پیش‌نویس:حمله‌خوانی

تصویری از مراسم حمله‌خوانی (حمله حیدری) در جاغوری

حمله‌خوانی؛ خواندن کتاب حملهٔ حیدری در شب‌نشینی‌های زمستان و مناسبت‌ها در افغانستان.

حمله‌خوانی، یک فعالیت مذهبی در فرهنگ هزاره‌ها و شیعیان افغانستان است که بیشتر در فصل زمستان اجرا می‌شود و در برخی مناسبت‌های خاص مانند عروسی و اعیاد مذهبی چون عید غدیر نیز صورت می‌گیرد. حمله‌خوانی، گونه‌ای از هنر نقالی است که در جامعهٔ فارسی‌زبان، طرفداران بسیاری دارد و در جامعهٔ ایرانی بیشتر با محوریت اشعار شاهنامهٔ فردوسی اجرا می‌شود.

معرفی رسم حمله‌خوانی

حمله‌خوانی، نوعی هنر مذهبی و نقالی و از برجسته‌ترین نمونه‌های آن است که با استفاده از دو کتاب معروف حملهٔ حیدری اثر میرزا محمد رفیع‌خان باذل خراسانی و بومانعلی راجی کرمانی، انجام می‌شود. سبک اشعار هر دو حملهٔ حیدری حماسی است و نظم حملهٔ حیدری راجی کرمانی، خیال‌انگیزتر و به لحاظ ادبی و نمایشی، گیراتر از دیگری است و به این دلیل بیشتر مورد اقبال حمله‌خوانان واقع شده است. حمله‌خوانان بیشتر داستان جنگ خندق یا جنگ خیبر را برای مخاطبان با لحن و ادبیات حماسی می‌خوانند. رسم حمله‌خوانی از سنت شاهنامه‌خوانی اثر پذیرفته است.

پیشینه حمله‌خوانی

حمله‌خوانی در جامعهٔ ایران و افغانستان، متأثر از شجاعت و سبک زندگی امام علی است. حمله‌خوانی از رسوم اصیل و قدیمی است که بین هزاره‌ها و دیگر شیعیان افغانستان از دیرباز رایج است. این سنت مذهبی در ایران عهد صفوی و قاجار نیز رایج بود. حمله‌خوان‌ها در طول تاریخ کوشیده‌اند با توصیف زندگی و رزم امام علی به‌صورت هیجان‌انگیز، اهمیت و عظمت امام علی را در فرهنگ شیعیان، نهادینه سازند.

آداب حمله‌خوانی

حمله‌خوانی زنان در افغانستان

حمله‌خوانی دارای آداب است. نخست در این مراسم، مردان کنار هم جمع می‌شوند و از میان آنها کسی که تجربه، صدا و توانایی فهم معنای اشعار این کتاب را دارد انتخاب می‌شود. سپس حمله‌خوان به‌عنوان مقدمه و به‌خاطر جلب توجه حاضران قبل از خواندن داستان کتاب حمله حیدری، اشعاری را در وصف خدا، پیامبر، امام علی و اهل‌بیت، می‌خواند و هنگامی که احساس کرد همه توجه دارند وارد اصل داستان شده و اشعار حماسی حملهٔ حیدری را با صوت خوش آغاز می‌کند.

حمله‌خوان گاهی به شرح ابیات اقدام می‌کند تا جذابیت این آیین افزایش یابد. برخی اوقات نیز دو نفر حمله‌خوان هماهنگ و همزمان داستانی را همخوانی می‌کنند. هنگام خواندن اشعار، دیگران سراپا گوش می‌شوند و به‌جز صدای تأیید از سوی برخی مستمعین، سکوت مطلق فضا را فرا می‌گیرد. گاهی نیز فرد دیگری کنار حمله‌خوان قرار می‌گیرد تا معنای هر بیت را به باقی افراد توضیح دهد. زمانی که خواندن اشعار دلاوری‌های امام علی آغاز می‌شود، گاهی سالمندانی که این اشعار را از بردارند آخر مصرع دوم هر بیت را با حمله‌خوان همراهی می‌کنند یا اگر از سوی خواننده اشتباهی صورت گیرد بلافاصله بیت یا مصرع صحیح آن را گوشزد می‌کنند.

مستمعین از شنیدن توصیفات شاعر در مورد نحوهٔ رزم و حملهٔ امام علی بر دشمنان و تارومار کردن آنها به وجد آمده توجه خود را بیشتر می‌کنند و گاهی هم خود را تکانی می‌دهند و جمع‌وجور می‌کنند تا بهتر به ادامهٔ ماجرا گوش دهند. گاهی یکی از حاضران، خود بیتی از آغاز یک داستان جنگی را از بر می‌خواند و از خواننده می‌خواهد از آنجا شروع کند و حمله‌خوان نیز از وجد آنها سر ذوق آمده گلویی صاف می‌کند و با الحان گوناگون اشعار را پی می‌گیرد. او با این کار هم هنرمندی خود را به نمایش می‌گذارد و هم مخاطبان را از خستگی و یک‌نواختی درمی‌آورد. در برخی مناطق در کنار برنامهٔ حمله‌خوانی روزانه، نذری از سوی اهالی محل تدارک دیده می‌شود، مردم اهالی از کوچک و بزرگ در این مراسم شرکت می‌کنند.

