پرش به محتوا

پیش‌نویس:قوم ترکمن: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
خط ۲۰: خط ۲۰:
زبان ترکمنی شعبه‌ای از تُرکی اُغُزی است؛ زبان ترکمنی به شاخه زبان‌های ترکی در خانواده زبان‌های اورال-آلتاتیک تعلق دارد. مردمان ترکستان چین نیز به این شاخه زبانی صحبت می‌کنند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1800189/%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86-%DB%8C%D9%88%D8%B1%D8%AA?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=4 دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص56.]</ref> این زبان دارای دو نوع گویش (گویش قبایل بزرگ و گویش قبایل کوچک) است.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D9%82%D9%88%D9%85_%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?hilight=%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86++%D9%85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.]</ref> ترکمن‌ها مسلمان و عمدتاً حنفی‌مذهب‌ هستند و طریقت نقش‌بندیه در میان آن‌ها نیز پیروان فراوانی دارد.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D9%82%D9%88%D9%85_%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?hilight=%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86++%D9%85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.]</ref>  آخوند (آموزش‌یافتۀ مدارس دینی)، ملا (درس‌خوانده نزد آخوند) و قارلی‌ملا (قاری‌های قرآن با اجازه‌نامه از مدارس دینی) از مراتب روحانیت در جامعۀ ترکمن است. در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق کوهستانی ایران، روحیۀ مذهبی بر روحیۀ قومی و در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق دشتی، روحیۀ قومی بر روحیۀ مذهبی برتری دارد.<ref>  [https://www.cgie.org.ir/fa/article/224199/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86%D8%8C-%D9%82%D9%88%D9%85?entryviewid=241556 . بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>
زبان ترکمنی شعبه‌ای از تُرکی اُغُزی است؛ زبان ترکمنی به شاخه زبان‌های ترکی در خانواده زبان‌های اورال-آلتاتیک تعلق دارد. مردمان ترکستان چین نیز به این شاخه زبانی صحبت می‌کنند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1800189/%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86-%DB%8C%D9%88%D8%B1%D8%AA?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=4 دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص56.]</ref> این زبان دارای دو نوع گویش (گویش قبایل بزرگ و گویش قبایل کوچک) است.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D9%82%D9%88%D9%85_%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?hilight=%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86++%D9%85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.]</ref> ترکمن‌ها مسلمان و عمدتاً حنفی‌مذهب‌ هستند و طریقت نقش‌بندیه در میان آن‌ها نیز پیروان فراوانی دارد.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D9%82%D9%88%D9%85_%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?hilight=%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86++%D9%85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.]</ref>  آخوند (آموزش‌یافتۀ مدارس دینی)، ملا (درس‌خوانده نزد آخوند) و قارلی‌ملا (قاری‌های قرآن با اجازه‌نامه از مدارس دینی) از مراتب روحانیت در جامعۀ ترکمن است. در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق کوهستانی ایران، روحیۀ مذهبی بر روحیۀ قومی و در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق دشتی، روحیۀ قومی بر روحیۀ مذهبی برتری دارد.<ref>  [https://www.cgie.org.ir/fa/article/224199/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86%D8%8C-%D9%82%D9%88%D9%85?entryviewid=241556 . بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>


=== اعتقادات ترکمن‌ها پیش از اسلام ===
===اعتقادات ترکمن‌ها پیش از اسلام===
قبل از ظهور اسلام، ترکمن‌ها تحت تأثیر تفکرات دینی و اجتماعی آسیای مرکزی، از جمله یهودیت و مانویت، قرار داشتند. در برخی مناطق نیز پیرو آیین شمنی بودند و به طبیعت‌پرستی و پرستش آسمان اعتقاد داشتند. آنها مظاهر طبیعت، آسمان، زمین و آب را ستایش می‌کردند. تقدس «تنگری» (خدای آسمان) نشان‌دهنده اعتقادات بسیار قدیمی آنان است. آسمان به‌عنوان عنصری مقدس، به‌دلیل نقش آن در بارش باران و در نتیجه سرسبزی و آبادانی، مورد ستایش قرار می‌گرفت و برای آن مراسم «سویت قازان» برگزار می‌کردند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1016233/%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=9 حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص152.]</ref>
قبل از ظهور اسلام، ترکمن‌ها تحت تأثیر تفکرات دینی و اجتماعی آسیای مرکزی، از جمله یهودیت و مانویت، قرار داشتند. در برخی مناطق نیز پیرو آیین شمنی بودند و به طبیعت‌پرستی و پرستش آسمان اعتقاد داشتند. آنها مظاهر طبیعت، آسمان، زمین و آب را ستایش می‌کردند. تقدس «تنگری» (خدای آسمان) نشان‌دهنده اعتقادات بسیار قدیمی آنان است. آسمان به‌عنوان عنصری مقدس، به‌دلیل نقش آن در بارش باران و در نتیجه سرسبزی و آبادانی، مورد ستایش قرار می‌گرفت و برای آن مراسم «سویت قازان» برگزار می‌کردند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1016233/%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=9 حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص152.]</ref>


خط ۶۰: خط ۶۰:
===پوشاک زنان===
===پوشاک زنان===
پوشش زنان ترکمن متشکل از کلاه، [[سربند]]، شلوار، پیراهن و پاپوش است. نوع لباس محلی بانوان ترکمن به‌گونه‌ای است که مانند سایر لباس‌های محلی در ایران پوشش کاملی را برای زنان تشکیل می‎‌دهد. <ref>  [https://www.pishkhan.com/news/82353 . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.]</ref> کلاهی که دختران ترکمن بر سر می‌گذارند بوریک، تاسرگ و تاخیه نامیده می‌شود و اغلب دختران مجرد بر سر می‌گذارند. روی این کلاه که به‌صورت گرد و دارای برجستگی است با پولک‌های نقره‌ای تزئین می‌شود. هنگامی که دختران ترکمنی ازدواج می‌کنند، بوریک را از سر برداشته و طی مراسم خاصی پیشانی‌بند یا «آلانگی» را بر سر می‌گذارند. در میان فرهنگ ترکمن رنگ پیشانی‌بند زنان، متناسب با سن آنها متفاوت است. پیشانی‌بند قرمز برای زنان جوان کاربرد دارد و نشانۀ شادابی است. پیشانی‌بند مشکی مورد استفادۀ زنان میانسال بوده و نشان‌دهندۀ کارکشتگی و با تجربه بودن آن زن است. همچنین پیشانی‌بند سفید که بر سر زنان پیر بسته می‌شود، نشانۀ عاقلی این بانوان است.<ref>[https://www.pishkhan.com/news/82353 . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.]</ref> تنوع رنگ در لباس محلی آنها نیز نمود پیدا کرده و جذابیت و زیبایی خاصی به این نوع لباس‌ها داده است. در میان قوم ترکمن نوع پوشش بانوان متناسب با سن، مجرد یا متاهل بودن و جایگاه اجتماعی هر فرد متفاوت است.<ref>[https://lastsecond.ir/blog/9872-marriage-signs-on-women-clothing . «پوشاکی که می‌گوید متاهل یا مجردی!»، وب‌سایت لست‌سکند.]</ref> استفاده از زیورآلات طلایی و نقره‌ای از قدیم مورد توجه زنان ترکمن بوده و ساخت این‌گونه زیورآلات هنوز در میان ترکمن‌ها رواج دارد.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D9%82%D9%88%D9%85_%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?hilight=%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86++%D9%85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.]</ref>
پوشش زنان ترکمن متشکل از کلاه، [[سربند]]، شلوار، پیراهن و پاپوش است. نوع لباس محلی بانوان ترکمن به‌گونه‌ای است که مانند سایر لباس‌های محلی در ایران پوشش کاملی را برای زنان تشکیل می‎‌دهد. <ref>  [https://www.pishkhan.com/news/82353 . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.]</ref> کلاهی که دختران ترکمن بر سر می‌گذارند بوریک، تاسرگ و تاخیه نامیده می‌شود و اغلب دختران مجرد بر سر می‌گذارند. روی این کلاه که به‌صورت گرد و دارای برجستگی است با پولک‌های نقره‌ای تزئین می‌شود. هنگامی که دختران ترکمنی ازدواج می‌کنند، بوریک را از سر برداشته و طی مراسم خاصی پیشانی‌بند یا «آلانگی» را بر سر می‌گذارند. در میان فرهنگ ترکمن رنگ پیشانی‌بند زنان، متناسب با سن آنها متفاوت است. پیشانی‌بند قرمز برای زنان جوان کاربرد دارد و نشانۀ شادابی است. پیشانی‌بند مشکی مورد استفادۀ زنان میانسال بوده و نشان‌دهندۀ کارکشتگی و با تجربه بودن آن زن است. همچنین پیشانی‌بند سفید که بر سر زنان پیر بسته می‌شود، نشانۀ عاقلی این بانوان است.<ref>[https://www.pishkhan.com/news/82353 . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.]</ref> تنوع رنگ در لباس محلی آنها نیز نمود پیدا کرده و جذابیت و زیبایی خاصی به این نوع لباس‌ها داده است. در میان قوم ترکمن نوع پوشش بانوان متناسب با سن، مجرد یا متاهل بودن و جایگاه اجتماعی هر فرد متفاوت است.<ref>[https://lastsecond.ir/blog/9872-marriage-signs-on-women-clothing . «پوشاکی که می‌گوید متاهل یا مجردی!»، وب‌سایت لست‌سکند.]</ref> استفاده از زیورآلات طلایی و نقره‌ای از قدیم مورد توجه زنان ترکمن بوده و ساخت این‌گونه زیورآلات هنوز در میان ترکمن‌ها رواج دارد.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D9%82%D9%88%D9%85_%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?hilight=%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86++%D9%85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.]</ref>
==== زیورالات قوم ترکمن ====
زیورآلات ترکمن اغلب درشت و از نقره ساخته شده‌اند که دارای طرح‌های گل و گیاه است و با نگین‌هایی از عقیق یا شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند. نقره کاربرد فراوانی در ساخت این جواهرات دارد و گاهی از طلا نیز استفاده می‌شود؛ اما در کنار نقره، فلزاتی چون مس، برنج و ورشو نیز به کار می‌روند. این زیورآلات که فاقد جزئیات زیاد هستند، وقار و سنگینی خاصی دارند که به آنها اصالت می‌بخشد. آنها با وجود وزن زیاد جواهرات به‌صورت روزانه از آن استفاده می‌کنند و معتقدند که وزن زیاد این جواهرات و صدای زنگوله‌مانند آن، مانند طلسمی محافظ عمل کرده و ارواح خبیث را دور می‌کند. این زیورآلت به‌صورت مجزا یا متصل به لباس مورد استفاده قرار می‌گیرند. زیورآلات سر ترکمن شامل انواع مختلفی است از جمله قُبه، تَنه چور، یَنگ سَلِگ، آلین‌شای (زیور پیشانی)، قَوالچاقچه (شبه گوشواره)، مانالیلق، ایلدر گیج، اوگرمه (ایگمه)، سانجلق، سَن سوله، آداملق، گیسوبند: آسیق، ساچاوجی، ساچباغ، ساچ مونجوق، چای بویین (سنجاق سر) است. زیورآلات پوشاک ترکمن شامل گل یقه (گل یاخا)، تنه چور، چاپ رازچانگا، چانگا، گنجیک، آگینلیک، کوموش پول، بزنیت، آچارباغ، دوغاقاب (کیسه دعا، قاب دعا)، داغدان، هیکل است. زیورآلاتی هم که به‌صورت مجزا استفاده می‌شود عبارتند از دستبند یا بوزالیک، اوزوق، بلزیک، یووسه، سارماق، حلقه، ال مالگا، اشک بوکاو، قورساماق، آلاجا، قولاق حالقا، طوق.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/995526/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%B2%DB%8C%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86-%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%A8-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D9%85%D8%AD%D8%B5%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=8589934600.0&rownumber=25 حسینی‌بای، «معرفی و بررسی زیورآلات ترکمن آسیب‌شناسی بازار فروش محصولات)»، 1392ش، ص131-132.]</ref>


===پوشاک مردان===
===پوشاک مردان===
خط ۱۲۳: خط ۱۲۶:
در فرهنگ ترکمن، اگر قاتل فرزند کسی به خانه‌اش پناه ببرد، آن شخص تا زمانی که قاتل مهمان اوست، به او آسیبی نمی‌رساند. این اصل مهمان‌نوازی و حفظ حرمت پناهنده، حتی در مورد قاتل اعضای خانواده نیز رعایت می‌شود. صاحب‌خانه به قاتل پناه داده شده، غذا و سرپناه می‌دهد و حرمت او را نگاه می‌دارد؛ اما به‌محض اینکه قاتل از پناهگاه خارج شود، صاحب‌خانه او را تا زمانی که رد پایش گم شود، تعقیب نمی‌کند و سپس برای گرفتن قصاص اقدام خواهد کرد.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1800189/%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86-%DB%8C%D9%88%D8%B1%D8%AA?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=4 دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص59.]</ref>
در فرهنگ ترکمن، اگر قاتل فرزند کسی به خانه‌اش پناه ببرد، آن شخص تا زمانی که قاتل مهمان اوست، به او آسیبی نمی‌رساند. این اصل مهمان‌نوازی و حفظ حرمت پناهنده، حتی در مورد قاتل اعضای خانواده نیز رعایت می‌شود. صاحب‌خانه به قاتل پناه داده شده، غذا و سرپناه می‌دهد و حرمت او را نگاه می‌دارد؛ اما به‌محض اینکه قاتل از پناهگاه خارج شود، صاحب‌خانه او را تا زمانی که رد پایش گم شود، تعقیب نمی‌کند و سپس برای گرفتن قصاص اقدام خواهد کرد.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1800189/%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86-%DB%8C%D9%88%D8%B1%D8%AA?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=4 دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص59.]</ref>


