پیش‌نویس:قوم کرمانج

قوم کرمانج؛ کردهای ساکن در خراسان شمالی.

قوم کرمانج، طایفه‌ای از قوم کرد است که اغلب در خراسان شمالی زندگی می‌کنند. بسیاری از آداب و رسوم این قوم همچنان پایدار مانده و نشان‌گر کامیابی آنها در تلاش برای حفظ آیین‌ها و سنت‌های بومی است.

واژه‌شناسی قوم کرمانج

از نظر زبان‌شناسی همزمانی، ساختار مشخصی برای کلمه «کرمانج» از لحاظ ساخت‌واژگی و اشتقاق وجود ندارد؛ اما برخی کرمانج را متشکل از سه بخش «کُر»، «مان» و پسوند «ج» می‌دانند که «کُر» کوتاه‌شده «کرد» و «مان» به قوم ماد به‌نام مانایی برمی‌گردد؛ اما پسوند «ج» را در تحلیل نکرده‌اند. برخی دیگر واژه «کرمانج» را مرکب از «کُر» به‌معنی «سنگ» و «مانج» می‌داند و آن را به مردم دارای خانه‌های سنگی نسبت می‌دهد. با این حال «مانج» در این دیدگاه هویتی دقیق نیافته است.

در فرهنگ‌های لغت فارسی، کرمانج به‌عنوان مدخل وجود ندارد و تنها در فرهنگ معین به لهجۀ کرمانجی اشاره شده است. فرهنگ‌های کردی نیز توجه کمی به این واژه دارند؛ مثلاً فرهنگ کردی-فارسی بورکه‌ای به‌جای «کرمانج» مدخل «کِرماج» را به‌معنی کُرد و نام یکی از طوایف بزرگ کرد معرفی می‌کند. در برخی مناطق مانند سنندج، تلفظ «کِرماج» رایج است.

فرهنگ کردی-فارسی هژار که تنها مدخل «کرمانج» را آورده، «کِرماج» را اصل واژه می‌داند و سه معنا برای آن ذکر کرده؛ «کرد»، «دهاتی» و «قسمت اعظم کرد» و «کرمانجی» را گویش «کِرماج» می‌شمارد.

تاریخچه قوم کرمانج

برخی مورخان معتقدند، طوایف کرمانج، بازماندگان ایلات موسوم به چشمگزک هستند که در دورۀ شاه‌عباس صفوی از عثمانی به ایران آمدند. دلیل اصلی کرمانج‌ها برای سکونت در ایران، تبعید کردها توسط شاهان عثمانی و یاری رساندن حاج‌رستم، از بزرگان قوم کرمانج، به شاهان صفوی بوده است. حاج‌رستم، برای دفاع از مرزهای شمال خراسان و برای جلوگیری از حملات قبایل ازبک، مغول و ترکمن راهی خراسان شده بود تا مانع سلطۀ این اقوام بر ایران شود. برخی معتقدند کردها قبل از دورۀ صفوی نیز در خراسان زندگی می‌کردند.

گسترۀ جغرافیایی قوم کرمانج

قوم کرمانج به‌صورت متمرکز در خراسان شمالی در شهرهای اسفراین، بجنورد، قوچان، شیروان، چناران، درگز، نیشابور و روستاهای اطراف آن و به‌صورت پراکنده در آذربایجان غربی در شهرستان‌های ارومیه، سلماس، خوی، ماکو و پلدشت زندگی می‌کنند. مردمانی از این قوم در کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و بخشی از آسیای میانه و اروپا نیز زندگی می‌کنند. سکونت‌گاه قوم کرمانج در شمال شرقی ایران، جنوب و بخش‌هایی از شرق و مناطق مرکزی ترکیه یا کردستان ترکیه، کردستان سوریه و کردستان عراق بوده و امروزه گسترۀ سکونت آنها به بیش از ۳۰ کشور رسیده است.

جمعیت‌شناسی قوم کرمانج

جمعیت قوم کرمانج

قوم کرمانج حدود ۷۰درصد از تمام کردهای جهان را شامل می‌شوند. کرمانج‌ها بزرگ‌ترین گروه قومی در استان خراسان شمالی بوده و حدود ۴۰ تا ۵۰درصد از جمعیت 811 هزار نفری آن منطقه را تشکیل می‌دهند. بیشترین جمعیت کردنشین در شهرهای قوچان، شیروان، فاروج، بجنورد و اسفراین است و در شهر اسفراین، حدود ۸۰درصد جمعیت را کرمانج‌ها تشکیل می‌دهند.

مذهب و زبان قوم کرمانج

قوم کرمانج مسلمان و شیعه‌مذهب هستند. آنها به گویش کردی کرمانجی سخن می‌گویند که تفاوت‌های زیادی با کردی‌ میانه و جنوبی دارد.