زمان و مکان حمله‌خوانی

مردان در فصل سرد زمستان هر روزه بعد از ظهرها، همچنین بعد از صرف شام و چایی در منازل خود، راهی مسجد شده و تا پاسی از شب، مجلس حمله‌خوانی را برپا می‌کنند. این مراسم گاهی در منازل افراد نیز همزمان با یک مناسبتی برگزار می‌شود. در سال‌های نه‌چندان دور آنقدر این فرهنگ جا افتاده بود که مردم در هرجایی به‌خواندن و گوش‌دادن حملهٔ حیدری اقدام می‌کردند؛ به‌تنهایی و هنگام انجام کارهای روزمره خود را به خواندن آن سرگرم می‌کردند و لذت می‌بردند. در حقیقت به کارآوا تبدیل شده بود؛ نجار حین نجاری و آهنگر هنگام آهنگری حمله می‌خواندند و اطرافیان گوش فرا می‌دادند و این کار یکی از لذت‌بخش‌ترین سرگرمی‌ها به‌خصوص در زمستان به حساب می‌آمد.

دعوت برای حمله‌خوانی

مردم برای گوش‌دادن به حمله‌خوانی و برپایی این آیین، گاهی افرادی را از مکان دیگر دعوت می‌کنند تا برای آنها حمله بخوانند یا از فرد مهمانی که تجربهٔ حمله‌خوانی دارد، می‌خواهند تا برای آنها حملهٔ حیدری بخواند و با این کار لحظاتی شاد را برای خود و مهمان فراهم می‌کنند.

یادگیری حمله‌خوانی

فراگیری خواندن حملهٔ حیدری از کودکی در مکتب‌خانه انجام می‌شود و کودک پس از اینکه روخوانی قرآن را آموزش دید به فارسی رو می‌آورد. پس از یادگرفتن خواندن فارسی برای تقویت مهارت فارسی‌آموزی، معلم مکتب‌خانه به او حملهٔ حیدری درس می‌دهد.

سبک خواندن حمله حیدری

حمله حیدری در افغانستان با سبک‌های خاصی خوانده می‌شود. این سبک در خواندن شعر فارسی غیر از کتاب حملهٔ حیدری وجود ندارد. در زمان خواندن این اشعار به‌طور مرتب سبک‌ها عوض می‌شود تا بر جذابیت آن افزوده شود و افراد یکنواختی و خستگی را احساس نکنند.

کارکردهای خواندن حمله حیدری

انتقال تاریخ و فرهنگ: با اجرای این رسم دینی و مذهبی، تاریخ اسلام و رشادت‌های امام علی به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود و مردم در قالب اشعار حماسی از اتفاقات صدر اسلام به‌خصوص جنگ‌امام علی آگاه می‌شوند.

تفریح فرهنگی: مشارکت‌کنندگان حمله‌خوانی با خواندن و گوش‌دادن داستان‌های صدر اسلام و لذت بردن از آن، سرگرمی و تفریح جذابی را تجربه می‌کنند و با روحیهٔ شاد مجلس را ترک می‌کنند.

ارادت به اهل‌بیت: افراد با خواندن و گوش‌دادن به وقایع زندگی پیامبر خدا و امام علی، ارادت خود را به آنها ابراز می‌دارند و محبت آنها را در دل خود بیشتر می‌کنند.

ترویج محبت اجتماعی و دوستی: با این کار نوعی محبت و سرمایه عاطفی بین مردم ایجاد می‌شود و آنها را به همدیگر نزدیک‌تر می‌سازد.

محفل ادبی: آیین حمله‌خوانی در نوع خود یک محفل ادبی نیز به‌شمار می‌آید و در آن، داستان و تاریخ در قالب اشعار حماسی و توضیح معانی آن صورت می‌گیرد و نقد خواننده را نیز در نحوهٔ خواندن اشعار در پی دارد. این اشعار و سبک خواندن آن، در تاریخ ادبیات جهان کم‌نظیر است.

ترویج هنر نمایشی: حمله‌خوانان با خواندن حملهٔ حیدری و نشان‌دادن تصاویری که روی پردهٔ نصب‌شده قرار دارد، نوعی هنر نمایشی به اجرا درمی‌آورند و حاضران را لحظاتی به این هنر نقالی جذب می‌کنند.

