پیش‌نویس:بدخشان

بدخشان؛ منطقهٔ تاریخی و کوهستانی در فلات پامیر.

بَدَخشان، سرزمینی کوهستانی در فلات پامیر است که امروزه به دو بخش ولایت بدخشان در افغانستان و استان خودگردان در تاجیکستان، تقسیم شده است. این منطقه، با وجود طبیعت کوهستانی، از دوران باستان دارای زمین‌های قابل کشت و اقتصادی پررونق بر پایهٔ کشاورزی، تجارت و استخراج سنگ‌های قیمتی بوده است.

بدخشان به‌دلیل همجواری با چین، همواره به‌عنوان محور ارتباطی حیاتی میان خراسان، ماوراءالنهر و شرق آسیا عمل کرده و این ارتباط بر غنای تمدنی آن تأثیری شگرف گذاشته است. از منظر فرهنگی، این منطقه یک موزۀ زبان‌های ایرانی را در خود جای داده که زبان‌های بومی باستانی را حفظ کرده است.

تاریخچه بدخشان

ریشه‌های باستانی

تاریخ بدخشان به دوران باستان و پس از آن، به‌ویژه تاریخ باختر پیوند خورده است. برخی مورخان، منطقهٔ کوهستانی مورد اشارهٔ یونانیان را همان بدخشان می‌دانند. در دورهٔ ساسانی، این منطقه یکی از مراکز اصلی تمدن هپتالی بود و برخی محققان، بدخشان را حتی خاستگاه اصلی هپتالیان دانسته‌اند. این سابقه نشان می‌دهد که سبک زندگی در این منطقه، ریشه‌ای عمیق در فرهنگ‌های کوهستانی و باستانی دارد.

نقش حیاتی در اوایل عصر اسلامی

از زمان آغاز فتوحات خراسان بزرگ توسط مسلمانان، بدخشان برای جهان اسلام یک سرزمین مرزی مهم تلقی می‌شد. ویژگی‌های نظامی و تجاری بدخشان سبب می‌شد تا دستگاه خلافت اسلامی، بیشتر به تابعیت صوری این منطقه رضایت دهد. این استقلال نسبی، به بدخشان امکان می‌داد تا مسیر خود را حفظ کند‌. محققان ساخت بناهایی چون قلعه و رباط توسط زبیده، همسر هارون را نشان‌دهندهٔ تلاش برای اعمال نفوذ (حتی در حد صوری) در اواخر سده ۲ق می‌دانند.

در طول این دوران، حکومت‌های محلی زیادی زمام امور بدخشان را در دست داشتند که عبارند از:

• هاشم بن مجور خُتَّلی در حدود ۱۹۸ق؛
• بر اساس اشاره‌ای از اصطخری، در اواخر سدۀ ۳ق، ابوالفتح (یفتلی) و فرزندش بر بدخشان حکم می‌راندند؛
• حاکمانی چون علی بن اسد که ناصرخسرو جامع‌الحکمتین خود را به نام وی تألیف کرد، در سدۀ ۵ق فرمانروایی مستقل داشتند؛ اگرچه در دورهٔ غزنویان، بدخشان چندی تابع سلطان مسعود شد، اما در دهه‌های بعدی دوباره به استقلال بازگشت.

دوران تیموریان

در دورهٔ تیموریان، بدخشان دوباره به حفظ استقلال نسبی خود ادامه داد:

• زمان تیمور: تیمور پس از جنگ‌های مکرر، تنها شاهان بدخشان را به باج‌گزاری واداشت و استقلال آنان را تا حد زیادی تحمل می‌کرد؛
• سلطه ابوسعید: ابوسعید گورکانی در پی تحول در سیاست‌های تیموری، در 864ق بر بدخشان استیلا یافت و سلسلهٔ اسکندری را منقرض کرد؛
• شعبه بدخشانات: پس از مرگ ابوسعید، بدخشان و حصار شادمان به‌عنوان بدخشانات، شعبه‌ای از تیموریان را تشکیل دادند که تا مدت‌ها پس از سقوط شعبهٔ اصلی (۹۱۱ق) دوام یافت و سیادت بابر را پذیرا بود.

دوران سلسله میرهای بدخشان تا تقسیم پامیر

در سال‌های بعد، پس از تلاش‌های ناموفق خان‌های ازبک چون عبدالمؤمن‌خان، بدخشان استقلال خود را بازیافت و یاربیک در دهۀ ۶۰ از سده ۱۱ق سلسلهٔ میرهای بدخشان را بنیان نهاد. این سلسله تا اواخر قرن ۱۹م دوام یافت، هرچند که یاربیک تابعیت اسمی بابریان هند را پذیرفته بود.

تحرکات نظامی احمدشاه ابدالی و لشکرکشی رضاقلی میرزا (پسر ارشد و نایب‌السلطنۀ نادرشاه افشار) در 1736م حاصل دیرپایی نداشت اما با گسترش نفوذ روسیه و بریتانیا، اوضاع سیاسی و اجتماعی بدخشان دگرگون شد و امیر شیرعلی، پادشاه وقت افغان، بدخشان را در 1773م ضمیمه خاک خود ساخت. در ۱۸۹۵م، طبق توافق روسیه و بریتانیا، منطقۀ پامیر میان افغانستان و امارت بخارا تقسیم شد.

در طول سده‌های اسلامی، اگرچه مرکز منطقه شهری کوچک به نام بدخشان بود، اما در سده‌های اخیر، شهر فیض‌آباد که به عقیدهٔ بارتولد در محل همان تختگاه سنتی بنا شده، به مرکزیت بدخشان تبدیل شد.

ولایت بدخشان افغانستان

جغرفیا و جمعیت ولایت بدخشان

موقعیت جغرافیایی

ولایت بَدَخشان در شمال شرق افغانستان واقع شده و مرکز آن شهر فیض‌آباد است که ۱۲۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این ولایت پهناور دارای مساحت ۴۴,۸۳۵.۹ کیلومتر مربع است. از نظر مختصات دقیق جغرافیایی، بدخشان بین طول جغرافیایی شرقی ۷۰ درجه و ۴ دقیقه و ۳۶ ثانیه و عرض جغرافیایی شمالی ۳۶ درجه و ۵۰ دقیقه و ۱۶ ثانیه قرار دارد. ولایت بدخشان از شمال به دریای آمو، از جنوب به ولایت بغلان، از شرق به ولایت تخار و از غرب با ولایت بلخ متصل شده است.