ویژگی‌های اخلاقی قوم کرمانج

مردم کرمانج خراسان، هرچند در مناطق مختلف کشور ساکن‌اند؛ اما همگی به خون‌گرمی و مهمان‌نوازی شهرت دارند. شجاعت و غیرت آنها از دیرباز تا امروز زبان‌زد همه بوده است. آنها دلاوری‌های برجسته‌شان را در قالب ترانه‌ها و اشعار حماسی مانند «لی یاره» و «الله مزار» حفظ کرده و نسل به نسل منتقل می‌کنند.

تقسیم‌بندی قوم کرمانج

قوم کرمانج از ۲۲ طایفه یا ایل با گروه‌های مختلف تشکیل می‌شود که ۱۲۲ گروه از این طوایف در خراسان ساکن‌اند. ایل زعفرانلو با ۳۲ زیرشاخه، بزرگ‌ترین ایل کرمانج است و بیشتر آنها در نیشابور، قوچان، درگز و مشهد ساکن هستند. ایل مراد‌خان یا حسین‌زاده (در شیروان)، ایل توپکانلو (در نیشابور، قوچان، مشهد و سبزوار)، ایل عمارلو (در نیشابور)، ایل مژدکانلو (در نیشابور)، ایل ملکشاهی و ایل شوهان (در کاشمر)، ایل زنگنه (در قوچان)، ایل حسنلو و ایل کرد افشار و دوانلو (در مزوج و بجنورد و اردلان)، از دیگر ایل‌های قوم کرمانج در خراسان شمالی هستند.

ساختار اجتماعی قوم کرمانج

هویت اجتماعی کرمانج‌ها

کورمانج‌ها از نظر اجتماعی دارای ساختار ایلی و طایفه‌ای هستند. هر ایل کورمانج نام‌های خاص خود را دارد که هویت و اصالت آن‌ها را نشان می‌دهد و بازتابی است از پیشینه تاریخی، اجتماعی، جغرافیایی، اخلاقی و حرفه‌ای مردم آن ایل. هر کورمانج به یکی از این ایل‌ها تعلق دارد و به همین سبب از ویژگی‌های ظاهری، اخلاقی و اجتماعی مخصوص به آن ایل برخوردار است. در گذشته و حتی در حال حاضر، به‌ویژه میان کورمانج‌های اصیل، بیشتر با نام ایلی یکدیگر را می‌شناسند. پهلوانان و جنگجویان هر ایل در میدان‌های مختلف با همین نام ایلی خود حضور یافته و افتخار کسب می‌کردند و اعضای آن ایل به این نام‌ها می‌بالیدند. این نام‌ها در تاریخ ثبت شده و جاودانه شده‌اند، مانند کُرد عمارلو، گل‌محمد کلمیشی، سردار عیوض جلالی، پهلوان محمدباقر خاخیانلو، محمدعلی صحرایی باچیانلو، حاجی‌خان حمزکانلو، جعفرقلی زنگلی (زنگلانلو)، پهلوان حاج‌بابا برجی زیدانلو.

فرهنگ قوم کرمانج

پوشش قوم کرمانج

کارشناسان معتقدند یکی از ویژگی‌های قوم کرمانج خراسان شمالی که افراد این قوم را از دیگر اقوام متمایزکرده، پوشش خاص و سنتی مردان و زنان این قوم است که به پوشش کرمانجی معروف است.

لباس زنان کرمانج

لباس محلی زنان کرمانج کرمانج، با طرح‌ها و رنگ‌های شاد برگرفته از طبیعت، همچنان به سبک سنتی حفظ شده است. این پوشاک شامل کت‌های کوتاه، شال‌های رنگی، پیراهن‌ها و دامن‌های متنوع است که با توجه به سن و موقعیت اجتماعی متفاوت است. رنگ قرمز، ترمه و ابریشم در این لباس‌ها جایگاه ویژه‌ای دارند و استفاده از ابریشم و پارچه‌های دستباف از دیرباز مرسوم بوده است. به همین دلیل، از بدو تولد هر دختر، لباس عروسی سنتی برای او تهیه می‌شود که در گذشته با سکه‌های طلا و نقره تزئین می‌شد. لباس زنانۀ کرمانجی به‌عنوان یکی از زیباترین لباس‌های محلی ایران شناخته می‌شود.