فراهم کردن دورهمی فاخر: در بسیاری از دورهمی‌ها حرف‌های بی‌معنا و سخیف به میان می‌آید که خالی از غیبت و تهمت هم نیست، اما در آیین حمله‌خوانی تنها به اشعار تاریخی‌مذهبی و فهم درست معنای آن توجه می‌شود و هیچ سخنی میان‌تهی گفته نمی‌شود.

چالش‌های حمله‌خوانی

امروزه با توجه به رشد فناوری و گسترش وسایل ارتباط جمعی و فضای مجازی، اجتماع حمله‌خوانی خیلی کمرنگ شده و رو به فراموشی است. این سنت نیک قدیمی از شب‌های زمستان رخت بربسته است و جای خود را به گوشی و تلویزیون داده است و تنها در برخی مناسبت‌ها آنهم به ندرت برگزار می‌شود. همچنین زنان از این آیین سهمی ندارند و شرکت آنها در این محفل مرسوم نیست.

حمله‌خوانی در ایران

در ایران نیز حمله‌خوانی در گذشته یک سنت بود و متن حمله‌خوانی در ایران نیز همان دو اثر حماسی میرزا رفیع خان باذل خراسانی و بومانعلی راجی، بوده است. حمله‌خوانی در ایران، نوعی هنر نقالی در قالب داستان‌گویی نمایشی به روش پرده‌خوانی است؛ به این صورت که حمله‌خوان با استفاده از تصاویری روی پردهٔ نصب‌شده مقابل مخاطبان، داستان جنگ‌های امام علی را از حفظ می‌خواند.

در ایران، حمله‌خوانی در ایام ماه رمضان، به‌خصوص دههٔ سوم این ماه که رونق بیشتری داشت. در شب‌های نوزدهم و بیست‌ویکم به‌عنوان شب قدر، همزمان با ایام ضربت خودرن و شهادت امام علی، بیشتر حمله‌خوانان به داستان‌های امام علی تمرکز می‌کردند و در شهرهای خراسان، مازندران، گیلان، آذربایجان و مرکز ایران، بیش از بقیهٔ نقاط این کشور اجرا می‌شد. در گذشته این رسم در محله‌ها، میدان‌ها، کاروانسراها، پای دیوارهای حمام‌ها و معابر، اجرا می‌شد.

منابع

• افشاری، رؤیا، «پرده‌خوانی، نمایشی به جا مانده از دورهٔ صفوی» وب‌سایت کارناول، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۵ش.
• بهزادی اندوهجردی، حسین، «حملهٔ حیدری یا بزرگ‌ترین حماسهٔ مذهبی فارسی»، پورتال جامع علوم انسانی، نامه آستان قدس، شماره ۳۲، ۱۳۴۶ش.
• «بینندهٔ بهترین حملهٔ حیدری توسط بازخان محمدی قوغزال جاغوری»، وب‌سایت یوتیوب از صفحهٔ چینل سرزمین من.
• «حمله‌خوانی سنتی هزاره‌ها با صدای دلنشین سیدعلی هاشمی»، صفحهٔ Hadard Studio در وب‌سایت یوتیوب.
• «حمله‌خوانی، آیین نکوداشت مقام امیرالمؤمنان حضرت علی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۱ تیر ۱۳۹۴ش.
• «حمله‌خوانی و مجلس گرم زمستانی»، صفحهٔ Channl Sarwari در وب‌سایت یوتیوب.
• جعفری قنواتی، محمد، «حملهٔ حیدری»، وب‌سایت مرکز دائرَةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۳۹۸ش.
• «رواج حمله‌خوانی در قریهٔ چهل‌دختران جاغوری»، صفحهٔ Mhdi & Rahela Ahmadi در وب‌سایت یوتیوب.
• شفق، عزیزالله، حکایت حضور، لندن، بنیاد تاریخ شفاهی افغانستان، ۱۴۰۳ش.
• «فرهنگی هزارگی کتاب حمله‌خوانی»، صفحهٔ علیزادهٔ مالستانی در وب‌سایت فیسبوک.
• «کتاب حمله‌خوانی با سرود زیبا»، صفحهٔ Yazdan Poyaa در وب‌سایت یوتیوب.
• «کتاب حمله‌خوانی در مالستان»، صفحهٔ Yazdan Poyaa در وب‌سایت یوتیوب.
• «مراسم حمله‌خوانی جاغوری»، صفحهٔ پشی‌مدیا در وب‌سایت یوتیوب.
• ناظرزادهٔ کرمانی، فرهاد، «حمله‌خوانی گونه‌ای مهم از نقالی مذهبی در ایران»، فصلنامه هنر، شماره ۳۹، بهار ۱۳۷۸ش.
• «نظام آموزش، تحقیقات و فناوری افغانستان»، وب‌سایت دانشنامهٔ ملل، تاریخ درج مطلب: ۲۴ نوامبر ۲۰۲۳م.