==== آیین پُرخوانی ====
====آیین پُرخوانی====
آیین «پرخوانی» یا «پری‌خوانی» که به‌منظور بهبود بیماران روحی-روانی و به‌عنوان شکلی از روانکاوی سنتی در میان ترکمن‌ها رواج یافته است، در تداوم آیین‌های شمنی از دوران پیش از اسلام شکل گرفته است. رهبری این مراسم بر عهده «پرخوان» است که مدعی برخورداری از نیروی ماوراءالطبیعه بوده و با الهام از این نیرو، بیماران روحی-روانی را شفا می‌دهد. پرخوانی نوعی موسیقی‌درمانی محسوب می‌شود و می‌توان آن را با آیینی مانند «[[آیین زار در میان قوم بلوچ|آیین زار]]» در جنوب ایران مقایسه کرد. در این مراسم معمولاً از دوتار استفاده می‌شود؛ اما از ساز «تویدوک» (نی هفت‌بند) نیز برای درمان برخی بیماری‌ها از جمله سرخک بهره می‌برند. نوازنده تویدوک و خواننده بر بالین بیمار حاضر شده و از آغاز شب به نوازندگی و خوانندگی با نی می‌پردازند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/104289/%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=20 وجدانی، «موسیقی آیینی و جلوه‌های عرفانی در فرهنگ قوم ترکمن»، 1382ش، ص50.]</ref>
آیین «پرخوانی» یا «پری‌خوانی» که به‌منظور بهبود بیماران روحی-روانی و به‌عنوان شکلی از روانکاوی سنتی در میان ترکمن‌ها رواج یافته است، در تداوم آیین‌های شمنی از دوران پیش از اسلام شکل گرفته است. رهبری این مراسم بر عهده «پرخوان» است که مدعی برخورداری از نیروی ماوراءالطبیعه بوده و با الهام از این نیرو، بیماران روحی-روانی را شفا می‌دهد. پرخوانی نوعی موسیقی‌درمانی محسوب می‌شود و می‌توان آن را با آیینی مانند «[[آیین زار در میان قوم بلوچ|آیین زار]]» در جنوب ایران مقایسه کرد. در این مراسم معمولاً از دوتار استفاده می‌شود؛ اما از ساز «تویدوک» (نی هفت‌بند) نیز برای درمان برخی بیماری‌ها از جمله سرخک بهره می‌برند. نوازنده تویدوک و خواننده بر بالین بیمار حاضر شده و از آغاز شب به نوازندگی و خوانندگی با نی می‌پردازند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/104289/%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=20 وجدانی، «موسیقی آیینی و جلوه‌های عرفانی در فرهنگ قوم ترکمن»، 1382ش، ص50.]</ref>


خط ۱۳۹: خط ۱۴۲:
ترکمن‌های شمال ایران ارادت ویژه‌ای به امام رضا دارند و سالانه چندین بار به زیارت می‌روند. بسیاری از ترکمن‌ها زیارت امام رضا را قبل از سفر حج انجام می‌دهند. یکی دیگر از رسوم مذهبی ترکمن‌ها اختصاص دادن بخشی از درآمد کشاورزی خود به زیارت امام رضا است. آنها این عمل را مبارک دانسته و معتقدند که باعث افزایش رزق و روزی در سال بعد خواهد شد. در بین اهل سنت و علمای ایشان، زیارت عملی مستحب و یادآور آخرت است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1555350/%D8%AA%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%88%D8%A7%D9%85%D9%84-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=16 عموزادخلیلی و رشیدی، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، 1397ش، ص54.]</ref>
ترکمن‌های شمال ایران ارادت ویژه‌ای به امام رضا دارند و سالانه چندین بار به زیارت می‌روند. بسیاری از ترکمن‌ها زیارت امام رضا را قبل از سفر حج انجام می‌دهند. یکی دیگر از رسوم مذهبی ترکمن‌ها اختصاص دادن بخشی از درآمد کشاورزی خود به زیارت امام رضا است. آنها این عمل را مبارک دانسته و معتقدند که باعث افزایش رزق و روزی در سال بعد خواهد شد. در بین اهل سنت و علمای ایشان، زیارت عملی مستحب و یادآور آخرت است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1555350/%D8%AA%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%88%D8%A7%D9%85%D9%84-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=16 عموزادخلیلی و رشیدی، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، 1397ش، ص54.]</ref>


=== خرافات ===
===خرافات===
برخی خرافاتی که در میان قوم ترکمن رایج است، به اعتقاد آنها ریشه‌ای روسی دارد و در پیشینه تاریخی قوم ترکمن نشانی از این خرافات وجود ندارد. برخی از این خرافات عبارتند از:
برخی خرافاتی که در میان قوم ترکمن رایج است، به اعتقاد آنها ریشه‌ای روسی دارد و در پیشینه تاریخی قوم ترکمن نشانی از این خرافات وجود ندارد. برخی از این خرافات عبارتند از:


خط ۱۵۲: خط ۱۵۵:
<nowiki>*</nowiki>   پوشیدن لباس در حین جارو کردن، باعث کتک خوردن صاحب لباس می‌شود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1016233/%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=9 حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص150.]</ref>
<nowiki>*</nowiki>   پوشیدن لباس در حین جارو کردن، باعث کتک خوردن صاحب لباس می‌شود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1016233/%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=9 حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص150.]</ref>


==== باورهای خرافی در مورد آتش ====
====باورهای خرافی در مورد آتش====
در سنت‌های گذشته ترکمن‌ها، آتش جایگاه ویژه‌ای داشته است. این احترام به‌دلیل خاصیت نگهدارنده و جادویی آتش بوده است. احترام به نیروی طبیعی آتش همچنین در ممنوعیت‌هایی که برخورد با آتش را توهین‌آمیز تلقی می‌کرد، نمود پیدا کرده است. به عنوان مثال، انداختن آب دهان به آتش، چه آتش خرمن، اجاق خانگی و چه تنور، حرام بوده و کسی که این عمل را انجام می‌داد، بنابر اعتقادات قومی، دچار بدبختی می‌شد. همچنین، هر چهارشنبه آتشی برپا می‌کردند و برای رهایی از شر اجنه و ارواح، شاخ و نمک در آن می‌انداختند و پریدن از روی آتش را باعث پاکیزگی از همه آلودگی‌ها می‌دانستند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1016233/%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=9 حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص151.]</ref>
در سنت‌های گذشته ترکمن‌ها، آتش جایگاه ویژه‌ای داشته است. این احترام به‌دلیل خاصیت نگهدارنده و جادویی آتش بوده است. احترام به نیروی طبیعی آتش همچنین در ممنوعیت‌هایی که برخورد با آتش را توهین‌آمیز تلقی می‌کرد، نمود پیدا کرده است. به عنوان مثال، انداختن آب دهان به آتش، چه آتش خرمن، اجاق خانگی و چه تنور، حرام بوده و کسی که این عمل را انجام می‌داد، بنابر اعتقادات قومی، دچار بدبختی می‌شد. همچنین، هر چهارشنبه آتشی برپا می‌کردند و برای رهایی از شر اجنه و ارواح، شاخ و نمک در آن می‌انداختند و پریدن از روی آتش را باعث پاکیزگی از همه آلودگی‌ها می‌دانستند.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1016233/%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86?q=%D9%82%D9%88%D9%85%20%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86&score=274877907000.0&rownumber=9 حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص151.]</ref>


خط ۲۷۴: خط ۲۷۷:
*حافظ‌نیا، محمدرضا و پیردشتی، حسن، «رفتار سیاسی قوم ترکمن»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 30 و 31، پاییز و زمستان 1381ش.
*حافظ‌نیا، محمدرضا و پیردشتی، حسن، «رفتار سیاسی قوم ترکمن»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 30 و 31، پاییز و زمستان 1381ش.
*حسنی، غلامرضا، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، نشریۀ پژوهش‌نامه علوم اجتماعی، شمارۀ 1، 1388ش.
*حسنی، غلامرضا، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، نشریۀ پژوهش‌نامه علوم اجتماعی، شمارۀ 1، 1388ش.
*حسینی‌بای، سامیه، «معرفی و بررسی زیورآلات ترکمن (آسیب‌شناسی بازار فروش محصولات)»، پژوهش هنر، شمارۀ 3، پاییز 1392ش.
*خواجه نوریان، فتحعلی، تعلیقات بر سیاحت درویشی دروغین، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
*خواجه نوریان، فتحعلی، تعلیقات بر سیاحت درویشی دروغین، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
*«درآمدی بر مردم‌شناسی موسیقی تركمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 27 تیر 1404ش.
*«درآمدی بر مردم‌شناسی موسیقی تركمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 27 تیر 1404ش.

نسخهٔ ۲ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۰۹:۲۷

قوم ترکمن؛ از اقوام ترک‌زبان ساکن در ساحل شرقی دریای خزر و نواحی اطراف آن.

قوم ترکمن، گروهی از افراد سفیدپوست و ترک‌زبانی هستند که به دو صورت کوچ‌رو و یکجا‌نشین زندگی کرده و عمدتاً به شغل کشاورزی، دامپروری، صیادی و تجارت مشغول هستند. سبک زندگی و آداب و رسوم خاص این قوم در گذر زمان کمتر دچار تغییر و تحول شده است.

واژه‌شناسی

ترکمن به قومی سفیدپوست از نژاد ترک در آسیای میانه، ترکمنستان و شمال‌غربی ایران گفته می‌شود.[۱] واژه ترکمن در فرهنگ‌نامه‌های فارسی و عربی کهن، در حدود سده 4ق، به‌صورت «ترکمان» و «ترکمانان» آمده است. برخی از مورخان گروهی از اُغُزها را برای نخستین بار «ترکمانیین» یا ترکمن‌ها نامیدند.[۲] بیهقی و برخی مورخان دیگر نیز از گروه غُزان با نام ترکمن یاد کرده‌اند.[۳] گروهی از زبان‌شناسان، واژه ترکمان را به‌معنی گروه، پایگاه و منزلت ترک‌ها می‌دانند.[۴] پسوند «من» یا «مان» در زبان ترکی، از جمله پسوندهای کم‌کاربرد است که تنها به‌منظور تأکید و مبالغه استفاده می‌شود. برخی از متخصصان بر این باورند که ترکمن، به‌معنی «من ترک‌ام» است و این اشاره به برترانگاری قوم ترکمن دارد.[۵] برخی دیگر، واژه ترکمان را به‌معنای ترک‌مانند در نظر گرفته‌اند. گفته شده که ذوالقرنین با دیدن این مردم که نشانه‌هایی شبیه به ترکان داشتند، آنها را ترکمان نامیده است.[۶]

تاریخچه و خاستگاه

ترکان غُز تا اواخر سده 4ق و پیش از آمدن به‌سمت ایران، در صحرای وسیعی در ناحیه سیحون، میان دریای آل و دریای خزر زندگی می‌کردند.[۷] قوم ترکمن تا قبل از حملۀ مغول شهر‌نشین بودند [۸] و پس از آن تا اوایل قرن بیستم میلادی، اغلب زندگی کوچ‌نشینی داشته‌اند؛ [۹] اما پس از این دوران، دوباره به زندگی دِه‌نشینی و شهر‌نشینی بازگشتند.[۱۰] قوم ترکمن که تا حدود قرن هفتم میلادی، جزیی از قوم بزرگ اُغُزها و امپراطوری گوگ‌تورک بودند، پس از زوال این امپراتوری، به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند.[۱۱] قبیله‌های اُغوز، از ترکیب چند قوم و گروه اجتماعی تشکیل شده بودند که در سده‌های 7 و 8ق، با یکی شدن این قبایل و گروه‌ها، اساس قومیت یک‌پارچه‌ای برای ترکمن‌ها ایجاد شد.[۱۲] اُغُزها پیش از اسلام، به‌علت آمیختگی با ایرانیان در آسیای میانه، با آنها شباهت‌های ظاهری بسیاری پیدا کرده بودند.[۱۳] در دوره سامانیان، گروهی از این قبایل به رهبری فردی به‌نام سلجوق، اسلام آورده و از آن پس به «ترکمن» مشهور شدند.[۱۴]

جغرافیا و جمعیت

زیستگاه اولیۀ قوم ترکمن در گذار تاریخی شامل سانک ترکمنستان، ایران، افغانستان، عراق، ترکیه، اردن، سوریه، چین، تاجیکستان، روسیه و ازبکستان بوده‌ است.[۱۵] امروزه بخش عمده‌ای از ترکمن‌ها در ترکمنستان ساکن هستند. در سال ۲۰۱۴م، جمعیت این کشور حدود ۵ میلیون نفر بوده که ۸۵درصد آنها را ترکمن‌ها تشکیل می‌دادند. در ایران ترکمن‌ها حدود ۲درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند که این میزان به‌طور تقریبی معادل ۱.۶ میلیون نفر است.[۱۶] ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونت‌گاه‌های آنها در استان‌های گلستان، خراسان رضوی (تربت جام) و خراسان شمالی است.[۱۷] شهرهای مهم ترکمن‌نشین در ایران عبارتند از بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون.[۱۸] قلمرو اقوام ترکمنی که در آسیای میانه زندگی می‌کنند، از شمال به دریاچۀ آرال و فلات اُوسِت یورت، از جنوب به رودخانۀ گرگان و کوه‌های شمال خراسان و مرز‌های شمالی افغانستان، از مشرق به آمودریا و از مغرب به دریای مازندران محدود می‌شود.[۱۹]

در افغانستان نیز ترکمن‌ها اغلب در شمال غربی این کشور، به‌ویژه در امتداد مرز با ترکمنستان در ولایت‌های فاریاب و جوزجان، سکونت دارند.[۲۰]

زبان و مذهب

زبان ترکمنی شعبه‌ای از تُرکی اُغُزی است؛ زبان ترکمنی به شاخه زبان‌های ترکی در خانواده زبان‌های اورال-آلتاتیک تعلق دارد. مردمان ترکستان چین نیز به این شاخه زبانی صحبت می‌کنند.[۲۱] این زبان دارای دو نوع گویش (گویش قبایل بزرگ و گویش قبایل کوچک) است.[۲۲] ترکمن‌ها مسلمان و عمدتاً حنفی‌مذهب‌ هستند و طریقت نقش‌بندیه در میان آن‌ها نیز پیروان فراوانی دارد.[۲۳] آخوند (آموزش‌یافتۀ مدارس دینی)، ملا (درس‌خوانده نزد آخوند) و قارلی‌ملا (قاری‌های قرآن با اجازه‌نامه از مدارس دینی) از مراتب روحانیت در جامعۀ ترکمن است. در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق کوهستانی ایران، روحیۀ مذهبی بر روحیۀ قومی و در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق دشتی، روحیۀ قومی بر روحیۀ مذهبی برتری دارد.[۲۴]

اعتقادات ترکمن‌ها پیش از اسلام

قبل از ظهور اسلام، ترکمن‌ها تحت تأثیر تفکرات دینی و اجتماعی آسیای مرکزی، از جمله یهودیت و مانویت، قرار داشتند. در برخی مناطق نیز پیرو آیین شمنی بودند و به طبیعت‌پرستی و پرستش آسمان اعتقاد داشتند. آنها مظاهر طبیعت، آسمان، زمین و آب را ستایش می‌کردند. تقدس «تنگری» (خدای آسمان) نشان‌دهنده اعتقادات بسیار قدیمی آنان است. آسمان به‌عنوان عنصری مقدس، به‌دلیل نقش آن در بارش باران و در نتیجه سرسبزی و آبادانی، مورد ستایش قرار می‌گرفت و برای آن مراسم «سویت قازان» برگزار می‌کردند.[۲۵]

تقسیمات قوم ترکمن

قوم ترکمن از چند ایل بزرگ به نام‌های آتا، آل‌علی (علی ایلی، آلیلی)، اِرساری (ایرساری، ارزاری، ارسالی)، تَکَه، چاودور (چُودُور)، ساریق (ساریک، سالور)، سقر (ساقار، قره)، یمیرلی (ایمیرلی، یمره‌لی)، یموت و کوکلان (گوکلان) تشکیل شده است که هرکدام شامل ده‌ها تیره و طایفة کوچک و بزرگ هستند. بعضی از ایلات ترکمن در قرون گذشته به‌واسطۀ رشد یکجانشینی و زراعت به دو گروه بزرگ چَمُور یا چومِر (که شامل زارع و دامدار و صیاد و بازرگان بوده‌اند) و چاروا یا کوچگر (که شامل دامدار و شترچران‌ بوده‌اند)، تقسیم شده‌اند.[۲۶]

اقوام ترکمن در ایران

از جمله گروه‌های ترکمن که در ایران زندگی می‌کنند می‌توان به یموت، گوکلن و طوایف تکه اشاره کرد.