1. یاشار: روسری بلند حریری است که اغلب با طرح پر طاووس تزئین شده است. در گذشته، یاشار به شکل کلاهی با سکه‌های قدیمی بود که زنان زیر روسری خود می‌پوشیدند؛ اما امروزه به دور گردن پیچیده می‌شود. در گذشته، زنان، به‌ویژه عروس‌های جوان، برای حفظ حیا در مقابل نامحرم، دهان و چانۀ خود را با یاشار می‌پوشاندند که این رسم امروزه تنها در برخی روستاها میان عروس‌های جوان دیده می‌شود.
2. سربند: نوعی دستمال از جنس ساتن و به رنگ قرمز یا مشکی که برای محکم‌تر شدن یاشار روی سر، از آن استفاده می‌شود.
3. گراس: نوعی پیراهن بلند بدون یقه است که از کمر تا پایین چاک دارد. دور کمر، دور یقه، دور مچ‌ها و پایین گراس با قیطان‌های رنگی تزئین می‌شود.
4. شیلوار: دامنی پرچین از مخمل رنگی است که بلندی آن تا زیر زانو یا در برخی قبایل کرمانج تا نزدیک مچ پا می‌رسد. رنگ شیلوار نشان‌دهندۀ وضعیت تأهل بانوان است؛ شیلوار دختران جوان و مجرد معمولاً نارنجی یا زرد و شیلوار زنان متأهل قرمزرنگ است که این تفاوت رنگ به انتخاب همسر کمک می‌کند. لبۀ پایینی شیلوار با نوارهای رنگی زیگزاگ یا قیطان تزئین می‌شود.
5. جلیقه: جلیقه بانوان کرمانج از جنس مخمل و معمولاً به رنگ قرمز است. در گذشته بانوان کرمانجی، سکه‌های قدیمی روی جلیقه خود می‌دوختند که این عمل میزان پس‌انداز آنها را نشان می‌داد. لبه‌های جلیقه با قیطان تزئین می‌شود.
6. چاروق: کفش محلی از جنس چرم است که توسط زنان و مردان کرمانج استفاده می‌شود.
7. زیورآلات: میان بانوان کرمانج، استفاده از زیورآلات امری مرسوم است. آنها معمولاً از گوشواره‌ای بلند به نام «گار»، گردنبند و دستبند استفاده می‌کنند. این زیورآلات اغلب از جنس نقره یا طلا هستند که روی آن‌ها نگین‌های رنگی به‌کار رفته است. از دیگر زیورآلات بانوان کرمانجی، سنجاق سینه است که آن را به جلیقۀ خود وصل می‌کنند.

تفاوت پوشاک بانوان کوچ‌نشین با یکجا‌نشین

پوشاک بانوان کوچ‌نشین با یکجا‌نشین دارای تفاوت‌هایی است؛ پوشش بانوان کوچنده کم‌پیرایه با تزئینات مختصر، به‌کارگیری تنوع و وسعت رنگی بیشتر و جنس محکم و مقاوم‌تر است؛ اما لباس بانوان یکجانشین کرمانج پر نقش و نگار، به‌همراه تزئینات فراوان و دارای جنس لطیف و ظریف است.

لباس مردان کرمانج

لباس مردان کرمانج همانند پوشاک بانوان دارای رنگ‌های شاد و برگرفته از طبیعت بوده و از اجزای زیر تشکیل شده است:

1. کلاه: داشتن کلاه بر سر، میان قوم کرمانج، نشانۀ مردی و مردانگی است. کلاه مردان کرمانج بر اساس سن، موقعیت خانوادگی و مناسبت‌های اجتماعی به انواع کلاه نمدی، کلاه ابریشمی و کلاه نخی تقسیم می‌شود.
2. پیراهن: پیراهنی از جنس ساتن و بیشتر به رنگ قرمز یا سفید است که دورتادور یقه و مچ‌های پیراهن محلی مردانه با نواردوزی تزئین شده است. دو طرف پیراهن چاک‌دار است و یک کمربند روی آن بسته می‌شود.
3. کمربند: کمربند جزء اصلی لباس مردان کرمانج است و علاوه بر زیباتر کردن پوشش مردان، اغلب به‌منظور جلوگیری از خستگی کار روزانه نیز استفاده می‌شود.
4. شلوار: شلوار مردان کرمانجی اغلب به‌رنگ مشکی بوده و کاملاً ساده و راسته است. آنها قسمت زیر زانو تا مچ پای این شلوار را داخل جورابی بافته‌شده از جنس پشم قرار می‌دهند. این جوراب در زبان کرمانجی «بوجولی» نامیده می‌شود.
5. پتاوه: نوعی پارچه‌ از جنس کتان است که در پوشش مردان کرمانج، به دورتادور ساق پا بسته شده و با ریسمان‌هایی به‌صورت ضربدری محکم می‌شود.
6. چاروق: کفش سنتی از جنس چرم است که مردان کرمانج آن را روی جوراب پشمی می‌پوشند. امروزه این کفش‌های سنتی در برخی کارگاه‌های سنتی قوچان و بجنورد دوخته می‌شود و جزو صنایع دستی استان خراسان شمالی به‌ شمار می‌رود.

