پیش‌نویس:روئینه زرین

تصویر گیاه روئینه یا علف طلایی

روئینه؛ از گیاهان دارویی در طب سنتی. ‏

رُوئِینَه یا علف طلایی، یکی از گیاهان دارویی ارزشمند در طب سنتی شناخته می‌شود که دارای مصارف درمانی و بهداشتی گسترده‌ای است. این گیاه دارای ترکیبات مؤثر متعددی از جمله ساپونین‌ها، فلاونوئیدها و مشتقات فنلی است که خواص درمانی آن را توجیه می‌کنند. در حال‌حاضر، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین داروسازی، فرآورده‌های صنعتی مختلفی از جمله شربت‌های استاندارد شده از این گیاه تولید می‌شود که در نظام‌های بهداشتی‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نام‌گذاری روئینه

گیاه روئینه با نام علمی «Solidago virga-aurea L.» از خانواده کاسنی است که در منابع بین‌المللی با نام «Goldenrod» یا «Solidago» به‌معنای درمان یا کامل‌کردن شناخته می‌شود. این نام‌گذاری‌ها برگرفته از ویژگی‌های مورفولوژیک گیاه به‌ویژه گل‌آذین طلایی‌رنگ و شاخه‌ای آن است که در نام علمی «virga-aurea» به معنای شاخهٔ طلایی، منعکس شده است. روئینه در طب سنتی ایرانی و منابع فارسی به نام «علف طلایی» نیز شهرت دارد.

ویژگی‌های روئینه

گیاه‌شناسی

روئینه، گیاهی با طول عمر چندساله بوده و ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر قد می‌کشد. ساقهٔ افراشته، برگ‌های متناوب، باریک، بیضوی‌شکل، دراز، نوک‌تیز و بدون دمبرگ دارد که به ساقه چسبیده‌اند. برگ‌های پایین ساقه دندانه‌دار است. گل‌های زردرنگ دارد و کپه‌ای در انتهای ساقه گل‌دهنده در بالای گیاه ظاهر می‌شود. گل‌های زرد این گیاه در اواخر تابستان و اوایل پاییز شکوفه می‌دهد و بیش از صدگونهٔ مختلف از این گیاه وجود دارد. تصور می‌شود که بسیاری از این گونه‌ها خواص دارویی و درمانی مشابهی دارند.

گسترهٔ جغرافیایی

گیاه روئینه کانادایی

گیاه روئینه در جنگل‌های مناطق معتدل اروپا، آسیا و آمریکای شمالی و جنوبی می‌روید. روئینه در ایران، بیشتر در دامنه‌های البرز، کندوان، جنگل پل‌زنگوله و گیلان پیدا می‌شود. این گیاه با کاشت بذر یا از طریق تقسیم بوتهٔ گیاه نیز قابل تکثیر است.

از خانواده کاسنی

گیاه روئینه از خانوادهٔ کاسنی بوده و بسیاری از خصوصیات کاسنی را با خود دارد؛ از جمله اینکه برای ضعف اعصاب، بینایی و فاسدشدن خون مفید بوده و بدن را پس از ضعف و لاغری تقویت می‌کند. همچنین در فعال‌کردن قلب، کبد، کلیه، تمیزکردن رحم زنان و از بین بردن تب مفید است.

ترکیبات شیمیایی

تحلیل شیمیایی گیاه روئینه نشان‌دهندهٔ حضور ترکیبات مهم در آن است؛ از جمله «ساپونین‌ها» که یکی از اجزای مؤثر گیاه است. همچنین، فلاونول گلوکوزید کوئرسیترین (quercitrin)، خواص درمانی قابل‌توجهی در مدیریت برخی بیماری‌های التهابی کلیوی دارد. مطالعات نشان می‌دهند که حضور همزمان ساپونین‌ها و کوئرسیترین در این گیاه موجب تقویت اثرات درمانی روئینه می‌شود. همچنین آلکالوئیدهای تلخ‌مزه، تانن‌های گیاهی، موسیلاژ (لعاب) و مقادیر اندکی از اسانس‌های فرار در ترکیبات این گیاه، در مکانیسم‌های درمانی مختلف، مؤثر هستند.

