پیش‌نویس:ازدواج به‌هنگام: تفاوت میان نسخه‌ها
imported>قاسم ابراهیمی پور بدون خلاصۀ ویرایش |
imported>قاسم ابراهیمی پور بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
==کودک‌همسری== | ==کودک‌همسری== | ||
بر اساس تعریف کودکی، از طرف نهادهای بین‌المللی، [[ازدواج]] قبل از ۱۸ سالگی، کودک‌همسری قلمداد شده و برای آن پیامدهای جسمی، روحی و اجتماعی متعددی ذکر شده است.<ref> حکیم‌پور، زنجیر مقدس، در آمدی بر چالش‌های فقهی و حقوقی پدیده کودک‌همسری، 1400ش، ص30 و 36.</ref> برخی فقها نیز هرچند ازدواج در سن بلوغ را جايز شمرده‌اند، اما اصرار بر ازدواج زودهنگام را مناسب نمي‌دانند و ازدواج اجباری دختران کم‌سن‌وسال را تضعيف و ناديده‌گرفتن حقوق آنان دانسته و معتقد به ضرورت مقابله قانونی با این پدیده هستند.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=11400 «دیدار جمعی از زنان هرمزگان با رهبر انقلاب»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.]</ref> | بر اساس تعریف کودکی، از طرف نهادهای بین‌المللی، [[ازدواج]] قبل از ۱۸ سالگی، کودک‌همسری قلمداد شده و برای آن پیامدهای جسمی، روحی و اجتماعی متعددی ذکر شده است.<ref> حکیم‌پور، زنجیر مقدس، در آمدی بر چالش‌های فقهی و حقوقی پدیده کودک‌همسری، 1400ش، ص30 و 36.</ref> برخی فقها نیز هرچند ازدواج در سن بلوغ را جايز شمرده‌اند، اما اصرار بر ازدواج زودهنگام را مناسب نمي‌دانند و ازدواج اجباری دختران کم‌سن‌وسال را تضعيف و ناديده‌گرفتن حقوق آنان دانسته و معتقد به ضرورت مقابله قانونی با این پدیده هستند.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=11400 «دیدار جمعی از زنان هرمزگان با رهبر انقلاب»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.]</ref> | ||
==سن ازدواج و تحولات آن در ایران== | |||
[[پرونده:نمودار.png|300px|thumb|left|تحولات میانگین سن در اولین ازدواج در ایران در بازه زمانی ۱۳۴۵-۱۳۹۵ش]] | |||
در جمهوری اسلامی ایران سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال تعیین‌شده است<ref>کاظمی‌پور، «تحول سن ازدواج زنان در ایران و عوامل جمعیتی مؤثر بر آن»، ص104.</ref> اما آمارهای جمعیتی کشور نشان‌دهنده افزایش سن افراد در ازدواج اول است. میانگین سن ازدواج در کل کشور در ۱۳۹۸ش، برای مردان ۲۹٫۷ سال و برای زنان ۲۴٫۸ سال به ثبت رسیده که این آمار در ۳۱ استان کشور نیز یکسان نیست.<ref>«میانگین سن ازدواج زنان و مردان در ایران»، پایگاه خبری ـ تحلیلی مشرق نیوز،27 بهمن 1399. </ref> | |||
میانگین سن در اولین ازدواج یکی از معیارهای شناخت و پیش‌بینی آینده جمعیتی در کشورها است. بر این اساس با افزایش سن در اولین ازدواج بخصوص در میان زنان، نرخ باروری و میزان موالید کشور نیز کاهش می‌یابد.<ref>[https://www.amar.org.ir/news/ID/2623/categoryId/19/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%8A%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%8A%D9%86-%D8%B3%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A7%D9%83%D9%8A%D8%AF-%D8%A8%D8%B1-%D9%86%D8%AA%D8%A7%D9%8A%D8%AC-%D8%B3%D8%B1%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%8A-1395 «تحولات ميانگين سن در اولين ازدواج در ايران با تاكيد بر نتايج سرشماري ١٣٩٥»، مرکز آمار کشور، 20 خرداد 1396.]</ref> | |||