ازدواج در قوم کرمانج

همسرگزینی

همسرگزینی میان کرمانج‌ها، به‌شیوۀ سنتی و با وساطت بزرگترهای خانواده و خویشاوندان صورت می‌گیرد. در قوم کرمانج، زمانی که پسر به سن ازدواج می‌‏رسد، خانواده‌‏ها تلاش می‌‏کنند تا از میان بستگان، آشنایان و هم‌محله‏‌‌ای‌های خود، دختر مناسبی را برای او پیدا کنند. میان عشایر کرمانج همسرگزینی در سنین کم توسط بزرگترها برای فرزندان به‌صورت ازدواج میان‌طایفه‌ای و به‌صورت توافقی میان خانواده‌‏ها برنامه‌ریزی می‌‏شود. امروزه همسرگزینی میان قوم کرمانج دستخوش تغییر شده و بسیاری از جوانان، همسر مورد نظرشان را خود انتخاب کنند.

مراسم خواستگاری در قوم کرمانج

مراسم خواستگاری اغلب به‌صورت سنتی و با مشارکت بزرگترهای خانواده صورت می‌گیرد. در این مراسم چند تن از بزرگترهای خانوادۀ داماد به خانۀ خانوادۀ عروس رفته و درخواست خود را با بزرگترهای او مطرح می‌کنند. پس از خواستگاری، خوانچه‌هایی از هدایا در مجمع یا سینی‌های بزرگ از طرف خانوادۀ داماد، برای خانوادۀ عروس برده می‌شود. این مجمع‌ها با شال قرمز پوشانده می‌شوند و زنان کرمانج آن‌ها را بر سر می‌گذارند و همراه با نواختن موسیقی کردی و رقص و پایکوبی به خانۀ عروس می‌برند.

مراسم نامزدی در قوم کرمانج

در مراسم قند شکستن که نشانۀ اعلام نامزدی دختر و پسر است، یکی از بزرگان فامیل که معمولاً مردی مورد احترام است و خود دارای ازدواج موفقی بوده و دو زنه و زن‌مرده نیست، با اجازۀ دیگر بزرگان مجلس دو عدد کله‌قند را برداشته و به نشانۀ شادکامی و خوشبختی عروس و داماد بر هم‌ زده و نامزدی دختر و پسر را به این وسیله اعلام می‏‌کند. در پایان تکه‌های شکستۀ قند را به نشانه شگون و خوش‌یمنی میان میهمانان تقسیم می‌کنند. در دوران نامزدی، در هر مناسبتی مانند نوروز یا شب چله، خانوادۀ داماد هدایایی به منزل خانواده عروس می‌برند؛ خانواده عروس نیز هدایایی، در همان سینی می‌گذارند تا سینی خالی به خانه داماد بازنگردد.

مراسم عروسی در قوم کرمانج

ویژگی مهم مراسم عروسی میان کردهای خراسان، برگزاری مراسم به‌دور از تجمل‌گرایی و اسراف است. در گذشته برای برگزاری مراسم عروسی، تمام اقوام از دور و نزدیک به خانۀ پدر داماد می‌آمدند و زنان و مردان کرمانج با لباس‌های محلی، به‌مدت هفت شبانه‌روز به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. با گذشت زمان این جشن به سه شبانه‌روز کاهش یافت؛ اما امروزه به‌دلیل شرایط معیشتی و تغییر در سبک زندگی، اغلب یک شبانه‌روز برای عروسی به شادی می‌پردازند. غذای عروسی کرمانجی، معمولاً برنج به‌همراه گوشت تازه گوسفندی است که اغلب توسط صاحبان مجلس عروسی ذبح می‌شوند. در عروسی کرمانجی هنگامی که ماشین عروس و داماد میان کوچه توقف می‌کند، داماد سیب‌های سرخ و کیسه‌های کوچکی حاوی قند، نقل و نبات را از بالای سر عروس به میان جمعیت پرتاب می‌کند و جوانان خانواده با شادی سعی می‌کنند که یکی از این سیب‌ها یا کیسه‌ها را به‌دست بیاورند تا نشانۀ بازشدن بخت آن جوان باشد.

جشن عروسی در قوم کرمانج، مراسمی است که طی آن با همیاری و همکاری، بر انسجام و همبستگی اجتماعی می‌افزایند. میهمانان در جشن عروسی، مبلغی پول را که «تولوشی» نامیده می‌شود، به عروس و داماد هدیه می‌دهند. معمولاً این هدایای نقدی به اندازه‌ای است که بخش زیادی از هزینه‏‌های جشن را پوشش داده و در مواردی مبلغی نیز برای شروع زندگی جدید زوجین باقی می‌‏ماند. در سال ۱۳۸۳‌ش جشن عروسی قوم کرمانج، در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

جشن‌های عمومی کرمانج

جشن شب چله

در باورهای مردمی، زمستان به چله بزرگ و چله کوچک تقسیم می‌شود. شب چله، اولین شب از چله بزرگ است که خانواده‌ها در این شب در خانه بزرگ‌ترهای فامیل دور هم جمع شده و در کنار هم جشن می‌گیرند. از خوردنی‌های مرسوم در این جشن کدو، لبو، زردک، بادام، نخودچی، کشمش، توت‌خشک، تخمه‌ خربزه و هندوانه، برگه‌ زردآلو، مغز گردو، سنجد، گندم بوداده و مغز دانه‌ زردآلو است. بانوان کرمانجی این خوردنی‌ها را داخل مجمع بزرگ مسی و روی کرسی گذاشته و از میهمانان خود پذیرایی می‌کنند. بزرگترهای خانواده در این شب با شاهنامه‌خوانی و نقل داستان‌ها و روایات و اشعار حماسی به پند و اندرز جوان‌ترهای خانواده می‌پردازند.