جمعیت

جمعیت ولایت بدخشان حدود ۱,۰۳۵,۶۵۸ برآورد شده که توزیع جنسیتی و کلی آن به شرح زیر است:

تفکیک	زن	مرد	مجموع
جمعیت کل ولایت	۵۰۸,۱۰۴	۵۲۷,۵۵۴	۱,۰۳۵,۶۵۸
جمعیت روستایی (دهاتی)	۴۸۷,۲۷۳	۵۰۶,۴۹۷	۹۹۳,۷۷۰
جمعیت شهری (بندری)	۲۰,۸۳۱	۲۱,۰۵۷	۴۱,۸۸۸
نسبت شهرنشینی	۴.۰۴٪	۴.۰۸٪

تقسیمات اداری ولایت بدخشان

بدخشان بر اساس توزیع ادارى، ٢٨ وُلُسوالى (شهرستان) دارد که در جدول ذیل آمده است:

ولسوالی	موقعیت جغرافیایی و جمعیت	ویژگی‌های اقتصادی و سبک زندگی
واخان	شرق ولایت، ۱۸,۳۲۸ نفر جمعیت. به‌دلیل ارتفاع بلند، با عنوان «بام دنیا» شناخته می‌شود. در ۲۰۱۳م به‌عنوان دومین پارک ملی افغانستان معرفی شد.	بزرگترین یخچال‌های طبیعی افغانستان در این ولسوالی قرار دارد. منابع درآمد مردم به‌طور عمده از طریق دامپروری و گردشگری تأمین می‌شود.
کِشِم	غرب ولایت، ۱۰۶,۸۷۰ نفر جمعیت. با نام «دروازه بدخشان» شناخته می‌شود و به دلیل زیبایی طبیعی، محل کشت برنج است.	از لحاظ اقتصادی نسبت به تمام ولسوالی‌های بدخشان در سطح بهتری قرار دارد و دارای منابع سرشاری است. دریای کشم در این ولسوالی واقع است.
بهارک	مرکز ولایت، ۴۵,۰۰۰ نفر جمعیت. از لحاظ ترانزیتی، یکی از شاهراه‌های بسیار مهم راه ابریشم به شمار می‌رفت.	از نظر فرهنگی، اقتصادی و موقعیت جغرافیایی اهمیت ویژه‌ای دارد. شغل مردم شامل کشاورزی، دامداری، هتل‌داری و تجارت‌های کوچک است.
جُرم	مرکز ولایت، نزدیک به ۳,۰۰۰ نفر جمعیت. نام پیشین آن گلان بوده است.	بلندترین قلهٔ هندوکُش (با ارتفاع ۶,۷۲۹ متر) در این ولسوالی قرار دارد.
ولسوالی یفتل	غرب ولایت، نزدیک به ۸۸,۰۰۰ نفر جمعیت. از دو بخش بالا و پایین تشکیل شده بود و بخش بالایی آن به شهر فیض‌آباد پیوست.	شغل اصلی مردم دامپروری، کشاورزی و طلاکاری است. آب و هوای منطقه برای پرورش میوه‌هایی نظیر توت، سیب، آلبالو و گیلاس بسیار مناسب است.
راغستان	شمال غرب ولایت، ۳۷,۸۰۰ نفر جمعیت. منطقه‌ای بسیار سرسبز با تپه‌های متعدد است.	این ولسوالی دارای معادن طلای بسیاری است.
اَرگو	غرب ولایت، ۸۸,۶۱۶ نفر جمعیت. در ۱۶ سال پیش از ولسوالی فیض‌آباد جدا شده است.
دَرایِم	غرب ولایت، ۶۵,۰۰۰ نفر جمعیت.	دارای معادنی نظیر طلا و لعل است. بیشتر مردم به دامپروری و کشاورزی مشغول هستند و تولیدات عمدهٔ آنان گندم، جو، ذرت و برنج است.
اَرغَنج خواه	مرکز ولایت، بیش از ۱۸,۰۰۰ نفر جمعیت.	شغل بیشتر مردم این ولسوالی دامپروری است.
نِسَی	شمال غربی ولایت، نزدیک به ۲۷,۰۰۰ نفر جمعیت. با نام دروازه بالا نیز مشهور است.	پل دوستی میان افغانستان و تاجیکستان در این شهرستان قرار دارد.
مایمی	شمال غربی ولایت، حدود ۳۰,۰۰۰ نفر جمعیت. با نام دروازه پایین نیز مشهور است.	مردم آن به‌طور عمده کشاورز هستند و محصولاتی مانند گندم، جو، هندوانه، خربزه، زردآلو، گردو و انواع میوه‌های فصلی تولید می‌کنند. این ولسوالی به دلیل زیبایی‌های طبیعی (آبشار، چشمه و علفزار) شهرت دارد.
شِکَی	شمال غرب ولایت، حدود ۲۶,۰۰۰ نفر جمعیت. بیشتر اراضی آن کوهستانی است.	زمین‌های زراعتی آن نسبت به مناطق اطراف کمتر است. محصولات کشاورزی شامل گندم، جو، ذرت، باقالی و نخود است و درختان میوه‌ای مانند توت، سیب و انگور دارد.
اِشکاشِم	مرکز ولایت، حدود ۱۵,۰۰۰ نفر جمعیت.	در مرز تاجیکستان واقع است و منطقه‌ای نیز با همین نام در تاجیکستان وجود دارد.
خاش	مرکز ولایت، نزدیک به ۱۸,۰۰۰ نفر جمعیت.	ساکنین آن (تاجیک‌ها و ازبک‌ها) به‌طور عمده به کار زراعت، دامپروری و باغداری مشغول هستند. این ولسوالی اخیراً دستخوش تحولات امنیتی شده است.
خواهان	شمال غرب ولایت، ۱۸,۷۳۴ نفر جمعیت.	دارای زمستان‌های نسبتاً معتدل و تابستان‌های گرم است. بیشتر مردم به کشاورزی، دامداری و باغداری مشغول هستند.
کوفاب	شمال غرب ولایت، ۲۴,۴۰۰ نفر جمعیت.	با ولسوالی‌های خواهان، راغستان، شغنان و مایمی هم‌مرز است.
کوهستان	مرکز ولایت، نزدیک به ۲۲,۰۰۰ نفر جمعیت.	از تقسیم شدن ولسوالی راغ در ۱۹۹۴م به وجود آمد و از لحاظ جغرافیایی با ولسوالی‌های اطراف و شهر فیض‌آباد مرز مشترک دارد.
شِغنان	مرکز ولایت، ۳۱,۴۷۸ نفر جمعیت.	دریاچهٔ شیوا در این ولسوالی قرار دارد. دسترسی به آن به دلیل کوه‌های بلند در زمستان بسیار سخت می‌شود. صنعت دست‌باف مردم این ولسوالی شهرت خوبی دارد.
تَگاب	جنوب غربی ولایت، ۴۰,۰۰۰ نفر جمعیت. به کِشِمِ بالا نیز مشهور است.	بیشتر جمعیت (تاجیک‌ها، عرب‌ها و گجرها) به دامپروری و کشاورزی مشغول هستند و وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند.
تیشکان	غرب ولایت، بیش از ۲۵,۰۰۰ نفر جمعیت.	ساکنان آن را عمدتاً تاجیکان و اقلیتی از هزاره‌ها تشکیل می‌دهند و شغل آن‌ها دامپروری، کشاورزی و باغداری است.
وَردوج	مرکز ولایت، ۳۱,۰۰۰ نفر جمعیت.	موقعیت راهبردی دارد و در سال‌های گذشته صحنهٔ درگیری‌های نظامی بوده است.
زیباک	جنوب ولایت، حدود ۹,۰۰۰ نفر جمعیت. یکی از زیباترین ولسوالی‌های بدخشان است.	دارای دره‌های سرسبز و معدن مهم گوگرد است. مردم به دلیل علاقه‌مندی به صلح، کمترین میزان جرایم را دارند.
شهر بزرگ	غرب ولایت، ۶۷,۰۰۰ نفر جمعیت.	مردم به زبان‌های دری تاجیکی و ازبکی صحبت می‌کنند.
ولسوالی شهدا	مرکز ولایت، حدود ۵۹,۰۰۰ نفر جمعیت. نام قدیمی آن زردیو و سرغیلان است.	دارای بافت قبیله‌ای محکم است. از سرسبزترین مناطق است و بیش‌تر فرآورده‌های باغ‌داری آن اقلام تجارتی و صادراتی افغانستان محسوب می‌شوند.
کُران و مُنجان	جنوب ولایت، نزدیک به ۸,۰۰۰ نفر جمعیت.	یک قسمت از این ولسوالی، در مرز بین‌المللی بین افغانستان و پاکستان قرار دارد.
یاوان	شمال غربی ولایت، نزدیک به ۴۲,۰۰۰ نفر جمعیت.
فیض‌آباد	مرکز ولایت، بیش از ۵۰,۰۰۰ نفر جمعیت.	مرکز ولایت بدخشان و سرزمینی باستانی و تاریخی است. نام پیشین آن جوزان یا جوزگون دره به معنی شهر و محل گردو بوده است.
یُمگان یا یَمگان	غرب ولایت، ۲۳۰,۰۰۰ نفر جمعیت. به گیروان نیز مشهور است.	گفته می‌شود ناصر خسرو در این ولسوالی درگذشته و مدفن او در این مکان قرار دارد. مردم آن به زبان فارسی دری صحبت می‌کنند.