===ازدواج به‌هنگام در قانون ایران=== | |||
ازدواج به‌هنگام از نگاه حقوقی ناظر به دو قاعده است؛ قاعدۀ اول راجع به كمترين حد سن ازدواج است و به سنّي اشاره می‌کند كه افراد تا قبـل از رسيدن به آن، مجاز به داشتن همسر نيستند. اين پايه سنّی در بسياری از نظام‌های حقوقی معاصر، همزمان با بلوغ جنسی يا اندكی پيش يا پس از آن تعيين شده است. قاعدۀ دوم در مورد سـن، اهليـت كامل ازدواج است و بـه سنّ بلوغ قانوني اشاره دارد. بسياري از كشورهای خاورميانه بر اساس دو قاعدۀ مزبور، ازدواج كساني را كه كمتـرين حد سن ازدواج را دارا هستند، ولي به سن اهليت كامل نرسيده‌انـد، فقـط بـا اجـازۀ دادگـاه و اغلب به‌شرط رضايت ولیّ دختر، مجاز می‌دانند، اما ازدواج قبـل از بلـوغ جنسـی را مطلقـاً بـه‌رسميت نمی‌شناسند.<ref> اندرسون، تحولات حقوقي جهان اسلام، ۱۳۷۶ش، ص156.</ref> | |||
این دو قاعده در قوانین ايران نيز لحاظ شده است. در سال ۱۳۱۴ش، حداقل سن ازدواج در ایران برای دختران ۱۵ و برای پسران ۱۸ سال تعیین شد.<ref> احمدی، طنین سکوت: پژوهشی جامع در باب ازدواج زودهنگام کودکان در ایران، ۱۳۹۶ش، ص۱۲۲. </ref> در سال ۱۳۵۳ش، حداقل سن ازدواج دختران ۱۸ و پسران به ۲۰ سال افزايش يافت.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20101012161830-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%D9%8A%20%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%20(1375%20-%201335).pdf موسوي بلادي، «بررسي تحول ازدواج در ايران»، 1378ش، ص۹.]</ref> اکنون سن قانوني ازدواج در ايران براي دختران ۱۳ و برای پسران ۱۵ سال است. البته ازدواج قبل از سن قانونی، منوط به اذن ولی و تشخیص دادگاه صالحه است.<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/97937 قانون مدنی، ماده ۱۰۴۱، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.]</ref> | |||
==پیامدهای ازدواج به‌هنگام در ایران== | |||
===پایداری ازدواج=== | |||
بر اساس آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان ثبت‌احوال کشور ازدواج گروه‌های سنی زیر ۱۸ سال پایدارترین ازدواج‌ها است و کمترین تعداد [[طلاق]] نیز مربوط به همین گروه سنی است. این در حالی است که بر اساس همین آمارها دختران ۲۵-۲۹ سال دارای بیشترین تعداد طلاق بوده‌اند.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13960920000059/%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%AC%D8%A7%DB%8C-%D8%B7%D8%B1%D8%AD%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B4%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87 راستگو، «توجه به اولویت‌های اساسی به‌جای طرح‌های سفارشی در حوزه زنان و خانواده»، خبرگزاری فارس، 21 آذر1396.]</ref> | |||
===سلامت بارداری=== | |||