جشن نوروز

کرمانج‌ها پس از تحویل سال نو، به رسم شادی و خرسندی دهان خود را با آبنبات و شیرینی، شیرین می‌کنند. در عشایر کرمانج، پس از تحویل سال یکی از پسران ایل، با گوسفند سفید رنگی وارد محل زندگی خانواده‌ها می‌شود. طبخ برنج در شش شب ابتدایی سال نو، امری مرسوم میان اقوام کرمانج است.

مراسم عزاداری در قوم کرمانج

در دهۀ اول محرم ظهر و شب غذای نذری یا در اصطلاح کرمانجی «خرج دادن» انجام می‌شود که در گذشته این غذا بیشتر آبگوشت بوده است. عزاداران در مسجد نوحه‌خوانی می‌کنند و در روز عاشورا مراسم علم‌گردانی برپا می‌شود. علم خانه به خانه گردانده می‌شود و حتی ساکنان شهری برای این منظور به روستا بازمی‌گردند و درِ خانه‌های‌شان را باز می‌گذارند. صاحبان منازل از علم‌گردانان پذیرایی می‌کنند و هدایایی به علم می‌دهند که صرف امور مسجد می‌شود. در برخی مناطق، پس از علم‌گردانی، تعزیه‌خوانی برگزار شده و پس از نماز ظهر عاشورا غذا صرف می‌شود.

نوحه‌های کرمانجی در سال‌های اخیر در شمال خراسان محبوبیت زیادی پیدا کرده‌اند. عزاداری مردم کُرد خراسان ریشه‌ای دیرینه دارد و با توجه به شیوه‌های خاص سوگواری آنان، این مراسم به عنوان میراث ناملموس ملی ثبت شده است.

موسیقی قوم کرمانج

موسیقی قوم کرمانج، آمیزه‌ای از سازهای گوناگون همراه با اشعار محلی است. تنوع موسیقی در قوم کرمانج زیاد است و به موسیقی آیینی، رزمی و بزمی تقسیم شده و با این سبک‌ها به روایتگری سوگ، حماسه، عرفان و عشق می‌پردازند. الله‌مزار، تورغه، پری، خجه‌لوره، زاری‌گل، لی‌یاره و هرایی از مقام‌های موسیقی در خراسان ‌شمالی است. اصلی‌ترین ساز موسیقی مردم کرمانج، ساز دوتار است که صدایی سوزناک دارد. سورنا، قشمه، کمانچه، دهل، نی، دف و دایره از دیگر سازهای موسیقی این دیار هستند. موسیقی مقامی شمال خراسان یا موسیقی کرمانج، در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. قوم کرمانج، سه گروه هنری شناخته‌شده دارند:

1. عاشق‌ها: گروهی از نوازندگان اصیل و حرفه‌ای کرمانج هستند که این شغل و مهارت را از پدران خویش به ارث برده‌اند و بیشتر با کرنا، سرنا (پیق)، دهل، دوزله (قومشه) و کمانچه می‌نوازند.
2. بخشی‌ها: بخشی به کسی گفته می‌شود که نوازنده چیره‌دست دوتار و شاعر، نوازنده و خواننده باشد.
3. بلیروان‌ها: بلیروان‌ها، نی‌نوازانی هستند که اغلب به شغل چوپانی مشغول‌اند. بلیروان‌ها، گله گوسفندان یا شتران را با آوای نی خود، به چرا و حرکت وامی‌دارند.

رقص کرمانجی

رقص کردی خراسان، تفاوت‌های اساسی با رقص کردی کردستان دارد و در آن افراد به‌جای گرفتن دست یکدیگر و انجام حرکات پا، جدا از یکدیگر به‌شکل دایره‌وار به انجام حرکات ویژۀ دست می‌پردازند و گام برمی‌دارند. این رقص‌ها شامل رقص‌های آیینی سمائی، آله‌گز و قرسه‌ها است که به‌دنبال هم و به‌ترتیب اجرا می‌شوند. پس از آن افراد به رقص‌های انارکی، چپه-راسته، قالده قالده، اسب چوبی و رقص چوب می‌پردازند.

غذاهای محلی قوم کرمانج

پخت نان‌های مخصوص کرمانج در خراسان شمالی شامل بیشمه، نان چاپاتی، چلپک، فتیر چریشی، فتیر شیرین، اگنجه، کماج، فتیر قتلمه، ساچی، فتیر شیرمال، فتیر جزلاغ، نان یوخا و فتیر مسکه در فهرست میراث معنوی به ثبت رسیده است.