ترکمن‌های یموت؛ به دو گروه یموت خیوه (خوارزم) و یموت استرآبادی (گرگان) تقسیم می‌شوند. یموت‌های خیوه، در سمت غربی شهر خیوه و یموت‌های گرگان در دشت گرگان (ترکمن صحرا) و برخی مناطق مجاور با ترکمنستان زندگی می‌کنند.[۲۷] بزرگ‌ترین طوایف یموت در ایران را دو طایفه بزرگ «جعفربای» و «آتابای» می‌دانند. این طوایف، هرکدام به طایفه‌های کوچک‌تری تبدیل می‌شوند که در نهایت نام 91 طایفه از آنها، در فهرست رده‌بندی قوم یموت ثبت شده است.[۲۸] پیشه‌ی اصلی این طوایف، گله‌داری و دام‌داری بوده است و به‌صورت ییلاق و قشلاق، روزگار می‌گذراندند. دشت گرگان محل قشلاقی آنها و کوه‌های بالخان، در آن سوی رود اترک، به‌عنوان محل ییلاق آنها بود.[۲۹]

ترکمن‌های گوکلن؛ قبیله گوکلن یا گوکلنگ به‌معنای «سرزمین سبز» نیز از دیگر قبایل ترکمن است. این قبیله از دو طایفه اصلی به نام‌های «دودورغه» و «حلقه داغلو» تشکیل شده‌اند.[۳۰]

ترکمن‌های تکه؛ گروه بزرگ دیگری از ترکمن‌های ایرانی، تکه نام دارند که از پرجمعیت‌ترین و نیرومندترین قبایل ترکمن به‌حساب می‌آیند.[۳۱] تکه، نام فرزند اِبوکه، از نوادگان اغورجیک است.[۳۲] این قبیله نیز به دو طایفه اصلی به‌نام فرزندان تکه یعنی «اُتمیش» (اقتمش) و «تُقتِمیش» (توغتامِش) تقسیم شده‌اند.[۳۳] طایفه سومی از این قبیله نیز به‌نام فرزند سوم تکه نام گرفته‌اند که به‌دلیل زردرنگ بودن چهره، به «ساروق» معروف شده‌اند.[۳۴]

تبارشناسی قوم ترکمن

ترکمن‌ها از نظر ظاهری تا حدی شبیه مغول‌ها هستند؛ مردمی نسبتاً تنومند با موهای سیاه. سر آنها معمولا نسبت به بدن قوی و عضلانی‌شان کوچک به نظر می‌رسد. چشمان آنها کوچک و شبیه به چشمان مردم چین است.[۳۵]

ترکمن‌ها بر اساس اسطوره‌ای، تبار سه طایفۀ بزرگ تکه، یموت و گوکلان را به ترتیب به قوچ کوهی، گرگ و گوسفند می‌رسانند. طبق این روایت، سه همسر نیای شکارچی آنها از گوشت این حیوانات خورده بودند. این باور منجر به نسبت دادن صفات (مانند قوچ) متفکر و هنرمند (مانند قوچ) به تکه‌ها، جسور و دلیر (مانند گرگ) به یموت‌ها و نرم‌خو و عاشق‌پیشه (مانند گوسفند) به این طایفه‌ها شده است. نسب یموت به شرف و دو برادر ناتنی او به نام‌های چونی و قجق می‌رسد. خاندان قجق بعداً به شرف می‌پیوندند. ترکمن‌ها، فرزندان شرف را از نظر تباری برتر از فرزندان چونی می‌دانند. شرف و چونی به گروه‌های نسبی و دسته‌های متحد سیاسی در اتحادیه‌های ایلی ترکمن اطلاق می‌شده است؛ اما نسب اصلی ترکمن‌ها به شخصیتی به نام اغوزخان می‌رسد. گوکلان و چاودور دو گروه، از نوادگان اغوزخان هستند. نیای یموت‌ها، شخصی به نام یموت بوده که گروه‌های فرعی متعدد یموت از او نسب می‌برند.[۳۶]

شیوۀ زندگی قوم ترکمن

از جمله شیوه‌های زندگی اقوام ترکمن عبارت‌اند از:

  1. عشایر یا کوچ‌رو: عشایر ترکمن به شغل دامپروری و تولید فراورده‌های دامی (شیر، ماست، کره، پنیر، روغن محلی و پشم) مشغول هستند و به‌دلیل کوچ‌های فصلی که دارند کمتر به کشاورزی می‌پردازند. [۳۷]
  2. یکجانشین: گروهی از اقوام ترکمن متناسب با سبک زندگی یکجانشینی در شهر و روستا اغلب به شغل کشاورزی مشغول هستند. وجود زمین‌های حاصلخیز در منطقۀ گوکلان و چشمه‌سار‌هایی که در آن جاری است، شرایط را برای کشت و زراعت برنج، ماش، کنجد، گندم و جو توسط ترکمن‌های این منطقه فراهم آورده است. همچنین گروهی از اقوام ترکمن که در منطقۀ سواحل دریاری خزر ساکن هستند، نوعی سبک زندگی شهری داشته و بیشتر به ماهی‌گیری، کشتی‌رانی و تجارت مشغول هستند.[۳۸]

نوع مسکن در قوم ترکمن

قوم ترکمن از دو نوع مسکن به‌صورت متحرک و ثابت استفاده می‌کنند. شکل ساختمان و مصالح به‌کار رفته در هر یک از این دو نوع مسکن، وابسته به شیوۀ زندگی معیشتی، ویژگی‌های اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی قوم ترکمن است. ترکمن‌های عشایر و کوچ‌رو عموماً در چادر‌های نمدی به‌نام اوی (آلاچیق) سکونت کرده؛ اما ترکمن‌های روستانشین در خانـه‌های گلی و در قلعه‌های تدافعی زندگی می‌کنند. چند نوع اوی ترکمنی وجود دارد که شامل اوی تکه با گنبد نیم‌گرد، اوی یموت با گنبد پهن و اوی چودور با گنبد بلند و گوشه‌دار است. در ایران دو نوع اوی (تکه و یموت) متداول بوده است. اسکلت اوی چوبی و قابل باز و بسته شدن بوده و سطح دیواره و سقف آن را از بیرون با چند تکه بزرگ نمدی می‌پوشانند. بزرگ و کوچک بودن آلاچیق‌ها به وضع اقتصادی، اجتماعی و عیال‌واری سرپرست خانواده بستگی دارد. این چادر نمدی را هنوز می‌توان میان برخی ترکمن‌های ساکن دشت ترکمن در ایران مشاهده کرد. اگرچه اوی امروزه بیشتر به‌صورت نوعی خانۀ فرعی یا فضای انباری در کنار مسکن دائمی به‌کار می‌رود، اما هنوز شبانان گوگچاداغ از این مسکن متحرک استفاده می‌کنند. ترکمن‌ها در گذشته هنگام خطر یا قرار گرفتن در معرض تاخت و تاز و حملۀ بیگانگان، اوی‌های خود را در نزدیکی یکدیگر برپا کرده و زمانی که خود را از حمله در امان می‌دیدند، اوی‌های خود را با فاصله از یکدیگر برپا می‌کردند.[۳۹]

خانواده و جایگاه آن در قوم ترکمن

خانواده در میان مردم ترکمن، بیشتر به‌صورت گسترده بوده و پسران خانواده، پس از ازدواج نیز تا زمانی‌که برای کار مستقل شوند، از خانواده پدری جدا نمی‌شوند.[۴۰] مرد در خانواده‌های ترکمن، عضو مقتدر و بانفوذ خانواده است و سایر افراد خانواده از قبیل زن و فرزندان، تابع او هستند. تأثیر و نفوذ همسران بر مردان نیز امری شناخته‌شده و قابل قبول در میان این قوم است.[۴۱]

در گذشته، در هنگام ازدواج پسر ارشد، پدر برای او آلاچیقی در سمت راست آلاچیق خود برپا می‌کرده و برای پسران دیگر خود نیز به نوبت، آلاچیق‌هایی در سمت چپ می‌ساخته است. پسر آخر خانواده نیز که در میان مردم ترکمن به «کُرپه اوغلی» معروف است، در آلاچیق پدر می‌ماند.[۴۲] سن ازدواج دختران ترکمنی بین 9 تا 10 سال و سن ازدواج پسران آنها بین 15 تا 16 سال بوده است. دختران، 2 تا 3 روز پس از ازدواج خود، به خانه پدری برمی‌گشتند تا آداب و هنرهای خانه‌داری و گله‌داری را یاد بگیرند. آنها، تا 3 سال در خانه پدری می‌ماندند و پس از آن نیز تا یک سال به خانه پدر و شوهر رفت و آمد داشتند تا هنرهای خود را تکمیل کنند.[۴۳]

ساختار نظام خانوادۀ ترکمنی از گذشته تاکنون بیشتر بر پایۀ پدرمحوری بوده و مرد از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار است. پس از آن زن مُسِن و بزرگ خانواده از جایگاه و احترامِ خاصی برخوردار است. زنان و دختران جوان اقوام ترکمن، بیشتر تابع تصمیمات و نظرات خانواده به‌خصوص پدر خانواده هستند و احترام و تکریم نظر بزرگان جزء جدایی‌ناپذیر فرهنگ و سبک زندگی بانوان ترکمن است.[۴۴]

پوشاک قوم ترکمن

پوشیدن لباس‌های محلی و بومی میان اقوام مختلف مانند ترکمن‌ها در ایران، نمادی از خودباوری در میان اقوام است. در بسیاری از مناطق ترکمن‌نشین، پوشش افراد همان لباس سنتی قوم ترکمن است که سبب یک‌دست شدن مردم، بدون در نظر گرفتن اختلاف طبقاتی میان افراد قوم می‌شود.[۴۵]

پوشاک زنان

پوشش زنان ترکمن متشکل از کلاه، سربند، شلوار، پیراهن و پاپوش است. نوع لباس محلی بانوان ترکمن به‌گونه‌ای است که مانند سایر لباس‌های محلی در ایران پوشش کاملی را برای زنان تشکیل می‎‌دهد. [۴۶] کلاهی که دختران ترکمن بر سر می‌گذارند بوریک، تاسرگ و تاخیه نامیده می‌شود و اغلب دختران مجرد بر سر می‌گذارند. روی این کلاه که به‌صورت گرد و دارای برجستگی است با پولک‌های نقره‌ای تزئین می‌شود. هنگامی که دختران ترکمنی ازدواج می‌کنند، بوریک را از سر برداشته و طی مراسم خاصی پیشانی‌بند یا «آلانگی» را بر سر می‌گذارند. در میان فرهنگ ترکمن رنگ پیشانی‌بند زنان، متناسب با سن آنها متفاوت است. پیشانی‌بند قرمز برای زنان جوان کاربرد دارد و نشانۀ شادابی است. پیشانی‌بند مشکی مورد استفادۀ زنان میانسال بوده و نشان‌دهندۀ کارکشتگی و با تجربه بودن آن زن است. همچنین پیشانی‌بند سفید که بر سر زنان پیر بسته می‌شود، نشانۀ عاقلی این بانوان است.[۴۷] تنوع رنگ در لباس محلی آنها نیز نمود پیدا کرده و جذابیت و زیبایی خاصی به این نوع لباس‌ها داده است. در میان قوم ترکمن نوع پوشش بانوان متناسب با سن، مجرد یا متاهل بودن و جایگاه اجتماعی هر فرد متفاوت است.[۴۸] استفاده از زیورآلات طلایی و نقره‌ای از قدیم مورد توجه زنان ترکمن بوده و ساخت این‌گونه زیورآلات هنوز در میان ترکمن‌ها رواج دارد.[۴۹]