از سوی دیگر ۲۶ درصد از مرگ‌ومیر مادران در هنگام [[زایمان]] نیز مربوط به مادران گروه سنی ۳۵ به بالا بوده است، این آمارها نشان‌دهنده این نکته هست که تنها ۱ درصد از مرگ‌ومیرها مربوط به مادران گروه سنی زیر ۱۸ سال است؛<ref>«گزارش عملکرد و دستاوردهای نظام کشوری مراقبت مرگ مادری در سال 1397»، ص 9-10.</ref> همچنین احتمال [[سقط جنین|سقط‌جنین]] و خطر ناهنجاری‌های کروموزومی در میان مادران گروه سنی ۳۵ به بالا نیز افزایش می‌یابد.<ref>[https://www.darmankade.com/blog/pregnancy-older-age/ زمانیان، «بارداری بعد از 35 سالگی: مادر سالم، جنین سالم»، سایت درمانکده،13 شهریور 1400.]</ref> | |||
===بقای نسل=== | |||
یکی از ثمرات ازدواج بهنگام، افزایش فرصت باروری و تولید نسل برای زوجین است، زیرا به نسبتی که ازدواج در سنین بالاتر رخ دهد به همان نسبت نیز سنین باروری در زنان کاهش پیدا می‌کند.<ref>اسلامی‌پناه، «ازدواج پژوهی در آیات الهی»، ص 27.</ref> | |||
==رویکردهای نظری== | ==رویکردهای نظری== | ||
| خط ۱۳: | خط ۳۲: | ||
===ازدواج به‌هنگام از دیدگاه جامعه‌شناختی=== | ===ازدواج به‌هنگام از دیدگاه جامعه‌شناختی=== | ||
از منظر جامعه‌شناسان با پيچيده‌تر شدن جوامع، انتقال از دورۀ كـودكی بـه دورۀ بزرگسـالی دشـوارتر و فاصله ميـان بلـوغ جنسـی، اجتماعی و اقتصادی بیشتر شده و افزايش [[سن ازدواج]] را به‌همراه داشته است. سن ازدواج در هر جامعه‌ای برحسب شـرايط اقليمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص آن جامعه تعيين می‌شود. از این منظر سن ازدواج نـه‌تنهـا در جوامع گوناگون متفاوت است، بلكه در جامعه‌ای واحد نيز در طول زمان ثابت نمانده و طبق شرايط يادشده، كم و زياد می‌شود.<ref> بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1398ش، ص11. | از منظر جامعه‌شناسان با پيچيده‌تر شدن جوامع، انتقال از دورۀ كـودكی بـه دورۀ بزرگسـالی دشـوارتر و فاصله ميـان بلـوغ جنسـی، اجتماعی و اقتصادی بیشتر شده و افزايش [[سن ازدواج]] را به‌همراه داشته است. سن ازدواج در هر جامعه‌ای برحسب شـرايط اقليمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص آن جامعه تعيين می‌شود. از این منظر سن ازدواج نـه‌تنهـا در جوامع گوناگون متفاوت است، بلكه در جامعه‌ای واحد نيز در طول زمان ثابت نمانده و طبق شرايط يادشده، كم و زياد می‌شود.<ref> بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1398ش، ص11. </ref> | ||
===ازدواج به‌هنگام از دیدگاه فقه=== | ===ازدواج به‌هنگام از دیدگاه فقه=== | ||
در برخی روایات، ازدواج قبل یا نهایتاً مقارن با بلوغ جنسی مورد تاکید قرار گرفته است.<ref> مجلسى، بحارالأنوار،1410ق، ج16، ص223؛ مجلسي، بحارالأنوار،1410ق، ج71، ص81.</ref> برخی از فقها نیز بهترين سن ازدواج دختر را اندکي قبل از بلوغ جنسي<ref> بهجت گيلانى‌فومنى، استفتاءات، 1428ق، ج4، ص7.</ref> و برخی دیگر بلافاصله پس از بلوغ ذکر کرده‌اند.<ref> موسوى خمينى، تحرير الوسيلة، 1422ق، ج2، ص240؛ موسوى گلپايگانى، هداية العباد، 1413ق، ج2، ص304؛ فاضل لنكرانى، رساله توضيح المسائل، 1426ق، ص439؛ سبحانى تبريزى، رساله توضيح المسائل، 1429ق، ص458؛ وحيد خراسانى، توضيح المسائل، 1428ش، ص508؛ شبيرى زنجانى، رساله توضيح المسائل، 1430ق، ص530.