آیین مسابقه کشتی با چوخه

یکی از محبوب‌ترین آیین‌های خراسان شمالی و مردم کرمانج، برگزاری مسابقۀ کشتی با چوخه است که با رسم و مرام پهلوانی، گره خورده است. این مسابقات که نماد دلاوری، شجاعت و دفاع قوم کرمانج از سرزمین ایران است، سالانه در ۱۳ و ۱۴ فروردین در خراسان شمالی و به‌ویژه در شهرستان اسفراین برگزار می‌شود. در این مسابقه کشتی‌گیران با پوشیدن چوخه/چوخا که جلیقه‌ای از جنس پشم است، به رقابت می‌پردازند تا روحیۀ پهلوانی و جوانمردی در جوانان، تقویت شود.

مراسم استقبال از بهار

مراسم چله‌چوو

مراسم چله‌چوو معمولاً در سه شب پایانی بهمن‌ماه برگزار می‌شود و شامل برافروختن آتش و پریدن از روی آن و پرتاب کردن توپ‌های آتشین به هوا است. این رسم از دیرباز میان کردهای خراسان رواج داشته است.جشن چله‌چوو در سال 1398ش به‌عنوان میراث معنوی ایرانیان به ثبت ملی رسیده است.

پختن آش هفت‌رنگ، مهره در آب انداختن، گوش ایستادن، کوزه‌شکستن، پرتاب کردن قاشق و هئک دانین (تخم‌مرغ نهادن) از دیگر مراسم استقبال از بهار است. بسیاری از این آیین‌ها، به‌ویژه مهره در آب انداختن و گوش ایستادن، هنوز هم زنده هستند و در سال 1397ش به ثبت ملی رسیده‌اند.

نقش زنان در قوم کرمانج

زنان کرمانجی در امورات مختلف خانوادگی، اجتماعی و سیاسی دوشادوش مردان به ایفای نقش می‌پردازند. زنان کرمانجی، با صفت سخت‌کوشی، خردمندی، پاکدامنی، فداکاری، خانواده‌گرایی، شوهردوستی و شیفتگی به فرزندان معرفی شده‌اند.

منابع اقتصادی و معیشت قوم کرمانج

دامداری و کشاورزی

عشایر کرمانج از دیرباز در مناطق شمالی خراسان به دامپروری مشغول بوده‌اند. دامداری اصلی‌ترین منبع درآمد و معیشت آنان است و برخی از آن‌ها نیز به کشاورزی در مراتع و تأمین علوفه دام‌ها مشغولند. از جمله مشکلاتی که این عشایر در زمینۀ معیشت با آن روبه‌رو هستند، کمبود آب کافی برای دام‌ها، تأمین آب برای نیازهای زندگی است.

صنایع‌دستی قوم کرمانج

زنان کرمانج چادرنشین آمارلو در کال مانی بجنورد در حال ریسمان‌بافی

تولید انواع صنایع‌دستی، از هنرهای مرسوم میان بانوان قوم کرمانج است.

1. سفره کردی: بانوان کرمانج، پارچه‌ای از پشم شتر می‌بافند که مهم‌ترین ویژگی آن، مقاومت در برابر نفوذ رطوبت و آب است و به همین دلیل برای نگهداری نان استفاده می‌شود‎ و به دور نین، سفره نان یا سفره کردی شهرت دارد. طرح‌های این بافتۀ دستی، از نمادهای هندسی، جانوری و گیاهی بر‌گرفته از اقلیم و طبیعت اطراف است.
2. قالی‌: بسیاری از زنان کرمانجی در بافت قالی، قالیچه و قطعه‌های کوچکی مانند خورجین، نوارهای پهن برای افسار اسب و قالیچه روی جمازه شتر مهارت دارند. در بافت قالیچه‌ها نقش‌هایی مانند شاخ قوچ، چخماق و گل هشت پَر مرسوم بوده و رنگ زمینۀ قالیچه اغلب قرمز لاکی است.
3. پلاس‌: نوعی زیرانداز از الیاف رنگارنگ از جنس پشم است که برای سجادۀ نماز و سفره پیش پای عروس استفاده می‌شود. در پلاس، زمینۀ کار از خطوط افقی و رنگارنگ تشکیل می‌شود.
4. جاجیم‌: پارچه‌ای از جنس پشم رنگارنگ است که از آن برای تهیۀ توبره یا خورجین و کیسه‌های حمل علوفه استفاده می‌شود. بیشتر جاجیم‌های کرمانجی به‌شکل راه‌راه با رنگ‌های متفاوت است که گاهی گل‌های ریز شطرنجی روی آن بافته می‌شود.
5. سیاه‌چادر یا کویین: زنان کرمانجی به‌خصوص بانوان عشایر، موی بُز را تابیده و از آن برای بافت سیاه‌چادر استفاده می‌کنند. این چادرها به‌صورت طبیعی نوعی عایق برای رطوبت است و آب به درون آنها نفوذ نمی‌کند. سقف چادر به‌شکل شیب‌دار نصب می‌شود و ریشه‌هایی در کنار آن قرار دارد که آب باران را به‌سمت پایین هدایت می‌کند. این چادرها از پشم سیاه بافته می‌شود؛ رنگ سیاه سبب می‌شود تا آفتاب به داخل چادر نفوذ نکند و در زمستان نیز داخل چادر گرم بماند.
6. کردی‌دوزی: کردی‌دوزی از سوزن‌‌دوزی‌های شناخته‌شدۀ قوم کرمانج است. از کردی‌دوزی برای ایجاد نقش و نگار روی کلاه، دستینه، چَنگه و بعضی از اجزای پوشاک کرمانج استفاده می‌شود.