زیورالات قوم ترکمن

زیورآلات ترکمن اغلب درشت و از نقره ساخته شده‌اند که دارای طرح‌های گل و گیاه است و با نگین‌هایی از عقیق یا شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند. نقره کاربرد فراوانی در ساخت این جواهرات دارد و گاهی از طلا نیز استفاده می‌شود؛ اما در کنار نقره، فلزاتی چون مس، برنج و ورشو نیز به کار می‌روند. این زیورآلات که فاقد جزئیات زیاد هستند، وقار و سنگینی خاصی دارند که به آنها اصالت می‌بخشد. آنها با وجود وزن زیاد جواهرات به‌صورت روزانه از آن استفاده می‌کنند و معتقدند که وزن زیاد این جواهرات و صدای زنگوله‌مانند آن، مانند طلسمی محافظ عمل کرده و ارواح خبیث را دور می‌کند. این زیورآلت به‌صورت مجزا یا متصل به لباس مورد استفاده قرار می‌گیرند. زیورآلات سر ترکمن شامل انواع مختلفی است از جمله قُبه، تَنه چور، یَنگ سَلِگ، آلین‌شای (زیور پیشانی)، قَوالچاقچه (شبه گوشواره)، مانالیلق، ایلدر گیج، اوگرمه (ایگمه)، سانجلق، سَن سوله، آداملق، گیسوبند: آسیق، ساچاوجی، ساچباغ، ساچ مونجوق، چای بویین (سنجاق سر) است. زیورآلات پوشاک ترکمن شامل گل یقه (گل یاخا)، تنه چور، چاپ رازچانگا، چانگا، گنجیک، آگینلیک، کوموش پول، بزنیت، آچارباغ، دوغاقاب (کیسه دعا، قاب دعا)، داغدان، هیکل است. زیورآلاتی هم که به‌صورت مجزا استفاده می‌شود عبارتند از دستبند یا بوزالیک، اوزوق، بلزیک، یووسه، سارماق، حلقه، ال مالگا، اشک بوکاو، قورساماق، آلاجا، قولاق حالقا، طوق.[۵۰]

پوشاک مردان

لباس مردان ترکمن متشکل از:

  1. دُون: ردای بلندی از جنس ابریشم که تا زیر زانوی آن‌ها می‌آید.
  2. قوشاق یا تورمه شال: کمربندی به‌شکل شال است.
  3. چأكمن: بالاپوشی بلندتر از كت‌های كنونی كه از كُرك شتر تهیه شده است.
  4. اوچمك یا سیلكمه: پوستینی از پوست برۀ قره‌گل (برۀ 5-6 ماهه) و پوست گوسفند است كه در هوای سرد استفاده می‌شود.
  5. كوینك: پیراهنی ساده و فاقد یقه بوده و یا یقه‌ای كوتاه، مدور و بدون دکمه، با آستین‌هایی بلند كه به‌جای دکمه، بندهایی در آن به‌كار می‌رود. این یقه با سوزن‌دوزی‌های مفصلی تزئین می‌شود و سر آستین آن نیز گلدوزی شده است.
  6. جولبار: شلوار مردانه گشادی كه از رشته‌های پنبه‌ایِ لیفه‌ای‌شکل تشكیل شده است.
  7. كلاه‌ها: کلاه قوم ترکمن تلپك نام دارد که نوعی كلاه پوستی با پشم‌های نسبتاً بلند است كه انواع گوناگونی داشته و شامل دو مه تلپك، بوخار تلپك و شپیرما تلپك است.
  8. بوریك یا عرق‌چین.
  9. كفش: کفش‌های قوم ترکمن دو نوع بوده و شامل چكمه بلند چرمی با نوك برگردان (اصلی‌ترین پا‌پوش مردان ترکمن بوده که در زبان تركمنی، ادیك نام دارد) و چاریق (نوعی پا‌پوش كه چوپانان از پوست گاو تهیه کرده و مخصوص استفاده در صحرا و خاك نرم) است.
  10. دولاق: پارچه‌ای دستباف است که قبل از پوشیدن چارق، دور مچ پا تا ساق می‌پیچند كه حكم محافظ و یا جوراب را دارد.[۵۱]

ادبیات قوم ترکمن

قوم ترکمن دارای پیشینه‌ای غنی در ادبیات، به‌ویژه ادبیات شفاهی است. ادبیات مکتوب و شفاهی مردم ترکمن پیوندی تنگاتنگ با یکدیگر دارند؛ به‌طوری که بررسی ادبیات مکتوب و پژوهش در آثار سخنوران و ادیبان ترکمن بدون توجه به ادبیات شفاهی و عامیانه ناممکن به نظر می‌رسد. ادبیات شفاهی ترکمن با پیشینه‌ای کهن، سرچشمه‌ای ارزشمند برای سخنوران بوده است. موضوعات اصلی ادبیات شفاهی ترکمن شامل جوانمردی، شجاعت، قهرمانی، سخاوت، حفاظت از قوم، مبارزه با نیروهای اهریمنی، پایداری و صداقت است که همگی آرزوها و امیال نیک انسانی را منعکس می‌کنند. قدیمی‌ترین اثری که می‌توان نمونه‌هایی از ادبیات شفاهی مردم ترکمن را در آن یافت، «دیوان لغات الترک» اثر محمود کاشغری است. این کتاب که به زبان قدیم ترکمنی نوشته شده، سرشار از ضرب‌المثل‌ها و باورهای قوم اوغوز (اجداد ترکمن‌ها) است. ادبیات مکتوب قوم ترکمن از قرن دهم هجری قمری آغاز شده و تا عصر حاضر ادامه دارد. در این میان، آثار ارزشمندی در زمینه شعر و داستان به وجود آمده است. مهم‌ترین شاعر تمامی اعصار در بین ترکمن‌ها، مختومقلی فراغی (۱۱۴۶-۱۲۰۵ق) است که او را بنیان‌گذار ادبیات نوین ترکمن می‌دانند.[۵۲]

هودی‌خوانی

هودی‌خوانی یا لالایی‌خوانی، نغمه‌ای دلنشین و آرام‌بخش است که مادران ترکمن از هزاران سال پیش تاکنون به‌عنوان یک میراث فرهنگی ارزشمند و ناملموس نگهداری کرده‌اند و امروز در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده است. این لالایی، برای تربیت و آموزش کودکان و نوزادان در قالب اشعاری مادرانه، مفاهیم اخلاقی بلند مانند شجاعت، مهربانی و صداقت را انتقال می‌دهد و باعث حفظ و تداوم فرهنگ و زبان این قوم شده است. وقتی کودکی «هودی» را می‌شنود، شیون و گریه‌هایش فراموش می‌شود و با لبخند به خواب آرامی فرو می‌رود. نه‌تنها کودکان، بلکه بزرگسالان نیز تحت تأثیر این آوا قرار می‌گیرند و در آرامشی عمیق فرو می‌روند. «هودی» واژه‌ای مرکب است که از «هو» به معنای خدا و «دی» به معنی بگو، ساخته شده است. این اثر ادبی، در زمره ادبیات شفاهی ترکمن‌ها است و نمادی از فرهنگ شعر و موسیقی مردمی این قوم به شمار می‌آید و در قالب چهارخطی یا دوبیتی‌های گوش‌نواز سروده شده است. اشعار این نوع لالایی‌ها، که نسل به نسل منتقل شده، حاوی دعای خیر مادرانه و آرزوهای آن‌ها برای آینده فرزندان است. مادران ترکمن در لالایی‌های خود، داستان‌هایی کوتاه و آموزنده از قول خاله، عمو، عمه، پدربزرگ و مادربزرگ می‌خوانند، تا در کنار آموزش خوبی‌ها، پیوندهای خویشاوندی و ارزش‌های خانوادگی را نیز به کودکان خود منتقل کنند.[۵۳]

لأله‌خوانی

لاله‌ها، ترانه‌های دختران و نوعروسان ترکمن است که از طریق آن، به وضعیت فرهنگی-اجتماعی خود در شکل‌دهی به زندگی مشترک، اعتراض می‌کنند یا دلتنگی‌های‌شان را بروز می‌دهند. این ترانه‌ها، غمناک و سوزناک هستند و دختران ترکمن در شب‌های مهتابی آنها را دسته‌جمعی می‌خوانند. لاله‌ها معمولاً چهارمصرعی و هفت هجایی‌اند و گاهی به‌صورت ترجیع‌بند استفاده می‌شوند. به عنوان مثال در برخی ترانه‌ها به انتخاب همسر توسط والدین، سکونت اجباری در قبیله شوهر و دوری از خانواده اعتراض می‌کند. امروزه، این سنت بیشتر اهمیت تاریخی دارد و برخی از ابعاد آن به‌دلیل تغییر شکل زندگی دست‌خوش تحول شده است. محتوای لاله‌ها با شرایط زندگی اجتماعی-تاریخی زنان و دختران کاملاً پیوند دارد. ترانه معروف در این‌باره «چونقور قویا داش آتسانگ» نام دارد.[۵۴]

آداب و رسوم قوم ترکمن

پیشینه هزارساله قوم ترکمن گویای تکثر و فراوانی رسومی است که هر یک به نحوی در زندگی اجتماعی آنها نقش داشته‌اند. پس از مسلمان شدن، اسلام تأثیرات بسیاری در بین اجتماع و آداب و رسوم این قوم داشته است. مصداق این گفته را می‌توان در رسوم مذهبی فراوانی یافت که ایرانیان ترکمن بسیار به آن پایبند هستند.[۵۵]

وفاداری از ویژگی‌های اخلاقی رایج میان اقوام ترکمن است. [۵۶] همچنین ترکمن‌ها تأکید بسیاری بر استفاده از لباس محلی دارند، حتی افرادی که داماد یا عروس قوم ترکمن می‌شوند، مطابق با آداب و رسوم این قوم باید لباس ترکمنی بپوشند. دختر یا پسر ترکمن اگر عروس یا داماد اقوام دیگر شود، طبق رسوم قومی باید از لباس ترکمنی استفاده کند. این قانون نانوشته، همه را ملزم به حفظ فرهنگ قومی می‌کند. [۵۷] حفظ پوشش و حیا در سخن‌گفتن به‌خصوص میان بانوان ترکمن، مرسوم بوده و نشانۀ احترام گذاشتن به طرف مقابل است.

رسم و رسوم ازدواج و مراسم عروسی

در فرهنگ ازدواج ترکمن، اصالت نژادی اهمیت بالایی دارد و وصلت به سادگی صورت نمی‌گیرد. بررسی اصیل بودن خانواده و عشیره طرف مقابل، اصلی اساسی بود. ازدواج در سنین پایین مرسوم بوده و دختر به‌دلیل افزایش جمعیت و تقویت قوم و عشیره، ارزشمند تلقی می‌شود. بزرگان ترکمن، فردی را که دارای اصالت ترکمنی و دارای طایفه و عشیره است، از ازدواج با کسی که مادرش ترکمن نیست و فاقد عشیره است، نهی می‌کنند و حتی خون شخص ترکمن اصیل را ارزشمندتر از کسی که مادرش ترکمن نیست، تلقی می‌کنند. البته امروزه، با تغییر شکل زندگی و تفکرات، این سنت کمرنگ شده و ازدواج با سایر اقوام نیز تعدیل شده است. با این حال، هنوز هم ازدواج دختر ترکمن با غیرترکمن چندان پذیرفته نیست.[۵۸]

مبلغ مهریه طبق سنت ترکمن‌ها بسیار کمتر از جا‌های دیگر بوده و مقدار آن معمولاً توسط امام جمعه هر شهرستان اعلام می‌شود. به‌ همین منظور دختران هر شهرستان و روستا اغلب مهریه‌ای شبیه به هم دارند.[۵۹] رسم «مبلغ قیمت عروس» در میان ترکمن‌ها نوعی شیربها است که توسط بزرگان خانواده داماد و عروس تعیین شده و به‌صورت نقدی از خانواده داماد دریافت می‌شود. این سنت هنوز هم رواج دارد. در طول مراسم عقد، سه زن جوان در سه طرف محل عقد به‌طور مداوم قیچی می‌زنند؛ این کار به این نیت انجام می‌شود که هرگونه نیات شوم دشمنان در حین خطبه عقد خنثی و بی‌اثر شود. پس از عقد و قبل از غروب آفتاب، یکی از زنان انگشت کوچک دست راست عروس و داماد را به هم پیوند می‌دهد.[۶۰] در برخی مناطق ترکمن‌نشین مانند گمیشان، بندرترکمن، مراه تپه و کلاله، سوار کردن عروس بر کجاوه و آوردن آن با شتر به خانۀ داماد، مرسوم است. عروس به‌جای پوشیدن لباس عروس سفید، لباس‌های سنتی قرمز رنگ پوشیده و چارقد بزرگی از جنس چادرشب بر سرش می‌اندازد؛ داماد نیز به جای کت‌وشلوار، لباس محلی با کلاه پشمی بزرگی که جزیی از لباس سنتی ترکمن‌ها است، می‌پوشد.[۶۱] طبق سنت ترکمن، عروس پس از عروسی تا دو سال در خانه پدری می‌ماند تا برای زندگی مشترک خود قالیچه و گلیم ببافد، وسایل زندگی تهیه کند و پخته‌تر و با تجربه‌تر شود.[۶۰]

طلاق در بین ترکمن‌ها امری منفور بوده و زوجین به‌منظور تحکیم بنیان خانواده‌های خود بر سازش و حل مشکلات خانوادگی تلاش می‌کنند. داشتن فرزند زیاد در میان قوم ترکمن، امری رایج بوده و باعث فخر و مباهات آنها است. [۶۲]

اعیاد و جشن‌ها

عید نوروز

نوروز در فرهنگ ترکمن از دیرباز جایگاه ویژه‌ای داشته و در اشعار شاعران کلاسیک ترکمن نیز بازتاب یافته است. ترکمن‌ها در آستانه نوروز به تدارک خانه تکانی، خرید لباس و تهیه شیرینی‌های محلی می‌پردازند. همچنین با تزئین اسب‌ها و آویختن زنگوله به گردن گوسفندان، به استقبال سال نو می‌روند. اعتقاد به بازگشت ارواح اموات و لزوم پاکیزگی خانه، از دیگر آداب و رسوم این ایام است. تحویل سال در میان ترکمن‌ها با روشن کردن چراغ‌ها، باز کردن پنجره‌ها و تلاوت قرآن توسط بزرگ خانواده همراه است. غسل کردن، پوشیدن لباس نو، خواندن نماز شُکر، زیارت اهل قبور و قربانی کردن گوسفند از دیگر رسوم این عید است. ترکمن‌ها نوشیدن از آب اولین باران نوروزی را نیکو می‌دانند و برای فرزندان متولد شده در این روز، نام‌های مرتبط با نوروز و بهار انتخاب می‌کنند.[۶۳]