نظام اجتماعی و ترکیب قومی ولایت بدخشان

ساختار اجتماعی بدخشان نمایانگر تنوع فرهنگی و قومی این منطقهٔ تاریخی است که در طول سده‌ها شکل گرفته است. این نظام بر مبنای حضور و همزیستی گروه‌های قومی متعددی استوار است:

• بخش عمدهٔ باشندگان بدخشان را تشکیل می‌دهند و به‌عنوان گروه قومی مسلط در این ولایت شناخته می‌شوند.
• گروه‌های قومی دیگری نیز در قلمرو بدخشان سکونت دارند و شامل ازبیک‌، هزاره‌، بلوچ‌ و کاشغری‌ می‌شود که هر یک بخشی از بافت اجتماعی متنوع منطقه را شکل می‌دهند.
• در مناطق کوهستانی و صعب‌العبور پامیر غربی، اقوامی از ریشه‌های ایرانی حضور دارند که توسط تاجیک‌ها با عنوان «غَلچّه» شناخته می‌شوند. گروه‌هایی مانند وخی‌، اشکاشمی‌، روشانی‌ و شغنانی‌از جمله این اقوام هستند که توانسته‌اند ساختارها و الگوهای زندگی سنتی خود را حفظ کنند.

فرهنگ و هنر در ولایت بدخشان

دین و مذهب

• مذاهب غالب: در بدخشان مذاهب شیعهٔ اسماعیلی، شیعهٔ اثناعشری و حنفی (سنی) رواج دارند. در این میان، مذهب شیعهٔ اسماعیلی، مذهب غالب در میان تاجیک‌های بدخشان است.
• جریان‌های تصوف: تصوف یکی از جریان‌های فکری پرطرف‌دار است که از دیرباز در بدخشان پیروانی داشته و همچنان در سبک زندگی مردم نقش دارد. از میان طرق صوفیانه، طریقت‌های نقشبندیه و قادریه به‌عنوان جریان‌های غالب شناخته می‌شوند. به‌طور خاص، طریقت نقشبندیه توسط میر سیدغیاث‌الدین غیاثی در قرن سیزدهم هجری در بدخشان بنیان‌گذاری شد.

زبان و ادبیات

ولایت بَدَخشان که به‌دلیل موقعیت کوهستانی خود به موزهٔ زبان‌ها شهرت دارد، از نظر زبان‌شناختی بسیار متنوع است. اکثریت ساکنان را تاجیک‌ها تشکیل می‌دهند و زبان رایج و مشترک در زندگی روزمره، فارسی (تاجیکی) است. با این حال، در مناطق دوردست کوهستانی، چندین گویش بومی ایرانی شرقی موسوم به زبان‌های پامیری رواج دارد که در معرض خطر نابودی قرار دارند.