شیوۀ زندگی قوم کرمانج

بیشتر مردم کرمانج در شهرها و مناطق روستایی اطراف آن به‌صورت یکجانشین زندگی کرده و به شغل کشاورزی، دامپروری و باغداری مشغول هستند. برخی دیگر از اقوام کرمانج نیز زندگی عشایری را بر‌گزیده‌اند و اغلب به دامپروری مشغول هستند. مهم‌ترین ییلاقات عشایر کرمانج رشته‌کوه‌های گلیل، هزار مسجد، آلاداغ، مراوه‌تپه و شاه‌جهان است.

مشاهیر قوم کرمانج

جعفرقلی زنگلی؛ جعفرقلی زنگلی، معروف به ملک‌الشعرای کرمانج، شاعر و عارف برجسته‌ای از طایفۀ زنگلانلو است که در روستای گوگان به دنیا آمد. با وجود عدم تحصیلات رسمی، جعفرقلی به چهار زبان تسلط داشت و اشعارش حاوی ترکیبی از زبان‌های کردی، ترکی و فارسی است. تأثیرپذیری او از قرآن کریم در اشعارش مشهود است و در این زمینه با شاعرانی چون حافظ و مولوی قابل مقایسه است. او علاوه بر سرودن شعر، دوتار نیز می‌نواخته و اشعارش را با آن می‌خوانده است. جعفرقلی تخلص‌های گوناگونی داشته و دیوان اشعار او توسط کلیم‌الله توحدی تصحیح و منتشر شده است. او شیعه دوازده امامی بوده و اشعارش سرشار از مدح ائمه معصومین است. مستند «جعفرقلی زنگله» به کارگردانی محمد عباسپور در زمره برنامه‌های قرارگاه شهید آوینی است که در دست تولید قرار‌گرفته است.

تعامل فرهنگی قوم کرمانج با اقوام همجوار

تأثیرات فرهنگی و تعاملات کرمانج‌ها با اقوام هم‌جواری در خراسان شمالی، بر اساس پیشینه‌ای غنی و تنوع قومی، زمینه‌ساز شکل‌گیری همزیستی مسالمت‌آمیز و وحدتی بی‌نظیر در ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این منطقه شده است. کرمانج‌ها علاوه بر حضور در خراسان شمالی، همراه با ترک‌ها، تات‌ها، ترکمن‌ها، لرها، بلوچ‌ها و فارس‌ها در این سرزمین تاریخی زندگی می‌کنند که این اتحاد، فضایی سرشار از تعامل و تفاهم فرهنگی و اقتصادی را رقم زده است. نمونه بارز این همزیستی، وجود مساجد شیعه و سنی در کنار هم و رعایت احترام متقابل در مناسک دینی است. همچنین تعامل مداوم در بازارها و صنوف مختلف که نشان‌دهنده وابستگی اقتصادی متقابل اقوام است، نقشی مهم در ایجاد همبستگی اجتماعی و فرهنگی ایفا کرده است. تجربه خراسان شمالی به‌عنوان الگویی جهانی در همزیستی مسالمت‌آمیز و وحدت اقوام مختلف شناخته می‌شود که با حفظ هویت‌های فرهنگی متنوع، به توسعه پایدار و زندگی مشترک مسالمت‌آمیز دست یافته است.