عید فطر

ترکمن‌ها به عید فطر، «آرازا بایرام» می‌گویند. عید فطر در بین ترکمن‌ها تنها یک جشن مذهبی نیست؛ بلکه احیاگر سنت‌ها و آیین‌های کهن این قوم است. ترکمن‌ها هم مانند سایر مسلمانان، روزه گرفتن در روز عید فطر را جایز نمی‌دانند. آمادگی برای این عید از چند روز قبل با نظافت خانه‌ها و شستن لباس‌ها و سپس پخت شیرینی و توزیع آن بین همسایگان آغاز می‌شود. در صبح عید فطر، مردان به عیدگاه که محوطه‌ای وسیع در خارج از شهر است، می‌روند و نماز عید را برپا می‌کنند. در این روز، سفره‌های رنگین عید در خانه‌های ترکمن‌ها گسترده شده و درهای منازل به روی همگان باز است. این سفره‌ها تا سه روز پس از عید پهن بوده و جشن و سرور ادامه دارد. یکی از رسوم این عید، عیدی دادن بزرگترها به کوچکترها است. علاوه بر این، ترکمن‌ها با فرا رسیدن عید، لباس‌های نو بر تن می‌کنند و این نو شدن، تنها به ظاهر محدود نمی‌شود؛ بلکه فرصتی برای نو کردن دل‌ها و تجدید پیمان برای بهتر زیستن است. در این روز، با پیروی از آموزه‌های دینی، کدورت‌ها به فراموشی سپرده شده و امید به آینده‌ای روشن‌تر در دل‌ها جوانه می‌زند.[۶۴]

عید قربان

ترکمن‌ها در عید قربان نیز آداب و رسوم ویژه‌ای دارند. در روز هشتم ذی‌الحجه مراسم نظافت خانه‌ها و شستن لباس‌ها و در روز نهم مراسم پخت شیرینی و توزیع آن را انجام می‌دهند. سپس، در شب عید قربان، حمام مخصوصی به نام «قربان شورا» انجام می‌دهند تا برای عید آماده شوند. در روز عید قربان، پیش از طلوع آفتاب، به عیدگاه رفته و نماز عید را اقامه می‌کنند. پس از بازگشت از عیدگاه، مراسم قربانی کردن انجام می‌شود. به‌طور معمول، هر فرد متأهل که توانایی مالی داشته باشد، یک گوسفند قربانی می‌کند. گاهی نیز به جای گوسفند، به‌صورت اشتراکی گاو یا شتر قربانی می‌کنند که در این حالت، تعداد شرکا نباید از هفت نفر بیشتر باشد. در بعد از ظهر روز عید، گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را به‌عنوان هدیه و صدقه برای خانواده‌های ترکمن نیازمند می‌فرستند. ترکمن‌ها عید قربان را به مدت سه روز جشن می‌گیرند.[۶۵]

آیین‌ها

رسم آق‌قویون یا آق آش

آق آش جشنی به مناسبت 63 سالگی، یعنی هم‌سن شدن با پیامبر اسلام، از آیین‌های سنتی و دیرینه ترکمن‌ها است. این آیین با نام‌های آق آش یا آق قویون شناخته می‌شود و نشان‌دهنده عشق و ارادت ترکمن‌ها به پیامبر اسلام و دین اسلام است. آق قویون به‌معنای گوسفند سفید است و به این اشاره دارد که برای قربانی کردن، از گوسفند سفید استفاده می‌شود. این آیین نمادی از احترام به سالمندان است و در گذشته رواج بیشتری داشته است. در سال‌های اخیر نیز با رسیدن هر فرد ترکمن به سن 63 سالگی، این جشن در نقاط مختلف گلستان برگزار می‌شود. این جشن نمادی از رفتار شایسته و دوری از بدی‌ها و تیرگی‌ها است. در گذشته این جشن با مراسم خاصی برگزار می‌شد؛ مردان ترکمنی که به این سن می‌رسیدند، با ذبح گوسفندی سفید، ولیمه می‌دادند و غذاهایی به رنگ سفید طبخ می‌کردند. برگزاری این جشن نوعی خوش‌یمنی و کار نیک تلقی می‌شد و ریشه در فرهنگ ترکمن دارد. امروزه این آیین به ندرت در برخی مناطق هوتن، برخی روستاهای گمیش تپه، برخی روستاهای شمال آق قلا دیده می‌شود.[۶۶]

رسم آب و نمک

یکی از غنی‌ترین رسوم قوم ترکمن، احترام به نان و سفره است. این قوم ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات فراوانی در مورد نان به کار می‌برند؛ زیرا آن را مظهر برکت می‌دانند و سفره را جایی که این برکت در آن قرار می‌گیرد. بنابراین، احترام به هر دو، امری واجب تلقی می‌شود. ترکمن‌ها پا گذاشتن روی سفره را بی‌احترامی بزرگی می‌دانند و این رسم حتی در مهمانی‌های رسمی و بزرگ نیز رعایت می‌شود. هنگام ورود مهمانان، یک قرص نان و ظرف کوچکی نمک در مقابل آنها قرار داده می‌شود. این کار نشانه ادای احترام به مهمان است. معمولاً پس از تعارف نان و نمک، مهمان تکه‌ای از نان را برداشته و می‌خورد. این عمل به منظور نمک‌گیر شدن مهمان انجام می‌شود. در مهمانی‌های بزرگ و هنگام پذیرایی از میهمانان خارجی که به ترکمن‌صحرا سفر می‌کنند، این رسم به‌منظور ادای احترام و اطمینان از وفاداری آنها به ایران انجام می‌شود و این سنت از نیاکان ترکمن به ارث رسیده است.[۶۷]

ذکر خنجر

مهم‌ترین رسم و آیینی که از سالیان دور همراه این قوم بوده، ذکر خنجر است که پیشینه آن به سه سده قبل از ظهور اسلام می‌رسد. در دوران قبل از اسلام، به علت شرایط اجتماعی و معیشتی که این قوم داشت و به‌منظور مقابله با دشمنان، در کنار انواع فنون دفاعی و کاربردهای متنوع از سلاح، آیین ذکر خنجر نیز به‌عنوان عملی بسیار مهم برای رسیدن به آمادگی نهایی جنگ اجرا می‌شد. با ترویج اسلام در آسیای مرکزی و تحولات اجتماعی ناشی از آن، مراسم ذکر خنجر نیز با تأثیرپذیری از شرایط جدید به‌صورت مراسمی دینی-مذهبی یا آیینی، تغییر و تحول می‌یابد. بر این اساس ذکر خنجر عنوان «ذکر هلل» را کسب می‌کند و مراسم آن صرفاً به‌منظور تقرب به پروردگار انجام می‌شود. در این تکامل، به‌ویژه حوزه‌های علمیه بخارا وظیفه عمده‌ای را به عهده داشته‌اند. از همان دوران تاکنون، این آیین در بین ترکمن‌ها نشانی از قدردانی از خداوند دارد. اشکال و حالت‌هایی که در این نوع آیین مذهبی مشاهده می‌شود، نوعی از اتحاد و هم‌شکلی را بیان می‌کند و ارتباط نزدیکی به ذکرگویان آن دارد که مفاهیمی چون حمد و ثنای الهی و ستایش از رسول خدا را دربر می‌گیرد. اجرای این آیین دینی هم‌اکنون به‌صورت مقطعی در مراسم رسمی دولتی اعم از جشنواره‌های فرهنگی اقوام، به‌عنوان نمادی از فرهنگ این قوم، انجام می‌گیرد.[۶۸] ذکر خنجر، با لباس‌های سرخ سنتی و چکمه‌های چرمی اجرا می‌شود و ریشه در آیین‌های شمنی دارد. حرکات چرخشی نمادین، آواهای خاص و استفاده از خنجر، ویژگی‌های بارز این رقص است که هم هنر را به نمایش می‌گذارد و هم باورهای ملی و مذهبی ترکمن‌ها را زنده نگه می‌دارد.[۶۹]

رسم خون‌بست

خون‌بست به‌معنای جایگزین کردن قصاص با دیه یا پرداخت خون‌بها است. طبق این سنت، خانواده مقتول با وساطت ریش‌سفیدان، قاتل را می‌بخشد. این گذشت با مراسمی خاص همراه است؛ در این مراسم، قاتل ریسمانی را به گردن انداخته و سر دیگر آن را به در یورت (سرای) می‌بندد و سه بار از زیر شمشیری که خان در دست دارد، عبور می‌کند؛ خان با شمشیر ریسمان را پاره کرده و به این ترتیب، قاتل از قصاص معاف می‌شود. اگرچه قاتل می‌تواند در یکی از مناطق زندگی کند و از حمایت خان و خانواده‌اش برخوردار باشد؛ اما حق ندارد در حضور آنها لبخند بزند. این سنت گذشت و بخشش در منازعات قومی و قبیله‌ای، ریشه‌ای اسلامی-ترکمنی دارد و در قرآن نیز بر آن تأکید شده است.[۷۰]

سنت پناه دادن

در فرهنگ ترکمن، اگر قاتل فرزند کسی به خانه‌اش پناه ببرد، آن شخص تا زمانی که قاتل مهمان اوست، به او آسیبی نمی‌رساند. این اصل مهمان‌نوازی و حفظ حرمت پناهنده، حتی در مورد قاتل اعضای خانواده نیز رعایت می‌شود. صاحب‌خانه به قاتل پناه داده شده، غذا و سرپناه می‌دهد و حرمت او را نگاه می‌دارد؛ اما به‌محض اینکه قاتل از پناهگاه خارج شود، صاحب‌خانه او را تا زمانی که رد پایش گم شود، تعقیب نمی‌کند و سپس برای گرفتن قصاص اقدام خواهد کرد.[۷۱]

آیین پُرخوانی

آیین «پرخوانی» یا «پری‌خوانی» که به‌منظور بهبود بیماران روحی-روانی و به‌عنوان شکلی از روانکاوی سنتی در میان ترکمن‌ها رواج یافته است، در تداوم آیین‌های شمنی از دوران پیش از اسلام شکل گرفته است. رهبری این مراسم بر عهده «پرخوان» است که مدعی برخورداری از نیروی ماوراءالطبیعه بوده و با الهام از این نیرو، بیماران روحی-روانی را شفا می‌دهد. پرخوانی نوعی موسیقی‌درمانی محسوب می‌شود و می‌توان آن را با آیینی مانند «آیین زار» در جنوب ایران مقایسه کرد. در این مراسم معمولاً از دوتار استفاده می‌شود؛ اما از ساز «تویدوک» (نی هفت‌بند) نیز برای درمان برخی بیماری‌ها از جمله سرخک بهره می‌برند. نوازنده تویدوک و خواننده بر بالین بیمار حاضر شده و از آغاز شب به نوازندگی و خوانندگی با نی می‌پردازند.[۷۲]

آیین سوگواری

در برخی مناطق، هنگام نماز میت، داخل کفش نمازگزاران پولی قرار می‌دهند. مراسم تدفین در سکوت کامل برگزار شده و پس از پایان مراسم، فاتحه خوانده می‌شود. سپس، وصی متوفی اعلام می‌کند که طلبکاران می‌توانند به او مراجعه کنند. رسم است که پس از نماز میت و خاکسپاری، پیش‌نماز با پرسیدن «فلانی چگونه آدمی بود؟»، از حضار می‌خواهد تا سه بار پاسخ دهندکه «آدم خوبی بود». ترکمن‌ها سوم، هفتم، چهلم، صدم و سالگرد فوت را با برگزاری مراسم و دادن نذری گرامی می‌دارند. هنگام عبور از کنار قبرستان، خواندن فاتحه و کشیدن دست به صورت، الزامی است و رانندگان نیز رادیو یا ضبط خودرو را خاموش می‌کنند. شرکت در مراسم عزا (یاس) با پوشیدن کلاه یا عرقچین همراه است. در ایران، تنها صاحب عزا و نزدیکان متوفی کلاه می‌پوشند؛ اما در میان قوم ترکمن، همه شرکت‌کنندگان ملزم به این کار هستند و اغلب از کلاه‌های خزدار استفاده می‌کنند. پوشیدن لباس سیاه مرسوم نیست؛ اما منعی هم ندارد. برای عرض تسلیت، چادری در کنار خانه متوفی برپا می‌کنند. حاضران بدون دست دادن، وارد چادر شده و قاری قرآن شروع به تلاوت می‌کند. پس از ادای احترام به صاحب عزا و سایر حاضران، چای و غذای مختصری صرف می‌شود. رسم است که در روزهای اول فوت، مهمانان تنها چند لقمه غذا می‌خورند. هنگام ترک چادر، با اجازه صاحب عزا و تلاوت مجدد قرآن توسط قاری، مهمان از چادر خارج می‌شود. سنت دست ندادن به صاحب عزا تا سوم یا هفتم روز فوت ادامه دارد. صاحب عزا و نزدیکان متوفی تا چهلم، از گوش دادن به موسیقی و برگزاری جشن عروسی خودداری کرده و ریش و سبیل خود را نمی‌تراشند. همسایگان تا سوم متوفی، برای خانواده او غذا تهیه می‌کنند. آشنایان دور و نزدیک با آوردن بقچه‌ای حاوی سه عدد نان به خانه متوفی می‌آیند که صاحب عزا یکی از نان‌ها را برداشته و بقچه را با دو نان برمی‌گرداند؛ به این امید که شادی به خانه آورنده بقچه بازگردد. غیبت کردن درباره فرد متوفی، گناهی بزرگ تلقی شده و حتی دشمنان او نیز نباید بدی‌هایش را بازگو کنند، بلکه باید از خوبی‌ها و صفات مثبت او سخن گفت.[۷۳]

آیین عزاداری محرم

محبت به اهل بیت پیامبر محدود به قوم، نژاد یا مذهب خاصی نیست. ترکمن‌ها نیز با ارادت و اعتقاد راسخ به اهل‌بیت، امام حسین را سید جوانان اهل بهشت می‌دانند. آنان هم‌صدا با برادران و خواهران شیعه خود، در ایام محرم به‌ویژه در تاسوعا و عاشورای حسینی به عزاداری می‌پردازند. اگرچه در نوع عزاداری تفاوت‌هایی با شیعیان دیده می‌شود؛ اما ارادت و احترام به امام حسین در میان آنان مشهود است. ترکمن‌های اهل سنت دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی ندارند؛ بلکه عزاداری خود را به‌شکل‌های دیگری مانند برگزاری مراسم بزرگداشت در مساجد نشان می‌دهند. در روز عاشورا، نماز نافله‌ای چهار رکعتی اقامه می‌کنند و ثواب آن را به روح امام حسین هدیه می‌کنند. در این ماه، ترکمن‌ها علاوه بر خواندن نمازهای نافله، به روزه گرفتن، صدقه دادن، پختن انواع نان و غذاهای محلی، دعوت از اهالی محله در مراسم ناهار و خواندن دعا و قرآن برای امام حسین و یارانش می‌پردازند. بسیاری از ترکمن‌ها در روز عاشورا روزه می‌گیرند و معتقدند که روزه گرفتن در این روز گناهان یک سال گذشته را پاک می‌کند. ترکمن‌ها فرزندان تازه متولد شده خود در این ماه را با نام عاشورا نام‌گذاری می‌کنند. اگر نوزاد پسر باشد، نام‌هایی مانند عاشورگلدی، عاشورمحمد، عاشوربردی، عاشورقلی، عاشوربای و عاشور را بر او می‌نهند و اگر نوزاد دختر باشد، نام‌های عاشور بی‌بی، عاشورسلطان، عاشورتاج و یا عاشورا را انتخاب می‌کنند. ناقه‌گردانی یا گرداندن شتر به‌همراه کجاوه، یکی دیگر از سنت‌های ترکمن‌ها در عاشورا است. در این روز، مردمان ترکمن با بستن شال و چارقد به این کجاوه، به نوعی به حضرت زینب، حضرت سکینه و حضرت رقیه عرض ارادت کرده و طلب برآورده شدن حاجات خود را می‌کنند.[۷۴]