این گویش‌ها شامل شِغنی (رایج در منطقه شغنان)، پامیری، واخانی، اشکاشمی و منجانی بوده که اغلب توسط اقلیتی از مردم در خانه‌ها استفاده شده و پیوند قوی با هویت محلی دارند. تفاوت میان این گویش‌ها گاهی به حدی است که گویشوران برای فهماندن منظور خود، مجبور به استفاده از زبان فارسی می‌شوند. محققان این تنوع زبانی را نشان‌دهندهٔ غنای فرهنگی و ریشه‌های آریایی ساکنان بدخشان می‌دانند.

آیین‌های ملی و مذهبی در بدخشان

جشن نوروز

جشن نوروز در بدخشان جایگاهی ویژه در سبک زندگی مردم دارد و با آدابی خاص و مفصل گرامی داشته می‌شود. این آیین‌ها با پاکیزگی و نوسازی محیط زندگی آغاز می‌شود؛ به‌طوری که اهالی از ساعات اولیۀ صبح نوروز، به نظافت کامل خانه می‌پردازند و لباس‌های نو بر تن می‌کنند. پس از تمیزکردن خانه، بانوان به تهیهٔ خوراک‌های سنتی نوروزی مانند «سَمَنَک»، «کاچی» و «بت» اقدام می‌کنند.

اوج تجلی همبستگی اجتماعی در رسم دید و بازدید نمود می‌یابد؛ افراد با به دست گرفتن شاخه‌های جوان درخت بید، به خانه‌های همسایگان رفته و با عبارت «شاگون بهار مبارک» سال نو را تبریک می‌گویند. همچنین، کودکان و نوجوانان با اجرای رسم خانه‌گشتک یا «کلاغز-غز» (انداختن خریطه از بام و خواندن رباعیات نوروزی)، از صاحب‌خانه‌ها شیرینی و کلچه مطالبه می‌کنند، که این رسم مبنای شادی و مهرورزی در روزهای نخست بهار است.

عیدهای اسلامی

اعیاد اسلامی فطر و قربان در ولایت بدخشان، به‌عنوان بخش‌های مهمی از سبک زندگی دینی و اجتماعی مردم، با شور و شکوه برگزار می‌شود و بر تقویت پیوندهای خانوادگی و همبستگی اجتماعی تأکید دارد. هر دو عید با ادای نماز عید و پوشیدن لباس‌های نو آغاز می‌شوند؛ در روز عید فطر، رسم دید و بازدید از بزرگان فامیل، زیارت قبور و اهدای عیدی به کودکان و نوجوانان رایج است. همچنین، عید قربان با تأکید بر قربانی‌کردن و توزیع گوشت بین نیازمندان، بر بعد خیرخواهانه و سخاوتمندی در جامعه تأکید می‌ورزد.

ازدواج و تشکیل خانواده

تشکیل خانواده و ازدواج به‌عنوان سنگ‌بنای اصلی جامعه در بدخشان، از اهمیتی حیاتی در سبک زندگی اجتماعی برخوردار است، اما مراسم عروسی در این ولایت، به‌ویژه در محیط‌های روستایی با آداب و رسوم قدیمی و شکوه خاصی برگزار می‌شود که همین امر در سال‌های اخیر سبب شده مراسم ازدواج، به‌دلیل سنت‌های سنگین، بیشتر با هزینه‌های زیاد و افراطی همراه باشد.

با این حال، در سال‌های اخیر، برای کاهش این فشار اقتصادی و تشویق خانواده‌ها، تلاش‌هایی برای برگزاری عروسی‌های دسته‌جمعی صورت گرفته است؛ هرچند که ذات این محافل با پایکوبی، رقص و آهنگ‌های محلی بدخشانی پیوند خورده و نماد شادی و هویت فرهنگی این مردم است.

سبک پوشش در ولایت بدخشان

سبک پوشش در ولایت بَدَخشان ترکیبی از سنت‌های کهن کوهستانی و منطقه‌ای بوده که بر کار دست و صنایع دستی محلی استوار است. برای مثال چَپَن یا چکمن بدخشی، مهم‌ترین مشخصهٔ پوشش مردانه در این ولایت و سراسر شمال افغانستان است. چپن در گذشته لباسی مخصوص بزرگان، ریش‌سفیدان و افراد متنفذ محسوب می‌شد که پوشیدن آن، جایگاه اجتماعی و احترام فرد را در جامعه گوشزد می‌کرد. امروزه جوانان نیز به پوشیدن آن علاقه پیدا کرده‌اند.

چپن به‌صورت عمده توسط زنان بدخشانی دوخته می‌شود و منبع مهمی برای درآمد زنان به شمار می‌رود. مردان بدخشانی به‌طور معمول از پیراهن تنبان (لباس گشاد و راحت)، لنگی (دستار یا عمامه)، کلاه‌های دست‌دوز و چپن یا جیلک (واسکَت/جلیقه) پشمی استفاده می‌کنند. شیوهٔ بستن لنگی در بدخشان به این صورت است که مردم شملهٔ آن را جمع کرده و بالا می‌برند.

پوشش زنان

پوشش زنان بدخشانی با تنوع رنگ و طرح‌های خاص مشخص می‌شود و تأکید زیادی بر گلدوزی دستی و ظرافت دارد:

• پیراهن و دامن: زنان بیشتر از پیراهن‌های کمرچین، دامن‌های وریب (چین‌دار) و تنبان‌های گیبی (شلوارهای گشاد و چین‌دار) استفاده می‌کنند؛
• جنس پارچه: پارچه‌های مورد استفاده اغلب از جنس کتان گلدار است؛
• پوشش سر: چادرهای کتانی و به‌ویژه دستمال سر «گل سیب» بدخشان در سراسر افغانستان معروف است؛
• صنایع دستی و اقتصاد: تولید و فروش لباس‌های سنتی رنگارنگ و صنایع دستی در بدخشان، یکی از راه‌های اصلی خودکفایی زنان در برابر بحران‌های اقتصادی محسوب می‌شود. لباس‌های سنتی بدخشان، به‌طور کلی، نمادی از هویت فرهنگی، مهارت‌های دستی زنان و انعکاس‌دهندهٔ سبک زندگی کوهستانی در این ولایت است.

