پیش‌نویس:رأی اولی

حضور رای اولی‌ها در شهر قم

رأی اولی؛ شهروندانی که تازه به سن قانونی برای رأی‌دادن می‌رسند.

رأی اولی، به جوانانی گفته می‌شود که از نظر قانون انتخابات جمهوری اسلامی ایران به سن رأی‌دادن رسیده‌اند. این قشر از کنشگران جامعه در نظام مردم‌سالاری دینی، از اهمیت زیادی برخودارند و به‌همین دلیل، در فرهنگ سیاسی و سبک زندگی ایرانی و اسلامی، برنامه‌های ویژه از جمله برگزاری جشن تکلیف سیاسی برای جامعه‌پذیری، بصیرت‌افزایی و انتقال ارزش‌های مردم‌سالاری دینی برای آنها برگزار می‌شود.

معرفی رأی اولی

در ادبیات انتخابات جمهوری اسلامی ایران، رأی اولی به کسانی گفته می‌شود که از نظر قانون انتخابات جمهوری اسلامی ایران به سن مجاز رأی‌دادن رسیده باشد. این سن در دوره‌های مختلف انتخابات مدام تغییر کرده و متفاوت بوده است، اما در حال حاضر، رأی‌اولی به همهٔ شهروندان ایرانی گفته می‌شود که بدون در نظر گرفتن جنسیت، دین و طبقهٔ اجتماعی، به سن ۱۸ سال تمام برسند.

تاریخچه اصطلاح رأی اولی

رای اولی‌ها

انتخابات به‌معنای مدرن و ادبیات مرتبط با آن در عصر قاجار در ایران رایج شد؛ اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش متناسب با اقتضائات سبک زندگی اسلامی و ایرانی و مردم‌سالاری دینی تحول پیدا کرد؛ در جمهوری اسلامی ایران محدودیت طبقاتی، جنسیتی و قانونی مشارکت در انتخابات برداشته شد و ادبیات نو از جمله رأی اولی‌ها، جشن تکلیف سیاسی و مشارکت جوانان به‌منظور بسط مردم‌سالاری و حضور گسترده و اثرگذار مردم در تعیین سرنوشت جمعی خود، وارد فضای انتخابات شد.

برای مثال در نظامنامهٔ انتخابات اصنافی دوران قاجار، فقط شش طبقهٔ خاص حق رأی داشتند و حداقل سن رأی، ۲۵ سال تعیین شده بود. در نظامنامهٔ انتخابات دو درجه، حق رأی به مردان ایرانی بالای ۲۰ سال که حداقل از شش ماه پیش ساکن حوزهٔ انتخابیه بود، تعلق گرفت.

در قانون انتخابات مجلس شورای ملی ۱۲۹۰ش، حق رأی عمومی شد و به همه مردان بالای ۲۰ سال، اعطا شد اما زنان همچنان محروم ماندند. سن رأی برای انتخابات مجلس سنا که از ۱۳۲۸ش آغاز به کار کرد، ۲۵ سال تمام بود. پس از انقلاب سفید در ۶ بهمن ۱۳۴۱ش زنان صاحب حق رأی شدند و قانون شرکت بانوان در انتخابات در ۱۳۴۳ش تصویب شد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱۳۵۷ش محدودیت‌های مختلف در قوانین انتخابات از ۱۳۵۸ش از بین رفت و حداقل سن رأی برای انتخاب‌کنندگان به ۱۶ سال تمام کاهش پیدا کرد. در ۱۳۶۰ش حداقل سن رأی برای انتخابات میان‌دوره‌ای مجلس ۱۵ سال تمام اعلام شد.

در قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۷۸ش حداقل سن رأی به ۱۶ سال تمام افزایش یافت اما یک سال بعد دوباره به ۱۵ سال تمام کاهش پیدا کرد. از ۱۳۸۵ش، حداقل سن رأی به ۱۸ سال تمام افزایش یافته است.

اهمیت و جایگاه رأی اولی

رای اولی‌ها در شهر ملایر

کارشناسان، انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران را نماد مردم‌سالاری دینی و شرکت رأی اولی‌ها در فرایند انتخابات را موتور محرکهٔ ایجاد شور و نشاط انتخاباتی در جامعه می‌دانند.

تدارک برنامه‌های مختلف برای جامعه‌پذیری رأی اولی‌ها از جمله برگزاری جشن تکلیف که در هیچ جای دنیا سابقه ندارد، نشان از اهمیت آنها در نظام مردم‌سالاری دینی و اهتمام انقلاب اسلامی به رأی اولی‌های کشور است.

آمار رأی اولی‌ها

در نظام جمهوری اسلامی ایران، به‌منظور ایجاد شور و نشاط انتخاباتی، مشارکت حداکثری در انتخابات و به‌دلیل اهمیت شرکت جوانان در انتخابات و تأثیرگذاری آن در آیندهٔ کشور، آمار رأی اولی‌ها در استان‌های مختلف و همچنین کل کشور اعلام و زمینهٔ گفت‌وگوی انتخاباتی و مشارکت حداکثری آنها فراهم می‌شود. برای مثال، در آستانهٔ انتخابات دوازدهمین دور مجلس شورای اسلامی و ششمین دور مجلس خبرگان رهبری در ۱۴۰۲ش آمار رأی اولی‌های پسران و دختران در شهرهای مختلف کشور اعلام و برای جذب آنها در فرایند انتخابات برنامه‌های مختلف تدارک دیده شده است. مسئولان مربوطه آمار رأی اولی‌ها در کل کشور را ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر اعلام کرده‌اند.