باورها

ماه شعبان

از منظر ترکمن‌ها، ماه‌های رجب، شعبان و رمضان به عنوان اوج عبادت و بندگی مسلمانان در پیشگاه خداوند متعال محسوب می‌شوند. یکی از باورهای ترکمن‌ها دربارهٔ ماه شعبان، وجود شب برائت در این ماه پربرکت است.[۷۵]

زیارت امام رضا

ترکمن‌های شمال ایران ارادت ویژه‌ای به امام رضا دارند و سالانه چندین بار به زیارت می‌روند. بسیاری از ترکمن‌ها زیارت امام رضا را قبل از سفر حج انجام می‌دهند. یکی دیگر از رسوم مذهبی ترکمن‌ها اختصاص دادن بخشی از درآمد کشاورزی خود به زیارت امام رضا است. آنها این عمل را مبارک دانسته و معتقدند که باعث افزایش رزق و روزی در سال بعد خواهد شد. در بین اهل سنت و علمای ایشان، زیارت عملی مستحب و یادآور آخرت است.[۷۶]

خرافات

برخی خرافاتی که در میان قوم ترکمن رایج است، به اعتقاد آنها ریشه‌ای روسی دارد و در پیشینه تاریخی قوم ترکمن نشانی از این خرافات وجود ندارد. برخی از این خرافات عبارتند از:

*   عبور گربه سیاه از مسیر، شگون بد تلقی نمی‌شود.

*   جارو کردن آستانه منزل بلافاصله پس از رفتن کسی به مسافرت، باعث بازگشت فوری مسافر می‌شود.

*   ریخته شدن نمک روی سفره غذا یا تمیز کردن آن با کاغذ، موجب اختلاف و نزاع خانوادگی می‌شود.

*   جارو کردن در شب شگون ندارد.

*   پوشیدن لباس در حین جارو کردن، باعث کتک خوردن صاحب لباس می‌شود.[۷۷]

باورهای خرافی در مورد آتش

در سنت‌های گذشته ترکمن‌ها، آتش جایگاه ویژه‌ای داشته است. این احترام به‌دلیل خاصیت نگهدارنده و جادویی آتش بوده است. احترام به نیروی طبیعی آتش همچنین در ممنوعیت‌هایی که برخورد با آتش را توهین‌آمیز تلقی می‌کرد، نمود پیدا کرده است. به عنوان مثال، انداختن آب دهان به آتش، چه آتش خرمن، اجاق خانگی و چه تنور، حرام بوده و کسی که این عمل را انجام می‌داد، بنابر اعتقادات قومی، دچار بدبختی می‌شد. همچنین، هر چهارشنبه آتشی برپا می‌کردند و برای رهایی از شر اجنه و ارواح، شاخ و نمک در آن می‌انداختند و پریدن از روی آتش را باعث پاکیزگی از همه آلودگی‌ها می‌دانستند.[۷۸]

ساختار سیاسی-اجتماعی ترکمن‌ها

ترکمن‌ها سازمان سیاسی متمرکز و سازمان‌یافته‌ای به‌معنای مدرن کلمه نداشتند؛ چرا که از نظر سیاسی پراکنده و فاقد پیوستگی بودند. با این حال، این بدان معنا نیست که آنها فاقد هرگونه سازماندهی سیاسی بوده‌اند. ساختار سیاسی ترکمن‌ها را می‌توان بر اساس گروه‌بندی‌های مکانی تقسیم کرد؛

اوبا؛ واحد اولیه سازماندهی که معمولاً توسط «یاش‌اولی» (بزرگان) یا «آق ساق» (ریش‌سفید) که در امور مختلف درایت و فراست از خود نشان می‌دادند، رهبری می‌شد.

شورای یاش‌اولی‌ها؛ در واحدهای مکانی بزرگتر، یاش‌اولی‌ها گرد هم می‌آمدند و تصمیم‌گیری می‌کردند که این امر می‌توانست به اتحاد کل ترکمن‌ها منجر شود. این شورا در حل اختلافات درون‌طایفه‌ای نیز نقش اساسی داشتند.

یاشول؛ سازمان سیاسی ترکمن‌ها را می‌توان «هرج‌ومرج منظم» نامید. در هر گروه مکانی، یک ریش‌سفید به نام «یاشول» حضور داشت. یاشول قدرت اجرایی نداشت؛ بلکه به‌عنوان میانجی یا سخنگوی اعضا عمل می‌کرد و نماینده‌ای بدون قدرت محسوب می‌شد.[۷۹]

عوامل حفظ وحدت و یکپارچگی سیاسی در گروه‌های ترکمن

توره؛ قانون نانوشته‌ای که مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و عادات بود و هنجارها و رفتارهای اجتماعی و سیاسی مردم را شکل می‌داد. ارزش‌هایی چون عدالت، مهربانی و یاری، سه اصل مهم قانون توره بودند.

شورای ریش‌سفیدان؛ عامل دوم حفظ وحدت، شورایی متشکل از ریش‌سفیدان بود.[۸۰]

سلسله‌مراتب قدرت سیاسی-اجتماعی ترکمن‌ها در گذشته

سلسله‌مراتب قدرت در ترکمن‌ها بر اساس ریاست موروثی نبود؛ سرپرستان هر رده از نظام سنتی-اجتماعی توسط شورای یاشولی‌ها و مردم انتخاب و در صورت لزوم، توسط مردم عزل می‌شدند.

خان؛ در راس ایل قرار داشت که امروزه این جایگاه وجود ندارد.

کدخدایان؛ افرادی که توسط مردم و شورای یاشولی‌ها انتخاب می‌شدند.

شورای یاشولی‌ها؛ مسئولیت حل و فصل مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را بر عهده داشت.

روحانیون؛ در تمام امور شخصی و اجتماعی مردم حضور داشتند.[۸۱]

نقش روحانیون مذهبی

در گذشته، روحانیون نفوذ چشمگیری بر قبایل ترکمن داشتند و تقریباً همه امور این اقوام را اداره می‌کردند؛ اما به‌تدریج، این نفوذ کاهش یافته است؛ اگرچه همچنان از اهمیت و ارزش بالایی برخوردارند. علمای ترکمن در راستای وحدت بیشتر این قوم با سایر مردم ایران مؤثر هستند و زمینهٔ کاهش تنش‌های احتمالی و واگرایی را فراهم آورده‌اند. امروزه، سه گروه روحانیون، ریش‌سفیدان و نخبگان در بین ترکمن‌ها نقش مهمی دارند که البته نقش و نفوذ روحانیون در مقایسه با دیگران بیشتر است. قضاوت بین ترکمن‌ها نیز اغلب توسط روحانیون یا بزرگان قوم انجام می‌شود. بیشتر علمای ترکمن بر این باورند که اهل سنت و شیعه عقاید خاص خود را دارند که قابل احترام است و با تحمل نظرات یکدیگر، وحدت حاصل می‌شود.[۸۲]

اشتغال قوم ترکمن

دام‌پروری و کشاورزی

در گذشته، ترکمن‌ها عمدتاً کوچ‌نشین بودند و زندگی اجتماعی-اقتصادی آن‌ها با ییلاق و قشلاق و اولویت دامپروری نسبت به کشاورزی مشخص می‌شد. اما تحولات سیاسی باعث تغییر الگوی اقتصادی آن‌ها از دامپروری به کشاورزی شد. موضوع مالکیت و اهمیت کشاورزی، موجب گرایش به زمین و اسکان دائمی شد. پیش از این، کشاورزی به روش سنتی و در مقیاس کوچک و برای رفع نیازهای محلی انجام می‌شد.[۸۳]

قالی‌بافی

قالی‌بافی، یکی از مشاغل کهن ترکمن‌ها، نقش محوری در معیشت خانواده داشته و عمدتاً بر عهده زنان و دختران بوده است. این هنر با دامپروری نیز ارتباط تنگاتنگی دارد. علاوه بر قالی‌بافی، مشاغل دیگری مانند گلیم‌بافی، نمد مالی، ابریشم‌بافی و ماهی‌گیری نیز در میان ترکمن‌ها رواج داشته است.[۸۴]

موسیقی قوم ترکمن

ویژگی‌های هنر در موسیقی ترکمن تحت تأثیر عواملی چون ذوق، اندیشه، عرفان، عشق و حوادث تاریخی و اجتماعی قرار دارد. موسیقی ترکمنی با ضرب‌آهنگ‌ها و نغمه‌های پیچیده، کاملاً مستقل و پرمحتوا است و یکی از تجریدی‌ترین و پیچیده‌ترین انواع موسیقی محلی در ایران محسوب می‌شود.

مقام‌های موسیقی ترکمن، گرچه از نظر فواصل پیچیدگی زیادی ندارند؛ اما با ماراها، زینت‌ها و اداهای متنوع آهنگین، امکان بیان مسائل ذهنی ترکمن از طریق ساز و آواز را فراهم می‌کنند. موسیقی ترکمن در گذشته نقش مهمی در تبلیغ مذهب ایفا کرده و مبلغین مذهبی در مراسم عزاداری با اشعار و «بارشی»‌ها تبلیغ می‌کردند. پیوندهای فرهنگی موسیقی ترکمن به حدی است که بسیاری از جشن‌ها، بازی‌های سنتی، سوگواری‌ها، آیین‌ها، میلاد پیامبر، تولد فرزندان و عروسی‌ها با موسیقی این قوم همراه است.

می‌توان میزان ارتباط عمیق موسیقی با فرهنگ و ادبیات ترکمن را در دسته‌بندی مقام‌های آن مشاهده کرد. مقام‌های موسیقی ترکمن به سه بخش تقسیم شده است؛ مقام‌های ناشی از رویدادها، مقام‌های توصیفی (طبیعت) و مقام‌های اقتباس‌شده از داستان‌ها یا روایات حماسی و عشقی. ادبیات عامه و شفاهی نیز نقش مهمی در تاریخ و گذر موسیقی داشته و هر یک در بالندگی دیگری تأثیرگذار بوده‌اند.[۸۵] قوم ترکمن دارای موسیقی محلی و سنتی مخصوص به خود هستند که با دوتار نواخته می‌شود. خوانندگان ترکمن را «بخشی» می‌نامند.[۸۶] موسیقی سنتی ترکمنی در چهار دستگاه اصلی تشنید، نوایی، قیرقلار و مخمّس اجرا می‌شود. سبک‌های موسیقی ترکمنی به چهار گروه اصلی سبک سالیر-ساریق، سبک یموت-گوگلان، سبک دامانا و سبک آخال تکه تقسیم و در سه قالب مختلف سازی، آوازی و تلفیقی (سازی-آوازی) اجرا می‌شود.[۸۷]

صنایع‌دستی قوم ترکمن

هنرهای دستی قوم ترکمن را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد؛ هنرهای بافندگی، هنرهای فلز و هنرهای چوبی. فرش، قالیچه، پشتی، نمد و سوزن‌دوزی ترکمن، جزو هنرهای شناخته‌شده و ارزشمند ایران محسوب می‌شوند که شهرت جهانی دارند. زیورآلات قوم ترکمن نیز از برترین هنرهای فلزی این قوم در ایران به شمار می‌رود. این‌گونه آثار علاوه بر کاربرد فراوان از گذشته تا به امروز، نقش اعتقادی نیز برای استفاده‌کننده آن داشته است. در مورد هنرهای چوبی قوم نیز می‌توان به اسکلت چوبی آلاچیق یا وسایل مورد استفاده در خانه اشاره کرد.[۸۸]

بازی‌های محلی قوم ترکمن

کشتی گورش

کشتی گورش، نوعی کشتی با شال است که اساس آن بر هم زدن تعادل حریف و به زمین زدن او است. جوانان علاقه‌مند برای شرکت در این مسابقات در روز عروسی، در میدانی که برای این منظور آماده شده، گرد هم می‌آیند و همگی میهمان داماد هستند. جوایز این مسابقات بسته به توان مالی برگزارکننده می‌تواند شامل شتر، گاو، گوسفند، وجه نقد یا کالاهای ارزشمند باشد. در این رقابت‌ها، وزن شرکت‌کنندگان یا زمان مسابقه ملاک نیست و دو کشتی‌گیر تا مشخص شدن نتیجه نهایی به‌طور نامحدود به رقابت می‌پردازند. محدوده‌ای برای رقابت تعیین نشده و کشتی‌گیر مجاز است حریف خود را تا شعاع‌های دور نیز ببرد. نکته مهم در این کشتی این است که اگر هر قسمتی از بدن کشتی‌گیر به جز کف دستش با زمین تماس پیدا کند، بازنده اعلام می‌شود.[۸۹]

اسب‌سواری

امروزه، نقش اسب در زندگی ترکمن‌ها فراتر از مسابقات اسب‌دوانی رفته و اهمیت آن در مواجهه با گله‌های بزرگ گاوها با شاخ‌های بلند و تیز به خوبی مشهود است. در گذشته، بر این باور بودند که در جنگ، اولین گام برای شکست دادن یک ترکمن، از پا درآوردن اسب اوست؛ این نشان از نقش حیاتی اسب در برتری نظامی داشته است. اسب‌سواری، یکی از سنت‌های دیرینه ترکمنی بوده و با توجه به سبک زندگی گذشته، در سفر، جنگ و حمله، نقش مهمی ایفا می‌کرده و جزئی از مهارت‌های فردی و جمعی، سرگرمی و تفریحات به شمار می‌رفته است. امروزه، با وجود تغییر در سبک زندگی، اسب همچنان در فرهنگ ترکمن حضور دارد؛ پرورش اسب، مسابقات اسب‌سواری، زبان و ادبیات شفاهی و مکتوب و موسیقی سنتی، همگی گواه بر استمرار این سنت هستند.[۹۰]