آموزش و تحصیلات عالی

معارف (آموزش و پرورش)

بر اساس گزارش رسانه‌ها در 1391ش ولایت بدخشان بیش از ۶۴۰ باب مکتب ابتدائیه، متوسطه و لیسه داشت که بیش از ۳۲۸ هزار شاگرد، شامل ۱۵۰ هزار دختر، در آن مشغول به تحصیل بودند و توسط حدود ۱۰ هزار معلم از جمله 3 هزار معلم زن، تدریس می‌شدند. با تسلط مجدد طالبان، وضعیت معارف در ولایت بدخشان دستخوش تغییرات بنیادین شده و رویکرد آموزشی به سمت تعلیمات مذهبی و شرعی سوق داده شده است. این تغییر، ضمن تأکید بر تفکیک کامل جنسیتی در محیط‌های آموزشی، دسترسی دختران بالاتر از صنف ششم به مکتب را به‌شدت محدود کرده و بر کیفیت زندگی و آیندۀ تحصیلی آنان تأثیر منفی گذاشته است. علاوه‌بر این، نگرانی‌ها درباره مسلکی بودن کادر معلمین افزایش یافته و تأکید بر جذب علما و افراد غیرمسلکی، استانداردها و آیندۀ شغلی فارغ‌التحصیلان را به مخاطره انداخته است.

تحصیلات عالی

دانشگاه بدخشان در ۱۳۷۷ش در شهر فیض‌آباد تأسیس شد. این دانشگاه دارای ۹ دانشکده شامل دانشکدة اقتصاد، ادبیات، علوم ‌اجتماعی، تعلیم و تربیه، زراعت، حقوق، شرعیات، کامپیوتر ساینس، مهندسی و ۲۶ گروه علمی شامل گروه‌ ریاضی، فیزیک، کیمیا، بیولوژی، دری، عربی، پشتو، ژورنالیزم، انگلیسی، مالداری، باغداری، جنگلات و منابع طبیعی، اگرانومی، امورمالی و بانکی، اداره و مدیریت، فقه و قانون، تعلیمات اسلامی، جغرافیه، تاریخ، جامعه‌شناسی، قضا، اداره و دیپلوماسی، تکنالوژی معلوماتی، دیتابیس سیستم، مهندسی و جیولوژی(زمین شناسی) و معدن است.

این دانشگاه، همچنین، دارای یک مجلۀ ‌علمی ـ پژوهشی است که در آن پژوهش‌های کادرهای علمی به نشر می‌رسد. در این دانشگاه بیش از پنج هزار دانشجوی دختر و پسر مصروف تحصیل هستند که ۶۶ درصد آن را پسران و ۳۴ درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند.

رسانه‌های صوتی، تصویری و چاپی

وضعیت رسانه‌ها در ولایت بدخشان، پس از سقوط دولت پیشین، با بحران مالی شدید و اعمال محدودیت‌ها و سانسور مواجه شده است، که منجر به کاهش چشمگیر رسانه‌های فعال در این ولایت شده است.

وضعیت کنونی و آماری رسانه‌ها

شاخص	قبل از تسلط طالبان در 1401ش	وضعیت کنونی	میزان کاهش
مجموع رسانه‌های خصوصی	۴۹ رسانه (۳۵ چاپی، ۱۱ رادیو، ۳ تلویزیون)	۷ رسانه فعال دولتی/خصوصی	بیش از ۸۵٪ توقف فعالیت
رسانه‌های چاپی خصوصی	۳۵ نشریه	صفر	هیچ نشریهٔ چاپی خصوصی فعال نیست.
رسانه‌های فعال کنونی	-	۴ رادیو، ۲ تلویزیون، ۱ نشریهٔ دولتی	-

چالش‌های مالی و اقتصادی

• نبود منابع درآمد: رسانه‌های خصوصی، منابع درآمدی خود مانند اعلانات تجاری و پروژه‌های آگاهی‌دهی را از دست داده‌اند.
• ناتوانی در پرداخت معاش: مشکلات مالی به حدی شدید است که رسانه‌های محلی قادر به پرداخت حقوق همکاران خود نیستند و همین امر منجر به توقف نشرات شده است.

محدودیت‌های سیاسی

• عدم دسترسی به اطلاعات: بزرگ‌ترین چالش، عدم ارائهٔ معلومات از سوی مسئولان دولتی به خبرنگاران است و این فرهنگ ارائهٔ اطلاعات نهادینه نشده است؛
• اعمال سانسور و ممنوعیت: خبرنگاران طالبان را متهم به مداخله و اعمال محدودیت‌های گسترده می‌کنند که کار رسانه‌ای آزاد را دشوار یا ناممکن کرده است؛
• تهدید علیه زنان خبرنگار: اعمال ممنوعیت‌های سخت‌گیرانه علیه خبرنگاران، به‌ویژه زنان، منجر به توقف فعالیت رسانه‌های مختص زنان شده است.

خبرنگاران و نهادهای حامی رسانه‌ها معتقدند که مداخله و عدم رعایت قانون رسانه‌های همه‌گانی توسط طالبان، عامل اصلی فروپاشی رسانه‌ها در این ولایت است.

اقتصاد ولایت بدخشان

کشاورزی و دامداری

بیشتر مردم، در نقاط مختلفی از بدخشان، به کشاورزی، دام‌داری، صنایع‌دستی و معدن‌کاری مشغول هستند. از جمله محصولات عمدۀ کشاورزی در این ولسوالی می‌توان به گندم، جو، جواری (ذرت)، باقلی، ارزن، برنج لک، کنجد، تخمة آفتاب‌گردان و حبوبات اشاره کرد.

صنایع دستی

مردم بدخشان از دیرباز به اَلچَه‌بافی، کَرباس‌بافی، گِیلم‌بافی، چَکمن‌دوزی، قاقمه‌بافی، زرگری، آهَنگَری، مِس‌گَری، موزه و کفش دوزی، چَموس دوزی، پیزار (کفش) دوزی، کَلالی، معماری، نَجاری، گل‌دوزی و خامَک‌دوزی مصروف بوده که بیشتر آنها توسط زنان انجام می‌شده است. نمد و پارچه‌های نخی نیز به‌عنوان صنایع دستی این ولایت به‌شمار می‌روند که در خانه‌های بدخشانی‌ها تهیه می‌شود.

معادن

ولایت بدخشان از نظر اقتصادی دارای ذخایر معدنی متنوع و ارزشمند است که نقش مهمی در پتانسیل توسعهٔ منطقه‌ای ایفا می‌کند. این معادن شامل طیف گسترده‌ای از فلزات و سنگ‌های قیمتی می‌شود؛ از جمله فلزات صنعتی می‌توان به آهن در ساجر و فارماره، مس در گلیک و سرب و جست در بایقره اشاره کرد.