خواص درمانی روئینه

1. خاصیت اکسپکتورانت (خلط‌آور) و بهبود تنفس؛ گیاه روئینه به‌دلیل وجود ساپونین‌ها و ترکیبات موسیلاژی، اثرات خلط‌آوری قوی دارد که به دفع ترشحات مخاطی از مجاری تنفسی کمک می‌کند. این ویژگی آن را به یک گزینهٔ درمانی کمکی در موارد برونشیت، سرفه‌های تحریکی و سینوزیت تبدیل کرده است.
2. سنگ‌شکنی و دفع سنگ‌های کلیوی و مثانه؛ مطالعات نشان می‌دهند که ترکیبات دیورتیک و ضداسپاسم روئینه (به‌ویژه در ترکیب با آب انگور یا هندوانه) به‌دلیل محتوای پتاسیم و سیترات‌های طبیعی، در پیشگیری و درمان سنگ‌های اگزالات کلسیم مؤثر هستند. این گیاه با افزایش حجم ادرار و کاهش غلظت مواد معدنی تشکیل‌دهنده سنگ، به خرد شدن و دفع سنگ‌های کوچک کلیوی کمک می‌کند.
3. درمان التهاب مجاری ادراری و پیشگیری از عفونت‌ها؛ روئینه در طب سنتی اروپا به‌عنوان یک ضدالتهاب طبیعی برای مجاری ادراری استفاده می‌شود. ترکیبات فلاونوئیدی آن (مانند روتین) با کاهش چسبندگی باکتری‌ها به دیواره مثانه، از عفونت‌های مکرر جلوگیری می‌کنند. همچنین، خاصیت ضد میکروبی آن علیه باکتری‌های شایع در مطالعات آزمایشگاهی تأیید شده است.
4. تأثیر بر ترمیم پوست و سوختگی‌ها؛ استفاده موضعی از عصاره روئینه به‌دلیل ترکیبات آلانتوئین و تانن‌ها، موجب تسریع بازسازی اپیتلیوم پوست و کاهش التهاب در سوختگی‌های سطحی می‌شود.
5. کاربرد در چای‌های سنتی برای سلامت دستگاه ادراری؛ روئینه یک ماده کلیدی در فرمولاسیون چای‌های گیاهی ادرارآور است که برای پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه و کاهش التهاب مثانه استفاده می‌شود. ترکیب آن با گیاهان دیگری مانند گل گاوزبان یا دم‌اسب اثرات سینرژیستی دارد.
6. کنترل وزن؛ تحقیقات آزمایشگاهی نشان می‌دهند که این گیاه ممکن است با تنظیم ژن‌هایی که سنتز چربی و اندازهٔ سلول‌های چربی را کنترل می‌کنند، با چاقی مبارزه کند. به همین دلیل از این گیاه در برخی از چای‌های کاهش وزن استفاده می‌شود.

روش مصرف روئینه

۱. مقدار خوراک آن در جوشانده ۱۰–۵۰ گرم است که سرشاخهٔ گلدار گیاه یا ریشه گیاه را در هزار گرم آب می‌جوشانند و روزانه ۳ تا ۵ فنجان بین دو غذا می‌خورند.

۲. در مورد کودکان از شربت آن استفاده می‌شود، به این ترتیب که ۵۰ گرم سرشاخهٔ گلدار گیاه خشک را در یک لیتر آب جوشانده و در حدود ۱۵۰۰ گرم قند به آن اضافه می‌نمایند و از این شربت، یک قاشق سوپ‌خوری هر ساعت به کودک می‌دهند.

۳. ممکن است ۱۰۰ گرم سرشاخه گلدار گیاه تازه را در ۵۰۰ گرم آب بجوشانند، آنقدر که محلول نصف شود و آن را در شیشه‌های سربسته نگه‌دارند و در مواقع احتیاج، ۲ تا ۳ قاشق سوپ‌خوری از آن را در شربت ساده یا دم‌کرده زیرفون ریخته و بخورند.