جامعه‌پذیری رأی اولی‌ها

جامعه‌پذیرکردن کودکان، نوجوانان و جوانان، به‌ویژه رأی اولی‌ها به‌منظور انتقال ارزش‌ها و مهارت‌های فرهنگ سیاسی و مشارکت در انتخابات به نسل آینده، از مهم‌ترین برنامه‌های آموزش همگانی و فرهنگی در نظام جمهوری اسلامی ایران است. برای مثال در فضاهای اجتماعی به‌ویژه در مدارس و خانوادهٔ ایرانی و آیین‌های مذهبی و ملی، گفت‌وگوی سیاسی در فرایند انتخابات و مشارکت جوانان از جمله رأی اولی‌ها در آن، به فرهنگ رایج بدل شده است.

همچنین به‌منظور آشنایی، بصیرت‌افزایی و پختگی فکری جوانان نسبت به انتخابات و پیامدهای آن، برنامه‌های مختلف در سراسر کشور تحت عناوین گوناگون از جمله «جشن رأی اولی‌ها»، «جشن تکلیف سیاسی»، «جشن پسران رأی‌اولی» و «جشن دختران رأی‌اولی»، برگزار می‌شود.

شرایط مشارکت رأی اولی‌ها در انتخابات

تابعیت

در نظام جمهوری اسلامی ایران حق رأی از حقوق سیاسی دانسته شده و حقوق سیاسی از جمله حقوق اجتماعی است که برای شهروندان هر کشور به رسمیت شناخته می‌شود. در ایران این حق سیاسی فقط برای شهروندان ایرانی پذیرفته شده است. مادهٔ ۳۶ قانون انتخابات ریاست‌جمهوری، به لزوم دارابودن تابعیت ایرانی برای انتخاب‌کنندگان تصریح کرده است. البته بر اساس قانون انتخابات، روش اکتساب تابعیت هیچگونه نقشی در شناخته‌شدن این حق ندارد.

بلوغ سیاسی

در نظام مردم‌سالاری دینی، بلوغ سیاسی و پختگی فکری از مهم‌ترین شرایط مشارکت مؤثر در انتخابات رأی اولی‌ها است. گرچه شاخص کمّی این شرط مهم، ۱۸ سال معرفی شده اما با توجه به برنامه‌ها، تشریفات و فرایند جامعه‌پذیری سیاسی جوانان در جمهوری اسلامی، بلوغ سیاسی و بصیرت انتخاباتی رأی اولی‌ها بیشتر از همسالان آنها در کشورهای دیگر است. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای جهان، از جمله آمریکا تنها شاخص کمی، لحاظ می‌شود و برای رشد ظرفیت‌های فکری جوانان رأی‌دهنده کار نمی‌شود.

آمادگی روانی

در جمهوری اسلامی ایران، به‌دلیل اهمیت انتخابات و سرنوشت جمعی، علاوه‌بر رسیدن به سن خاص، به آمادگی روانی رأی‌دهندگان نیز توجه شده است. در مادهٔ ۳۶ از قانون انتخابات ریاست‌جمهوری و مادهٔ ۲۷ از قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی به عاقل‌بودن یا مجنون نبودن به‌عنوان یکی از شرایط لازم برای انتخاب‌کنندگان، از جمله رأی اولی‌ها، اشاره کرده است.

منابع

• «آری به جمهوری اسلامی، ۱۲ فروردین روزی برای همه ایرانیان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «اهمیت شرکت در انتخابات برای رأی اولی‌ها تبیین شود»، وب‌سایت وزارت کشور، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «تأثیر خانواده در جامعه‌پذیری سیاسی و مشارکت در انتخابات دوم و پایانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اسفند ۱۳۸۶ش.
• تقی‌زاده دوغیکلا، جواد، «تأملی بر حق رأی در حقوق ایران با نگاهی به حقوق فرانسه»، مجلهٔ حقوق اساسی، شمارهٔ ۱، پاییز ۱۳۸۳ش.
• «حضور ۳/۵ میلیون نفر رأی اولی در انتخابات امسال/ ظرفیت خانه‌های جوان برای گفت‌وگوهای انتخاباتی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «دانش‌آموزان رای اولی اقتدار کشور را تضمین خواهند کرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «رأی اولی‌ها»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• سائلی کرده‌ده، مجید، سیر تحول قوانین انتخاباتی مجلس در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش.
• «فیلم/ ۳٫۵ میلیون رای اولی آمادهٔ حضور در انتخابات»، وبسایت روزنامهٔ مشرق، تاریخ درج مطلب۲۹ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «قانون اصلاح بند (۲) ماده (۲۷) قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی و بند (۲) ماده (۳۶) قانون انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «قانون اصلاح قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی و اصلاح قانون تغییر عنوان اعضای شوراهای اسلامی روستاهایی که به شهر تبدیل شده‌اند»، وب‌سایت سامانهٔ قانون، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی - مصوب ۱۳۶۲/۱۲/۰۹»، وب‌سایت سامانهٔ قانون، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «قانون انتخابات مجلس شورای ملی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «قانون راجع به شرکت بانوان در انتخابات»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• مهرپور، حسین، مجموعه نظریات شورای نگهبان، جلد دوم، تهران، کیهان، ۱۳۷۱ش.
• «نظامنامه انتخابات (اصنافی) مجلس شورای ملی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «نظامنامهٔ انتخابات دو درجه»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «نگاهی به تأثیر انتخابات بر جامعه ایران در دورهٔ قاجار؛ گفت‌وگو با دکتر علی ططری، پژوهشگر و سندشناس»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• ویژه، محمدرضا و قهوه‌چیان، حمید، «تحلیلی بر نظام‌نامهٔ انتخابات ۱۲۸۵ش مجلس شورای ملّی»، مجلهٔ مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، دورهٔ ۳، شمارهٔ ۵، دی ۱۳۹۱ش.