این ولایت همچنین به‌دلیل داشتن سنگ‌های قیمتی و مواد معدنی استراتژیک شهرت جهانی دارد؛ مهم‌ترین آنها شامل لاجورد و قلعی در ده گال، طلا در ویکادور، تورمالین در رباط، کوارتز در صندوقول، تراورتین در سرجنگل، زغال‌سنگ در اندمین و فیروزه در کفترخانه است. این تنوع معدنی، بدخشان را به یکی از مراکز ثقل منابع طبیعی تبدیل کرده و بر اهمیت اقتصادی آن در سطح کلان کشور می‌افزاید.

جاذبه‌های گردشگری ولایت بدخشان

ولایت بَدَخشان با طبیعت کوهستانی و دست‌نخورده، کانون ظرفیت‌های عظیم گردشگری و تاریخی در شمال شرق افغانستان است. ساختار جغرافیایی و زیست‌محیطی این ولایت، آن را به یک مقصد منحصر به فرد تبدیل کرده که بر معیشت و توسعهٔ محلی تأثیر مستقیم دارد.

واخان؛ پناهگاه زیستی و دومین پارک ملی کشو

ولسوالی واخان، که در مرزهای سه‌گانه با چین، پاکستان و تاجیکستان قرار دارد، به‌دلیل طبیعت بکر و باستانی‌اش به تاج افغانستان معروف است. این منطقه به‌عنوان دومین پارک ملی کشور شناخته می‌شود و هدف از آن، حفظ میراث‌های فرهنگی و پناهگاه حیات وحش است. این منطقه میزبان گونه‌های جانوری کمیاب جهانی مانند پلنگ برفی، آهوی مارکوپولو و خرس نصواری است. این حیات وحش با مشارکت فعال اقلیت‌های وخی و قرغیز (ساکنان بومی) که از ۱۳۸۴ش شکار را تحت کنترل درآورده‌اند، حفظ و تقویت می‌شود.

گسترش شبکهٔ گردشگری و تأثیر اقتصادی

• ساحات جدید گردشگری: ولایت بدخشان دارای ۲۵ ساحهٔ جدید گردشگری و تاریخی است که توسط وزارت اطلاعات و فرهنگ در دوران جمهوری اسلامی افغانستان در ۹ ولسوالی مانند شغنان، زیباک، واخان و اشکاشم ثبت شده‌اند. این مناطق جدید، ظرفیت‌های گردشگری ولایت را افزایش داده‌اند.
• تأثیر بر معیشت: ثبت رسمی این جاذبه‌ها، یک هدف استراتژیک برای رشد صنعت گردشگری را دنبال می‌کند. پیش‌بینی می‌شود که رونق اقتصادی ناشی از حضور گردشگران داخلی و خارجی، مستقیماً به بهبود معیشت و کیفیت زندگی مردم بومی کمک شایانی کند.
• ظرفیت‌های کشف‌نشده: به‌دلیل صعب‌العبور بودن بخش‌هایی از این ولایت، مناطق گردشگری کشف‌نشدهٔ دیگری نیز وجود دارند که ظرفیت توسعهٔ گردشگری بدخشان را در آینده افزایش می‌دهد.

زیرساخت و امکانات رفاهی ولایت بدخشان

راه‌های مواصلاتی

ولایت بدخشان، به دلیل جغرافیای صعب‌العبور و کوهستانی خود، همواره با چالش‌های اساسی در زمینهٔ زیرساخت‌های حمل و نقل مواجه است. راه‌های مواصلاتی این ولایت اغلب تحت تأثیر بارش سنگین برف و ریزش بهمن قرار می‌گیرند و در فصل زمستان، راه‌های چندین ولسوالی به طور کامل مسدود می‌شود. این انزوای فصلی، تأثیر مستقیمی بر سبک زندگی مردم، تجارت و ارائه خدمات ضروری دارد.

• جاده پنجشیر-بدخشان: اصلی‌ترین مسیر ارتباطی ولایت بدخشان به کابل است که از مسیر پنجشیر می‌گذرد. این جاده که در حدود ۲۱۰ کیلومتر درازا دارد، به‌عنوان بدیل مناسبی برای گذرگاه سالنگ مطرح شده و برای کوتاه‌کردن فاصلهٔ بدخشان تا کابل، حدود ۱۴۸ کیلومتر از آن در 1404ش هموار و جغل‌اندازی شده است.
• پروژه‌های ترانزیتی: در راستای گسترش ارتباطات بین‌المللی، پروژهٔ ساخت سرک واخان آغاز شده است. این جاده که به‌عنوان بخشی از مسیر تاریخی جادۀ ابریشم تلقی می‌شود، قرار است واخان را به مرز چین متصل سازد و توسعهٔ ترانزیت و تبادلات تجاری را تسهیل کند.

فرودگاه

ولایت بدخشان دارای یک فرودگاه داخلی اصلی در مرکز ولایت است که بیشتر برای شرایط اضطراری یا پروازهای سبک کاربرد دارند. این فرودگاه در حدود ۵/۶ کیلومتری شمال غربی فیض‌آباد مرکز ولایت و در ارتفاع ۱۱۷۱ متری از سطح دریا واقع شده است.

مراکز درمانی

ولایت بدخشان دارای یک باب شفاخانهٔ دولتی بزرگ در فیض‌آباد است و در سطح ولسوالی‌ها، خدمات درمانی از طریق درمانگاه‌های دولتی کوچک تأمین می‌شود که در تمام ولسوالی‌های این ولایت مستقر هستند. افزون بر این، در دو ولسوالی خاص، دو شفاخانهٔ تخصصی با نام‌های «CSA» و «BSA» نیز خدمات‌رسانی می‌کنند. به‌دلیل کمبود امکانات درمانی کامل در مناطق دوردست این ولایت، بیماران بیش از حد انتظار به شفاخانهٔ ولایتی مراجعه می‌کنند که این تراکم بالا مانع از رسیدگی درست و به‌موقع به تمامی مراجعین می‌شود.