سوارکاری نیز در میان ترکمن‌ها محبوبیت زیادی دارد و این رویداد ورزشی بیش از ده سال است که علاوه بر بندرترکمن، در دو شهرستان‌های آق‌قلا و گنبدکاووس، نیز برگزار می‌شود. مسابقات اسب‌دوانی در شهرستان بندرترکمن که به‌عنوان یکی از پایتخت‌های سوارکاری در کشور شناخته می‌شود، بیش از یک دهه است که در قالب مسابقات فصلی با حضور جمع زیادی از علاقه‌مندان به این ورزش برگزار می‌شود.[۹۱]

سیستم آموزشی

تعلیم وتربیت کودکان به‌ویژه ترکمن‌های یکجانشین، از گذشته برعهدۀ روحانیان در مساجد و ملاها در مکتب‌خانه‌ها بوده است؛ اما پس از انقلاب اسلامی با گسترش مدارس و آموزش‌گاه‌های عالی، امکان تحصیل برای قوم ترکمن نیز فراهم شده است.[۹۲]

رسانه و مطبوعات ترکمن‌ها

ترکمن‌ها در زمینهٔ انتشار کتب و مطبوعات فعالیت چشمگیری دارند. سابقهٔ چاپ و نشر کتاب و رسانه‌های دیداری و شنیداری در میان ترکمن‌ها به بیش از نیم قرن می‌رسد. بخش فارسی و ترکمنی رادیو گرگان از سال ۱۳۳۸ش به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۶۵ش، برنامهٔ تلویزیونی راه‌اندازی شد که کار خود را در قالب برنامه‌های برون‌مرزی برای ترکمن‌های ترکمنستانِ اتحاد جماهیر شوروی آغاز کرد. این برنامه در تهران زیر نظر معاونت برون‌مرزی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تولید و پخش می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، سیمای محلی در گرگان راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۸۵ش پخش برنامهٔ تلویزیونی استانی گرگان آغاز شد که تا امروز ادامه دارد. امروزه، شبکهٔ گلستان روزانه ۲۰ ساعت برنامه به زبان فارسی و ترکمنی پخش می‌کند.

سابقهٔ روزنامه‌نگاری در میان ترکمن‌ها نیز به سال ۱۳۶۲ش می‌رسد. پس از پیروزی انقلاب و با بهبود شرایط فعالیت مطبوعاتی، شماری از روزنامه‌نگاران ترکمن مجوز فعالیت نشریاتی را دریافت کردند. رسانه‌های دیداری و شنیداری در بین ترکمن‌ها همواره مردم را به اتحاد و در زمان جنگ برای حضور در جبهه‌ها تشویق می‌کردند و دفاع از وطن را از فرائض و جزو نوامیس خمسه معرفی می‌کردند.[۹۳]

معرفی فیلم‌های سینمایی ترکمن‌ها

فیلم «شیلات» در سال ۱۳۶۳ش به کارگردانی رضا میرلوحی به نمایش درآمد. در این فیلم قیام ترکمن مبارز علیه فساد و دزدی در شیلات به تصویر کشیده شده است.

فیلم «سمندر» در سال 1364ش، به کارگردانی محمود کوشان فساخته شده است. داستان فیلم در مورد مسابقات سوارکاری در ترکمن‌صحرا است.

فیلم «گزل» به نویسندگی و کارگردانی محمدعلی سجادی در سال 1368ش پیراون اسبی به همین نام ساخته شد.

فیلم «دلباخته» ساختۀ خسرو معصومی با مضامین عاشقانه است که در سال 1378ش شاخته شد.

فیلم «عروس ایل ترکمن» فیلم مستندی به کارگردانی کیومرث درم‌بخش درباره سوارکاری است.

فیلم «به من نگاه کن» در سال 1384ش ساختۀ شهرام اسدی که داستان دختر ترکمنی را روایت می‌کند

فیلم «هر شب تنهایی» در سال 1387ش به کارگردانی رسول صدرعاملی که در آن زوجی ترکمنی به زیارت امام رضا می‌روند.

آتش بدون دود نیز مجموعه تلویزیونی 36 ساعته به نویسندگی و کارگردانی نادر ابراهیمی است که بر اساس رمانی به همین نام ساخته شده است. این رمان به مبارزات انقلابی معاصر می‌پردازد و قهرمان آن، یک انقلابی تحصیل‌کرده است.[۹۴]

مستند «ترکمن‌ها در ایران» نیز تاریخچه، فرهنگ و آداب و رسوم قوم ترکمن در ایران را بررسی می‌کند.[۹۵]

توانمندی اقتصادی

اقتصاد قوم ترکمن بر پایۀ مشاغلی مانند کشاورزی، دامپروری، [۹۶] ابریشم‌بافی، نمدمالی و قالی‌بافی استوار است. قالی و نمد از تولیدات معروف ترکمن‌ها است. همچنین آنها در پرورش اسب مهارت فراوانی داشته و اسب ترکمن از نژادهای اصیل به‌شمار می‌رود. اگر‌چه دامداری در گذشته از مشاغل اصلی قوم ترکمن بوده؛ اما با کاهش زندگی کوچ‌رو و افزایش یکجانشینی در قوم ترکمن، گرایش به مشاغلی مانند زراعت، صنعت و تجارت سبب شده اقتصاد آنها وابسته به این مشاغل باشد.[۹۷]

نقش زنان در فعالیت‌های روزمره ترکمن‌ها

1) خانواده: ترکمن‌ها در ابتدا به‌دلیل زندگی قبیله‌ای بسیار بزرگتر از امروزه بوده‌اند؛ این خانوادۀ بزرگ توسط یک رئیس خانواده مقتدر مدیریت می‌شد. در میان ترکمن‌ها، فعالیت‌های روزمرۀ زندگی متناسب با توانایی و نقش، میان زن و مرد تقسیم و مشخص شده است. در میان اقوام ترکمن معمولاً مردها به امور بیرون از خانه مانند کشاورزی و دامداری مشغول بوده‌اند و بانوان در انجام اموری مانند برپا کردن و برچیدن اُی (آلاچیق ترکمنی)، تهیۀ آرد و دوشیدن شیر گاو و گوسفند نقش اساسی داشته‌اند.[۹۸] 2) نقش تربیتی: زنان و به‌ویژه مادران از جایگاهی قدسی برخوردار هستند. [۹۹] آنها علاوه بر خانه‌داری و انجام وظایف همسری،[۱۰۰] نقش ویژه‌ای در جایگاه مادری و تربیت فرزند ایفا می‌کنند.[۱۰۱] همچنین تقویت بعد معنوی در میان زنان ترکمن امری رایج بوده که سبب شده آنها حاوی مؤلفه‌های اخلاقی والایی بوده و همواره پایبند به ارزش‌های جمعی و خانوادگی باشند.[۱۰۲] 3) نقش سیاسی و نظامی: زنان ترکمن قهرمانانه به‌همراه مردان در دفاع از حریم ایل و دیار خود مبارزه کرده‌اند. حفظ فضیلت انسانی، عزت نفس، شهامت و دلاوری زنان قبیله سبب شده آنها همواره در فرهنگ ترکمن مورد احترام و تکریم قرار گیرند.[۱۰۳] 4) نقش اقتصادی: بانوان در فرهنگ ترکمن از جمله فعالان اقتصادی به‌ شمار می‌روند.[۱۰۴] از جمله فعالیت‌های اقتصادی آنها قالی‌بافی است. قالی‌های ترکمنی یکی از صنایع‌دستی مهم قوم ترکمن بوده است. هنر قالی‌بافی از جمله هنر‌هایی است که از همان دوران کودکی و نوجوانی به دختران توسط مادران آموزش داده می‌شود. زنان رنگ‌ریزان نخ‌های قالی و بافندگان اصلی تار و پود آن هستند. همچنین نمدمالی، نگهداری و تولید پیله‌های ابریشم، تهیه و تولید محصولات دامی، چیدن و خشک کردن میوه، تمیز کردن پشم و نخ ریسی نیز از دیگر دستاوردهای اقتصادی بانوان ترکمنی است.[۱۰۵]

زنان ترکمن علاوه بر همیاری در امور روزمرۀ خانواده، در احیا و انتقال فرهنگ اصیل ترکمنی نیز نقش اساسی بر عهده دارند. [۱۰۶] زنان در اقوام ترکمن، روح حیات را به زندگی داده و سنبل نیکی‌ها و زیبایی‌ها هستند.[۱۰۷] در تمامی آثار ادبی و هنری اقوام ترکمن، زن نمادی از روحیۀ قوی، لطیف و مبارز است که نقش اصلی را در انسجام خانواده و قوم بر عهده دارد. این امر در قالب شعر، نثر، داستان و نقاشی مخصوص ترکمن‌ها به‌خوبی به تصویر کشیده شده است.[۱۰۸] سرودن ترانه‌ها و شعرهای محلی یکی از راه‌های بیان نظرات، خواسته‌ها و آمال زنان در جامعۀ ترکمنـی است. [۱۰۹] لاله‌خوانی از جمله سروده‌های زنان ترکمن است که به‌صورت دسته‌جمعی و در قالب شعر، [۱۱۰] سروده می‌شود و از دیرباز تاکنون میان آنها متداول بوده است. آنها با سرودن این اشعار به بیان افکار و احساسات خود می‌پردازند. [۱۱۱] هودی نیز از دیگر سرودخوانی‌های مادران ترکمن است که مانند لالایی مادرانه بر بالین فرزندان خوانده می‌شود.[۱۱۲]

ظلم‌های حکومت قاجار و پهلوی بر قوم ترکمن

در دوران حکم‌رانی پادشاهان قاجار، ظلم‌های متعددی به قوم ترکمن شد. از جمله اقدامات حکومت قاجار بر علیه قوم ترکمن، وانمود کردن قوم ترکمن به‌عنوان دشمنان ایران و ستمگری و مطامع حکام خراسان و خوانین همسایۀ ترکمن‌ها و حکام و مأموران دولتی استرآباد بر آنها بود. همچنین پس از تعیین مرز‌های قطعی روسیه با ایران در دوران قاجار، مقدار بسیار زیادی از اراضی حاصلخیز دشت ترکمن به تصرف روسیه درآمد و چند هزار دهقان روس در اراضی میان رودخانه‌های گرگان و قره‌سو ساکن شدند. این امر سبب محدود شدن اراضی مناطق ترکمن‌نشین شده و اقتصاد آن‌ها را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. در دوران پهلوی اول به دستور رضاخان در سال ۱۳۰۲‌ش، نیروهای نظامی برای تثبیت اقتدار دولت مرکزی و دریافت مالیات‌ از اقوام ترکمن، روانۀ دشت ترکمن شدند که این امر منجر به بروز جنگ بین نظامیان و ترکمن‌ها شد و حدود دو سال ادامه داشت؛ اما سرانجام در سال ۱۳۰۴‌ش به سود ارتش حکومت پهلوی، جنگ خاتمه یافت. همچنین کشتار دسته‌جمعی و غارت اموال در مناطق ترکمن‌نشین از دیگر ظلم‌های حکومت پهلوی بر قوم ترکمن بود. در دوران پهلوی دشت ترکمن به‌صورت اردوگاهی بزرگ درآمد تا زندگی مردم آن منطقه تحت نظر نظامیان قرار گیرد. از دیگر اقدامات حکومت پهلوی علیه قوم ترکمن، اسکان اجباری عشایر چادرنشین ترکمن به دستور رضاخان بود که سبب کم‌رنگ شدن زندگی کوچ‌نشینی و از بین رفتن سبک زندگی سنتی در عشایر ترکمن و ترویج و تحمیل سبک زندگی مدرنیته و غربی بر قوم ترکمن شد، به‌طوری که در اواخر سلطنت رضاشاه، تعداد اندکی چادرنشین کوچ‌گر در دشت ترکمن وجود داشتند. همچنین در این دوره بخش وسیعی از اراضی دشت ترکمن به تملک رضاشاه در آمد که این تصرفات با فراز و نشیب‌هایی تا سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۵۷‌ش ادامه داشت.[۱۱۳]

نقش ترکمن‌ها در پیروزی انقلاب

ترکمن‌ها از جمله اقوامی بودند که به‌دلیل ظلم‌های فراوان حکومت پهلوی، اقدامات متعددی را در جهت پیروزی انقلاب اسلامی و تحقق آرمان‌های انقلابی مانند مشارکت در فعالیت‌ها و جنبش‌های انقلابی مانند راهپیمایی و تظاهرات انجام دادند. به‌دلیل مصادرۀ املاک و اراضی قوم ترکمن توسط دربار پهلوی در دشت ترکمن، منازعاتی میان آن‌ها پدید آمد که با پیروزی انقلاب اسلامی این منازعات با حل شدن مسائل ارضی از سوی دولت و اقدامات گوناگون خاتمه یافت.[۱۱۴]

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی

زنده نگه‌داشتن فرهنگ بومی هر منطقه به‌معنی زنده نگه‌داشتن هویت و سنت‌های اصیل قومی و قبیله‌ای در آن منطقه است. در طول زمان، فرهنگ بومی قوم ترکمن در بسیاری از شهر‌ها و مناطق کشور از پوشش لباس گرفته تا برگزاری مراسم عروسی و سبک زندگی دستخوش تغییر شده و بسیاری از آداب و رسوم آنها با گسترش مدرنیته و تکنولوژی کم‌رنگ و یا نابود شده است. [۱۱۵]

زبان و گویش‌های محلی، مهم‌ترین بخش فرهنگ قوم ترکمن است که با نفوذ و گسترش وسایل ارتباط جمعی نظیر تلویزیون و گوشی‌های تلفن همراه و سبک زندگی مدرن، میان نسل جوان و جدید در حال کم‌رنگ شدن است. بسیاری از والدین با زبان محلی خود با فرزندان صحبت نکرده و نسل جدید با زبان محلی خود بیگانه هستند. با وجود این، قوم ترکمن نسبت به سایر اقوام در جهت مانایی فرهنگ اصیل و حفظ آداب و رسوم سنتی خود تلاش بیشتری کرده‌اند و بیشترین مقاومت را در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه داشته‌اند.[۱۱۶]