نقش قوم کرمانج در انقلاب اسلامی

قوم کرمانج همواره از هویت و ریشه ایرانی خویش پشتیبانی کرده و با فداکاری، پاسدار مرزهای سرزمینی ایران بوده‌اند. آنها در پیروزی انقلاب اسلامی و تحقق آرمان‌های انقلاب با مشارکت در تظاهرات و جنبش‌های ضدنظام پهلوی نیز نقش داشته‌اند. همچنین قوم کرمانج در هشت سال دفاع مقدس به نقش‌آفرینی پرداخته‌اند؛ بیش از نیمی از سه هزار شهید دوران دفاع مقدس در خراسان شمالی، از قوم کرمانج بوده‌اند. همچنین بزرگ‌ترین روستای دارای بیشترین شهید کشور با نام چخماقلو در استان خراسان شمالی، یکی از سکونتگاه‌های قوم کرمانج است. سردار شهید رجبعلی محمدزاده، سردار شهید نوری، سردار شهید محمد وحیدی و امیر شهید ایرج رستمی، از شهدای شناخته‌شدۀ قوم کرمانج هستند. وفاداری قوم کرمانج به انقلاب اسلامی و آرمان‌های آن، موجب شد که آنها در سال‌های اخیر با آشوب‌های پراکنده در برخی شهرهای ایران، همراهی نکنند و به خواسته‌های دشمنان انقلاب اسلامی، تن ندهند.

تاثیر مدرنیته بر قوم کرمانج

امروزه سبک زندگی مدرن، زندگی قوم کرمانج به‌خصوص عشایر را تحت تأثیر قرار داده است. آنها در شرایط نوین‌ زندگی‌، گرایش‌ کمتری به زندگی کوچ‌نشینی دارند و بخش‌ اعظم‌ آنها یکجانشین‌ شده‌اند و به سبک زندگی مصرفی روی آورده‌اند. در همین چارچوب، پوشاک سنتی مردان و زنان کرمانج دستخوش دگرگونی شده است. مردان کرمانج، لباس سنتی خود را کنار گذاشته و به سبک شهرنشینان لباس می‌پوشند. پوشش اصیل کرمانجی میان زنان نیز کم‌رنگ شده و تنها بر تن زنان مسن‌تر عشایر، دیده می‌شود. گاهی بانوان به‌صورت نمادین در برخی مجالس جشن و شادی اقدام به پوشیدن لباس‌های سنتی کرمانجی می‌کنند.

از دیگر چالش‌های پیش روی قوم کرمانج، از‌بین‌رفتن لهجه و زبان مادری میان نسل جدید کردهای خراسان است. تکثر زبانی و اختلاط قومیتی در این منطقه، ضعف ادبیات کودک و تولیدات فرهنگی در حوزه کودکان در شمال خراسان، ضعف رسانه‌های جمعی، نبود چاپ و نشر کردی و ضعف تشکیلات و انجمن‌های فرهنگی- مدنی، در این چالش اثرگذار هستند.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آداب سوگواری در میان کرمانج‌ها»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1401ش.
• افراسیاب‌پور، علی‌اکبر و همکاران، «جایگاه زنان در منتخبی از داستان‌های کردی کرمانجی خراسان شمالی»، فصلنامۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی خراسان، شمارۀ 2، 1400ش.
• «الگوی موفق وحدت و همزیستی مهربانانه اقوام و مذاهب در خراسان شمالی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1400ش.
• «جمعیت کردهای خراسان»، وب‌سایت کردستان، تاریخ بازدید: 4 اسفند 1402ش.
• خادمی، وحید، «عشایر کرمانج»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1402ش.
• «زنان کرمانجی؛ با تن‌پوشی برای همه عمر»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد 1394ش.
• «زندگینامه: جعفر قلی زنگلی (۱۲۲۹-۱۲۶۶)»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1391ش.
• «ساخت مستند "جعفرقلی زنگلی"»، وب‌سایت جام‌جم آنلاین، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1403ش.
• سالکی‌ خامنه، سینا، «همه چیز درباره آیین ازدواج کردهای کرمانج»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1400ش.
• ستایش، حسن، «واکاوی زبانشناختی واژه کرمانج»، وب‌سایت اترک دیلی، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1404ش.
• صادق‌پور، معصومه، «قوم کرمانج | پیشینه + سکونتگاه و فرهنگ کرمانجی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1401ش.
• «فتیر مسکه و طعم شیرین غذای کرمانج‌های خراسان شمالی»، وب‌سایت خبربان،تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1400ش.
• «قوم کرمانج؛ از سردار عیوض تا سردار محمدزاده/ کردها در خط مقدم دفاع از انقلاب ایستاده‌اند‌‌‌»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1401ش.
• «قوم کرمانج و کردهای خراسان»، وب‌سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1402ش.
• «کرمانج»، وبلاگ کرمانج، تاریخ درج مطلب: 5 ژوئن 2013م.
• گریوانی، زینب و همکاران، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان کوچ‌نشین و یکجانشین کرد شمال خراسان»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، شمارۀ 41، 1402ش.
• مزرجی، غزاله، «کرمانج‌ها و تاریخچه این قوم»، وب‌سایت های‌هتل، تاریخ بازدید: 4 اسفند 1402ش.
• نتاج‌مجد، عطیه و صفری، الهام، «مطالعه شاخص‌های هنری پوشاک قوم کرمانج»، مجلۀ دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، شمارۀ 29، 1399ش.
• «نگاهی به رسوم کردهای کرمانج برای استقبال از بهار»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1400ش.