امکانات ورزشی

با وجود محرومیت‌های زیرساختی، در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای توسعهٔ فضاهای ورزشی و رفاهی صورت گرفته است. از جمله یک جمنازیوم ورزشی بزرگ در بدخشان برای مسابقات فوتسال ساخته شده که ظرفیت تماشای حدود هزار نفر را دارد.

بدخشان تاجکستان

موقعیت و ساختار ژئوپلیتیک

استان خودگردان بدخشان کوهستانی (GBAO) در شرق تاجیکستان، بازماندهٔ سرزمین‌های پامیر غربی است که پس از انحلال خانات بخارا در ۱۹۲۵م، در زمرهٔ متصرفات روسیه قرار گرفت و با عنوان خودگردان تثبیت شد.

این منطقهٔ کوهستانی که حدود ۳۶,۷۱۰ کیلومتر مربع مساحت دارد، از شمال با قرقیزستان، از شرق با سین کیانگ چین و از جنوب با افغانستان مرز مشترک دارد و تنها از طریق دالانِ وخان (واقع در افغانستان) از پاکستان جدا می‌شود. ساختار توپوگرافی آن نیز شامل فلات‌های مرتفع در شرق و مناطق با ارتفاع کمتر در غرب است که رودهای اصلی پنج (آمودریا) و شعبه‌های آن، حیات منطقه را تأمین می‌کنند.

سبک زندگی

سبک زندگی در بدخشان کوهستانی به‌طور مستقیم از شرایط جغرافیایی و منابع طبیعی آن شکل گرفته است. در بخش غربی که ارتفاع کمتری دارد و شرایط برای کشاورزی مساعدتر است، مردم به کشت محصولاتی مانند گندم، سیب‌زمینی و سبزیجات مشغول‌اند و کشاورزی رونق دارد.

در بخش‌های شرقی و مرتفع‌تر، دامداری رواج بیشتری دارد. افزون بر این، اقتصاد منطقه بر معادن غنی از جمله فلزات صنعتی و مواد معدنی ارزشمند مانند طلا، نمک خوراکی، زغال‌سنگ و میکا استوار است.

میراث طبیعی و گردشگری

بدخشان تاجیکستان به‌دلیل جاذبه‌های طبیعی زیاد به یک مقصد اصلی گردشگری بین‌المللی تبدیل شده است. این منطقه میزبان قله‌های مرتفع مانند اسماعیل سامانی و پدیده‌های زمین‌شناختی نایابی چون یخچال طبیعی فدچنکو و دریاچهٔ سریز است.

همچنین، وجود چشمه‌های آب گرم شفابخش مانند اوجند و بی‌بی فاطمه زهرا و آثار تاریخی همچون قلعه‌های یمچون و قهقهه در کنار مسیر تاریخی راه ابریشم، عمق فرهنگی منطقه را برجسته می‌سازد. تلاش‌های دولت تاجیکستان برای توسعهٔ این جاذبه‌ها، با هدف جذب سرمایه‌گذار و بهبود شرایط اقتصادی و معیشتی مردم محلی دنبال می‌شود.

بدخشان در آثار پژوهشگران

اهمیت تاریخی و فرهنگی منطقهٔ بَدَخشان سبب شده است که این سرزمین نه تنها در متون ادبی و تاریخی کهن جایگاه ویژه‌ای داشته باشد، بلکه موضوع تألیف چندین کتاب مستقل نیز قرار گیرد.

• تاریخ‌نگاری کهن: «تاریخ بدخشان» نامی است که به مجموعه آثاری در این زمینه اطلاق می‌شود؛ از جمله یک کتاب تاریخی به خط شکسته نستعلیق که توسط دو میرزا نوشته شده و اکنون در کتابخانهٔ آثار خطی عتیقه در انستیتوی شرق‌شناسی شهر سنت پترزبورگ نگهداری می‌شود.
• راهنماهای جغرافیایی: کتاب «راهنمای قَطغَن و بدخشان» یکی از منابع مهمی است که در دوران سلطنت شاه امان‌الله توسط برهان‌الدین کُشککی و به نقل از برخی منابع، محمد نادر خان تدوین شده است.
• تذکره‌ها و سفرنامه‌ها: همچنین، آثاری چون «ارمغان بدخشان» به‌عنوان یک تذکرهٔ مستقل در شرح حال شاعران فارسی‌گوی بدخشان از گذشته تا دوران معاصر نگاشته شده است. علاوه‌بر این، کتبی مانند «از بدخشان تا بخارا» نیز به‌صورت سفرنامه و خاطرات، به روایت ابعاد فرهنگی و جغرافیایی این منطقه پرداخته‌اند.

بدخشان در شعر شاعران

شهرت ولایت بدخشان در ادبیات فارسی، به‌طور عمده ریشه در معادن لعل آن دارد؛ این سنگ قیمتی به‌دلیل نایاب‌بودن و ارزش بالا، به یک استعارهٔ شاخص برای توصیف زیبایی و گران‌بها بودن تبدیل شده است. شاعرانی چون بیدل دهلوی لعل بدخشان را نماد فکر رنگین و ثروت روحانی خود می‌داند که نثار تهی‌دستان شرق می‌شود و در شعر خود چنین سروده است:

فکر رنگینم کند نذر تهی دستان شرق

پارهٔ لعلی که دارم از بدخشان شما

همچنین، سعدی شیرازی با استفاده از لعل بدخشان، بر خاصیت کمیاب‌بودن و تفاوت در ارزش‌ها تأکید کرده و می‌سراید:

گر سنگ همه لعل بدخشان بودی

پس قیمت سنگ و لعل یکسان بودی

منابع

• «آثار تاریخی ولایت بدخشان»، وب‌سایت ولایت بدخشان،‌ تاریخ بازدید: ۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله،رحلة بن بطوطه، به کوشش طلال حرب، بیروت، ۱۹۸۷م.
• ابوالمعالی‌، محمد، بیان‌ الادیان‌، به‌ کوشش‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌، ۱۳۷۶ش‌.
• «ارمغان بدخشان»، وب‌سایت کابلستان، تاریخ درج مطلب: تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م.
• «افول رسانه‌های چاپی در بدخشان»، وب‌سایت روزنامۀ آرمان ملی، تاریخ درج مطلب: 7 نوامبر 2020م.
• الفت، تیمورشاه، «تجلیل نوروز در استان بدخشان»، وبلاگ معلومات عمومی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۳۸۴ش.
• «باشنده‌گان بدخشان و مشکلات راه‌های رفت‌وآمدشان»، وب‌سایت سلام وطن‌دار، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1400ش.
• بدخشان نگین گردشگری تاجیکستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1398ش.
• «بدخشانیان برای نوروز آمادگی می‌گیرند»، وب‌سایت روزنامه ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
• بدخشانی، عبدالقهار، «وضعیت معارف در بدخشان»، وبلاگ بدخشانی، تاریخ انتشار: ۲۱ بهمن ۱۳۹۰ش.
• بدخشی، میرزا سنگ‌محمد، تاریخ بدخشان، اکادمی مطالعات شرق‌شناسی شوروی، ۱۹۵۹م.
• بلاذری، احمد، فتوح‌البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۹۷۸م.
• «بیمارداران در بدخشان: در بخش عاجل شفاخانه‌ی ولایتی هیچ پزشک متخصص وجود ندارد»، وب‌سایت سلام وطن‌دار، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1402ش.
• «تاریخ بدخشان»، وب‌سایت خراسان، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1391ش.
• «تغییر نصاب معارف؛ طالبان ۲۵ مکتب را در تخار و بدخشان به مدرسه تبدیل کردند»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبشهت 1403ش.
• «تکمیل ۹۷ درصدی کار بازسازی میدان هوایی فیض‌آباد»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1402ش.
• جمشیدی، پروان، «نوروز در بدخشان»، وب‌سایت روزنامه ماندگار، تاریخ انتشار: ۱۰ حمل ۱۳۹۸ش.
• «چپن؛ مظهری ملی که به دست زنان تولید می شود»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1392ش.
• خلیلی، خلیل‌الله، «یمگان»، مجلۀ آریانا، شمارۀ 2، سال 33، ۱۳۵۴ش.
• «ده زوج در بدخشان مراسم عروسی شان را بگونۀ دسته‌جمعی برگزار کردند»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1397ش.
• روند، رحمت‌الله، «تاریخ بدخشان»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ انتشار: ۲۷ حوت ۱۳۹۱ش.
• «زنان بدخشان صنایع دستی و آثار هنری را در نمایشگاهی به نمایش گذاشتند»، وب‌سایت سلام تایمز، تاریخ درج مطلب: 24 اکتبر 2022م.
• «ساخت یک جمنازیوم ورزشی با هزینه ۱۰ میلیون افغانی در بدخشان»، 28 اردیبهشت 14025ش.
• سیحون، سمیع‌الله، «آبده‌های تاریخی و میراث‌های فرهنگی بدخشان با خطر نابودی روبه‌رو استند»، خبرگزاری نشانه، تاریخ درج مطلب: ۱۰ جنوری ۲۰۲۱م.
• سیفیی هروی، سیف بن محمد، تاریخ نامۀ هرات، به کوشش محم زبیر صدیقی، کلکته، ۱۹۴۳م.
• شیروانی‌، زین‌العابدین‌ شیروانی‌، بستان‌ السیاحه، تهران‌، سنایی، ۱۳۱۵ش‌.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ، عبدالرزاق سمرقندی، تهران، به کوشش عبدالحسین نوابی، ۱۳۵۳ش.
• «ظواهر معدنی ولایت بدخشان»، وب‌سایت وزارت معادن و پترولیم، تاریخ بازدید: 9 آبان 1404ش.
• «علاقه‌مندی جوانان بدخشان به عرفان و تصوف»، وب‌سایت روزنامه ۸ صبح، ۳۰ قوس ۱۴۰۰ش.
• «عید قربان، بازار مواشی بدخشان، قیمت گوسفند، گاو و بز»، وب‌سایت یوتویوب، تاریخ بازدید: 8 آبان 1404ش.
• فرامکین، گرگوار، باستان‌شناسی در آسیای مرکزی، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران۱۳۷۲ش.
• «فرهنگ عامیانهء پامیر بدخشان وثیقهء سنتهای بجا ماندهء آریانای کهن و امانت تاریخی نیاکان ما»، وب‌سایت اصالت، تاریخ بازدید: 9 آبان 1404ش.
• فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران،۱۳۶۷ش.
• «کار جغل‌اندازی فاز اول و دوم سرک واخان تا پایان سال جاری تکمیل می‌شود»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1404ش.
• «کتلاک دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ انتشار: حمل ۱۳۹۹ش.
• «لباس مردم افغانستان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 8 آبان 1404ش.
• «لوای پنجشیر: ۱۴۸ کیلومتر جاده پنجشیر-بدخشان هموار‌ و جغل‌اندازی شده‌ است»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 13 خرداد 1404ش.
• مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.
• «معارف بدخشان در سردرگمی مطلق قرار دارد»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: 5 اردیهشت 1394ش.
• «معرفی واخان بدخشان، به عنوان دومین پارک ملی کشور»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1393ش.
• «معرفی ولایت بدخشان»، خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1399ش.
• «معرفی ۲۵ ساحه جدید گردشگری در ولایت بدخشان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1403ش.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه لیدن، ۱۹۰۶م.
• نظامی، عبدالواسع، منشأ الانشاء، به کوشش رکن‌الدین همایونفر، تهران، ۱۳۵۷ش.
• «نگاهی به کتاب راهنمای قطغن و بدخشان»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1402ش.
• «نوروز در بدخشان»، وبلاگ بشارت نیوز، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۱ش.
• وصاف‌، شرف‌الدين عبدالله بن فضل‌الله شيرازى، تاریخ‌ وصاف، تحریر عبدالمحمد آیتی‌، تهران‌، ۱۳۴۶ش‌.
• «وضعیت بحرانی در شفاخانه بدخشان؛ ۳۲۰ مریض در ۱۲۸ بستر زیر درمانند»، وب‌سایت 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1403ش.
• «وضعیت بد رسانه‌ها در بدخشان؛ از ۴۹ رسانه ۷ رسانه فعال مانده است»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 19 دی 1402ش.
• «ولایت بدخشان افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1400ش.
• «ولسوالی‌های ولایت بدخشان»، وبلاگ سرزمین لعل و لاجورد، تاریخ بازدید: ۷ آذر۱۴۰۱ش.
• Barthold، WW، X Istoriko-geograficheskii obzor Irana n، Sochineniya، Moscow، ۱۹۷۱، vol VII.