در کشور افغانستان و ارائه مدل راهبردی»، فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی و بین‌المللی انجمن جغرافیایی ایران، پاییز 1398ش.
• یزدانی، عنایت الله و بدخشان، مجتبی، «تأثیر تولید و تجارت مواد مخدر بر کاهش امنیت در افغانستان»، پژوهشنامه سیاست بین‌الملل، پاییز و زمستان 1393ش.
• «65 میلیارد دلار؛ درآمد حاصل از فروش مواد مخدر افغانستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، تاریخ درج مطلب: 9 دی، 1402ش.

• “Afghanistan GDP: % of GDP: Gross Value Added: Industry” 2003-2021. Date of review: 15 February 2024.
• , Document of the World Bank,” Industrial Sector Review of Afghanistan.” June 1977, page 1.
• Hector Maletta - Raphy Favre,”AGRICULTURE AND FOOD PRODUCTION IN POST-WAR AFGHANISTAN”,2002-2003, AFGHANISTAN Ministry of Agriculture and Animal Husbandry