فراوری روئینه

گیاه روئینه

فرآوری گیاه روئینه به مجموعه فرایندهایی اطلاق می‌شود که به‌منظور حفظ و بهینه‌سازی ترکیبات مؤثر دارویی این گیاه انجام می‌پذیرد. مراحل فرآوری روئینه عبارت است از:

• جمع‌آوری و آماده‌سازی اولیه؛
• برداشت سرشاخه‌های گلدار در زمان حداکثر غلظت ترکیبات فعال (معمولاً در فصل گلدهی)؛
• شستشوی دقیق با آب جاری جهت حذف آلودگی‌های محیطی؛
• جداسازی اندام‌های فاقد ارزش دارویی؛
• تولید عصاره‌های استانداردشده با روش‌های مدرن و به‌شکل شربت‌های صنعتی با افزودن حلال‌های مجاز دارویی.

موارد احتیاط در مصرف روئینه

گیاه روئینه به‌طور کلی به‌خوبی توسط بدن تحمل می‌شود و فاقد عوارض جانبی خاص است. با این حال کارشناسان دارویی چندین مورد احتیاط را توصیه کنند:

1. این گیاه می‌تواند برخی از واکنش‌های آلرژیک از جمله بثورات پوستی و آسم را تحریک کند. کسانی که به گیاهان مشابه مانند گل همیشه بهار حساسیت دارند، روئینه ممکن است باعث ایجاد واکنش در بدن آنها شود.
2. از آنجا که روئینه می‌تواند اثر مُدرّ داشته باشد، نباید آن را در کنار داروهای ادرارآور مصرف کرد؛ زیرا ممکن است سبب ازدست‌دادن بیش از حد آب بدن شود. به‌همین دلیل در شرایط پزشکی که محدودیت مایعات وجود دارد از جمله برخی موارد نارسایی احتقانی قلب و بیماری‌های کلیوی، مصرف این گیاه توصیه نمی‌شود.

روئینه در سبد دارویی مردم ایران

قرص لیتورکس بی ۴۰۰ میلی‌گرم باریج اسانس حاوی عصاره برگ علف طلایی

بسیاری از مردم ایران به‌منظور بهره‌مندی از فواید متنوع این گیاه، از قسمت‌هایی از گیاه که در بالای زمین می‌روید استفاده می‌کنند. از جمله مهم‌ترین این قسمت‌ها می‌توان به گل و برگ اشاره کرد. امروزه روئینه را در ایران به‌صورت چای یا مکمل‌های دارویی مصرف می‌کنند. انواع مکمل‌ها از طریق داروخانه‌های سراسر کشور و چای نیز در دسترس است. البته چای این گیاه طعم نسبتاً تلخی دارد و ممکن است مورد پسند هر سلیقه‌ای واقع نشود.

منابع

• «با خواص علف طلایی آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۴۰۰ش.
• حاجی‌شریف، احمد، اسرار گیاهان دارویی، تهران، حافظ نوین، ۱۳۸۶ش‏.
• رضایی، محمدباقر و دیگران، گیاهان دارویی و معطر ایران، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، ۱۳۹۸ش.
• رضی، حکیم، «گیاه روئینه» وب‌سایت دانشنامة طب کهن، تاریخ درج: ۸ ژوئن ۲۰۲۲م.
• «گیاه روئینه چیست و در طب سنتی چه کاربردی دارد؟» وب‌سایت عطارک، تاریخ درج: ۱۹ آذر ۱۳۹۷ش.
• «گیاه روئینه زرین در دفع سنگ کلیه مؤثر است»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مرداد ۱۳۹۳ش.
• مستغفری، جعفر بن محمد، ‏ طب النبی و طب الصادق (روش تندرستی در اسلام)، ترجمه یعقوب مراغی، قم، مؤمنین‏، ۱۳۸۱ش. ‏
• میرحیدر، حسین، گیاهان دارویی و درمان بیماری‌های کلیه و مجاری ادرار، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران، ۱۳۹۵ش.
• میرحیدر، حسین، ‏ معارف گیاهی‏، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی‏، چاپ هفتم، ۱۳۸۵ش.