پانویس

  1. ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ ترکمن.
  2. ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص ۲۷۴-۲۷۵.
  3. ↑ گردیزی، زین‌الاخبار، ۱۳۴۷ش، ص190 و 192؛ بیهقی، تاریخ، ۱۳۶۲ش، ص444 و 446.
  4. ↑ خواجه نوریان، تعلیقات بر سیاحت درویشی دروغین، 1387ش، ص۳۶۹.
  5. ↑ واژه‌نامه آزاد، ذیل واژه ترکمن، وب‌سایت واژه‌یاب.
  6. ↑ کاشغری، دیوان لغات الترک، ۱۳۳۳- ۱۳۳۵ق، ج3، ص307.
  7. ↑ ابن‌خردادبه، المسالک والممالک، ۱۸۸۹م، ص31؛ اصطخری، مسالک الممالک، ۱۹۲۷م، ص9-10.
  8. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص111.
  9. ↑ . بردی آنامرادنژاد، «تحولات اجتماعی 50 سال اخیر در بین عشایر ترکمن (مطالعه موردی: بندر ترکمن)»، 1390ش، ص60.
  10. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص111.
  11. ↑ . حسنی، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص141.
  12. ↑ لوگاشوا، ترکمن‌های ایران، ۱۳۵۹ش، ص۱۸.
  13. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  14. ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص ۲۷۴؛ بیرونی، الجماهر فی الجواهر، ۱۳۷۴ش، ص۳۳۳.
  15. ↑ . حسنی، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص141.
  16. ↑ «در مورد عشایر ترکمن در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک.
  17. ↑ . حسنی، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص141.
  18. ↑ «در مورد عشایر ترکمن در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک.
  19. ↑ [۱]«قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  20. ↑ «در مورد عشایر ترکمن در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک.
  21. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص56.
  22. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  23. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  24. ↑ . بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
  25. ↑ حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص152.
  26. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  27. ↑ Irons, «Nomadism as a Political Adaptation the Case of the Yomut .Turkmen», American Ethnologist 4: (144)
  28. ↑ .Yate, Khurasan and Sistan, p. 280
  29. ↑ پورکریم، «ترکمن‌های ایران: بررسی زمینه‌های اجتماعی (3)»، 1346ش، ص49.
  30. ↑ ذبیحی، گرگان‌نامه، ۱۳۶۳ش، ص126-127.
  31. ↑ وامبری، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ۱۳۴۳ش، ص۳۷3.
  32. ↑ کمالی، ایرانیان ترکمن، ۱۳۷۴ش، ص43.
  33. ↑ میرزا ابراهیم، سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان و...، ۱۳۵۵ش، ص۶5.
  34. ↑ قره‌گوزلو همدانی، دیار ترکمن، ۱۳۷۱ش، ص۴۲-۴۳.
  35. ↑ حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، 146.
  36. ↑ بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، 1398ش، ص32.
  37. ↑ . بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
  38. ↑ . بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
  39. ↑ . بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
  40. ↑ Tapper, «The Tribes in 18th and 19th Century Iran», 1975-1976, P22.
  41. ↑ .Irons, The Yomut Turkmen, p. 104.
  42. ↑ شوقی، دشت گرگان، ۱۳۱۴ش، ص۲۷.
  43. ↑ قورخانچی، نخبۀ سیفیه، ۱۳۶۰ش، ص44.
  44. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص115.
  45. ↑ . «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  46. ↑ . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.
  47. ↑ . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.
  48. ↑ . «پوشاکی که می‌گوید متاهل یا مجردی!»، وب‌سایت لست‌سکند.
  49. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  50. ↑ حسینی‌بای، «معرفی و بررسی زیورآلات ترکمن آسیب‌شناسی بازار فروش محصولات)»، 1392ش، ص131-132.
  51. ↑ . «لباس‌های مردان ترکمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان.
  52. ↑ نوروزی قره‌قشلاق، «‌تبیین‌ مؤلفه‌های‌ هویت‌ فرهنگی‌ قوم‌ ترکمن»، 1394ش، ص40-41.
  53. ↑ ««هودی‌خوانی» لالایی گوش‌نواز مادران ترکمن»، خبرگزاری ایسنا.
  54. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص61.
  55. ↑ نوروزی قره‌قشلاق، «‌تبیین‌ مؤلفه‌های‌ هویت‌ فرهنگی‌ قوم‌ ترکمن»، 1394ش، ص41.
  56. ↑ . «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  57. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  58. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص61-62.
  59. ↑ «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  60. ↑ ۶۰٫۰ ۶۰٫۱ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص63-65.
  61. ↑ «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  62. ↑ «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  63. ↑ «آداب و رسوم ترکمنی»، وب‌سایت راسخون.
  64. ↑ «آداب و رسوم ترکمنی»، وب‌سایت راسخون.
  65. ↑ «آداب و رسوم ترکمنی»، وب‌سایت راسخون.
  66. ↑ «آق آش؛ جشن 63 سالگی ترکمن رو به فراموشی»، خبرگزاری مهر.
  67. ↑ «آشنایی با فرهنگ و آداب‌ورسوم قوم ترکمن»، وب‌سایت آسمان پایتخت.
  68. ↑ نوروزی قره‌قشلاق، «‌تبیین‌ مؤلفه‌های‌ هویت‌ فرهنگی‌ قوم‌ ترکمن»، 1394ش، ص41-42.
  69. ↑ «آیین‌ها و اسطوره‌های اقوام ایرانی در رقص‌های محلی»، وب‌سایت همشهری‌آنلاین.
  70. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص59.
  71. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص59.
  72. ↑ وجدانی، «موسیقی آیینی و جلوه‌های عرفانی در فرهنگ قوم ترکمن»، 1382ش، ص50.
  73. ↑ «ترکمن‌ها و آداب و رسوم عزاداری در میان آن‌ها»، وب‌سایت پرشین وی.
  74. ↑ محمودی، «آداب و رسوم ترکمن‌ها در محرم»، باشگاه خبرنگاران جوان.
  75. ↑ عموزادخلیلی و رشیدی، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، 1397ش، ص53.
  76. ↑ عموزادخلیلی و رشیدی، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، 1397ش، ص54.
  77. ↑ حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص150.
  78. ↑ حسنی، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، 1388ش، ص151.
  79. ↑ حافظ‌نیا و پیردشتی، «رفتار سیاسی قوم ترکمن»، 1381ش، ص79.
  80. ↑ حافظ‌نیا و پیردشتی، «رفتار سیاسی قوم ترکمن»، 1381ش، ص80.
  81. ↑ حافظ‌نیا و پیردشتی، «رفتار سیاسی قوم ترکمن»، 1381ش، ص80.
  82. ↑ عموزادخلیلی و رشیدی، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، 1397ش، ص54.
  83. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص54.
  84. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص55.
  85. ↑ نوروزی قره‌قشلاق، «‌تبیین‌ مؤلفه‌های‌ هویت‌ فرهنگی‌ قوم‌ ترکمن»، 1394ش، ص38-39.
  86. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  87. ↑ «درآمدی بر مردم‌شناسی موسیقی تركمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان.
  88. ↑ نوروزی قره‌قشلاق، «‌تبیین‌ مؤلفه‌های‌ هویت‌ فرهنگی‌ قوم‌ ترکمن»، 1394ش، ص44.
  89. ↑ قجر، «کشتی گورش»، خبرگزاری ایسنا.
  90. ↑ دست‌پیشه و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، 1400ش، ص53 و 54.
  91. ↑ «پایان رقابت‌های اسب‌دوانی تابستانه بندرترکمن + فیلم»، خبرگزاری ایرنا.
  92. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  93. ↑ عموزادخلیلی و رشیدی، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، 1397ش، ص54.
  94. ↑ «مروری بر برترین آثار سینمایی ترکمن‌ها»، وب‌سایت ترکمن‌سسی.
  95. ↑ «مستند «ترکمن‌ها در ایران»؛ قصه یک قوم قدیمی»، روزنامۀ صبح نو.
  96. ↑ . بلوکباشی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
  97. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  98. ↑ . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.
  99. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص115.
  100. ↑ . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.
  101. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص115.
  102. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص111-112
  103. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص115.
  104. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص118.
  105. ↑ . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.
  106. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص111-112
  107. ↑ . «جایگاه زن در فرهنگ ترکمن رفیع و بالا است»، وب‌سایت آلکامیز
  108. ↑ . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.
  109. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص111-112
  110. ↑ . «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان.
  111. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص118.
  112. ↑ . عزت‌اللهی‌نژاد، «زن در فرهنگ ترکمنی»، 1400ش، ص117.
  113. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  114. ↑ . «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه.
  115. ↑ . «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  116. ↑ . «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.

منابع

  • «آداب و رسوم ترکمنی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1394ش.
  • ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۸۸۹م.
  • «آشنایی با فرهنگ و آداب‌ورسوم قوم ترکمن»، وب‌سایت آسمان پایتخت، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1402ش.
  • «آق آش؛ جشن 63 سالگی ترکمن رو به فراموشی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1388ش.
  • «آیین‌ها و اسطوره‌های اقوام ایرانی در رقص‌های محلی»، وب‌سایت همشهری‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1391ش.
  • اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، لیدن، بی‌نا، ۱۹۲۷م.
  • بردی آنامرادنژاد، رحیم، «تحولات اجتماعی 50 سال اخیر در بین عشایر ترکمن (مطالعه موردی: بندر ترکمن)»، نشریۀ برنامه‌ریزی فضایی، شمارۀ 1، 1390ش.
  • بلوکباشی، علی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1398ش.
  • بیرونی، ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، به‌تحقیق یوسف هادی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
  • «پایان رقابت‌های اسب‌دوانی تابستانه بندرترکمن + فیلم»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1403ش.
  • پورکریم، هوشنگ، «ترکمن‌های ایران: بررسی زمینه‌های اجتماعی (3)»، هنر و مردم، شماره ۶۱-۶۲، آبان و آذر 1346ش.
  • «ترکمن‌ها و آداب و رسوم عزاداری در میان آن‌ها»، وب‌سایت پرشین وی، تاریخ بازدید: 29 تیر 1404ش.
  • حافظ‌نیا، محمدرضا و پیردشتی، حسن، «رفتار سیاسی قوم ترکمن»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 30 و 31، پاییز و زمستان 1381ش.
  • حسنی، غلامرضا، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، نشریۀ پژوهش‌نامه علوم اجتماعی، شمارۀ 1، 1388ش.
  • حسینی‌بای، سامیه، «معرفی و بررسی زیورآلات ترکمن (آسیب‌شناسی بازار فروش محصولات)»، پژوهش هنر، شمارۀ 3، پاییز 1392ش.
  • خواجه نوریان، فتحعلی، تعلیقات بر سیاحت درویشی دروغین، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
  • «درآمدی بر مردم‌شناسی موسیقی تركمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 27 تیر 1404ش.
  • «در مورد عشایر ترکمن در ویکی‌تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1402ش.
  • دست‌پیشه، محمد و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ 40، مهر و آبان 1400ش.
  • ذبیحی، مسیح، گرگان‌نامه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، بابک، ۱۳۶۳ش.
  • شوقی، عباس، دشت گرگان، تهران، خاور، ۱۳۱۴ش.
  • عزت‌اللهی‌نژاد، طیبه، «زن در فرهنگ ترکمنی»، مجله پژواک زنان در تاریخ، شمارۀ 3، 1400ش.
  • عموزادخلیلی، سجاد و رشیدی، احمد، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، دانش امنیتی، شمارۀ 8، بهار و تابستان 1397ش.
  • عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 تیر 1404ش.
  • قجر، محمد، «کشتی گورش»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1402ش.
  • قره‌گوزلو همدانی، عبدالله، دیار ترکمن، قائم‌شهر، یاختی، ۱۳۷۱ش.
  • قورخانچی، محمدعلی (صولت نظام)، نخبۀ سیفیه، به‌تحقیق منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۰ش.
  • «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
  • گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به‌تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ، ۱۳۴۷ش.
  • کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، استانبول، ۱۳۳۳- ۱۳۳۵ق.
  • کمالی، محمدشریف و عسکری خانقاه، اصغر، ایرانیان ترکمن، تهران، اساطیر، ۱۳۷۴ش.
  • «لباس‌های مردان ترکمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
  • لوگاشوا، بی‌بی رابعه، ترکمن‌های ایران، ترجمۀ سیروس ایزدی و حسین تحویلـی، تهـران، شباهنگ، ۱۳۵۹ش.
  • «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
  • محمودی، «آداب و رسوم ترکمن‌ها در محرم»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1397ش.
  • «مروری بر برترین آثار سینمایی ترکمن‌ها»، وب‌سایت ترکمن‌سسی، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1395ش.
  • «مستند «ترکمن‌ها در ایران»؛ قصه یک قوم قدیمی»، روزنامۀ صبح نو، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1399ش.
  • مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
  • میرزا ابراهیم، سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان و...، به‌تحقیق مسعود گلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
  • «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1397ش.
  • نوروزی قره‌قشلاق، حسین، «‌تبیین‌ مؤلفه‌های‌ هویت‌ فرهنگی‌ قوم‌ ترکمن»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 42 و 43، پاییز و زمستان 1394ش.
  • واژه‌نامه آزاد، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 تیر 1404ش.
  • وامبری، آرمینیوس، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمۀ فتحعلی خواجه نوریان، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۴۳ش.
  • وجدانی، بهروز، «موسیقی آیینی و جلوه‌های عرفانی در فرهنگ قوم ترکمن»، کتاب ماه هنر، شماره 65 و 66، بهمن و اسفند 1382ش.
  • ««هودی‌خوانی» لالایی گوش‌نواز مادران ترکمن»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1402ش.
  • Irons, W., The Yomut Turkmen, Ann Arbor, 1975.
  • .Irons, W. 1974. «Nomadism as a Political Adaptation the Case of the Yomut Turkmen». American Ethnologist 4
  • .Tapper, R., «The Tribes in 18th and 19th Century Iran», (Paper), California, 1975-1976
  • Yate, C. E. Khurasan and Sistan. Edinburgh, 1977.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:قوم_ترکمن&oldid=47508»