</ref> اسلام، ازدواج را يک پيوند تعهدآور و مسئوليت‌آفرين می‌داند که هر یک از دختر و پسر، ملزم به انجام وظایف عاطفی، اجتماعی و اقتصادی خود هستند. بنابراین رسیدن به رشد و نهی از ازدواج دختران در سن پايين مورد توجه قرار گرفته است.<ref> حـر عـاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، 1409ق، ج20، ص104.</ref> بعضی از علمای دین نیز نه‌تنها بلوغ جنسی، بلکه رشد عقلى و رشد جسمانى را نيز برای ازدواج لازم می‌دانند و در صورتی كه خطر آسیب جسمی وجود داشته باشد ازدواج را جايز نمی‌دانند.<ref> مكارم شيرازی، احكام بانوان، 1428ق، ص20.</ref> | در برخی روایات، ازدواج قبل یا نهایتاً مقارن با بلوغ جنسی مورد تاکید قرار گرفته است.<ref> مجلسى، بحارالأنوار،1410ق، ج16، ص223؛ مجلسي، بحارالأنوار،1410ق، ج71، ص81.</ref> برخی از فقها نیز بهترين سن ازدواج دختر را اندکي قبل از بلوغ جنسي<ref> بهجت گيلانى‌فومنى، استفتاءات، 1428ق، ج4، ص7.</ref> و برخی دیگر بلافاصله پس از بلوغ ذکر کرده‌اند.<ref> موسوى خمينى، تحرير الوسيلة، 1422ق، ج2، ص240؛ موسوى گلپايگانى، هداية العباد، 1413ق، ج2، ص304؛ فاضل لنكرانى، رساله توضيح المسائل، 1426ق، ص439؛ سبحانى تبريزى، رساله توضيح المسائل، 1429ق، ص458؛ وحيد خراسانى، توضيح المسائل، 1428ش، ص508؛ شبيرى زنجانى، رساله توضيح المسائل، 1430ق، ص530.</ref> اسلام، ازدواج را يک پيوند تعهدآور و مسئوليت‌آفرين می‌داند که هر یک از دختر و پسر، ملزم به انجام وظایف عاطفی، اجتماعی و اقتصادی خود هستند. بنابراین رسیدن به رشد و نهی از ازدواج دختران در سن پايين مورد توجه قرار گرفته است.<ref> حـر عـاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، 1409ق، ج20، ص104.</ref> بعضی از علمای دین نیز نه‌تنها بلوغ جنسی، بلکه رشد عقلى و رشد جسمانى را نيز برای ازدواج لازم می‌دانند و در صورتی كه خطر آسیب جسمی وجود داشته باشد ازدواج را جايز نمی‌دانند.<ref> مكارم شيرازی، احكام بانوان، 1428ق، ص20.</ref> | ||
| خط ۴۸: | خط ۶۲: | ||
[[پرونده:ازدواج بهنگام (2).jpg|جایگزین=جشن ازدواج دانشجویی دانشگاه تهران|بندانگشتی|جشن ازدواج دانشجویی دانشگاه تهران]] | [[پرونده:ازدواج بهنگام (2).jpg|جایگزین=جشن ازدواج دانشجویی دانشگاه تهران|بندانگشتی|جشن ازدواج دانشجویی دانشگاه تهران]] | ||
'''<big>ازدواج بهنگام</big>'''، ازدواج در وقت احساس نیاز به داشتن همسر. | '''<big>ازدواج بهنگام</big>'''، ازدواج در وقت احساس نیاز به داشتن همسر. | ||
==اثرات تعلل در ازدواج بهنگام== | ==اثرات تعلل در ازدواج بهنگام== | ||
[[پرونده:ازدواج بهنگام (1).jpg|جایگزین=عروس و داماد دانشجو - دانشگاه تهران|بندانگشتی|عروس و داماد دانشجو جلوی سر در دانشگاه تهران]] | [[پرونده:ازدواج بهنگام (1).jpg|جایگزین=عروس و داماد دانشجو - دانشگاه تهران|بندانگشتی|عروس و داماد دانشجو جلوی سر در دانشگاه تهران]] | ||
نسخهٔ ۱۷ آبان ۱۴۰۴، ساعت ۱۸:۲۰
ازدواج به‌هنگام؛ بهترین سن ازدواج دختران و پسران.
ازدواج به‌هنگام، نیاز فطری انسان را در زمان مناسب برآورده می‌کند و پایه‌های خانواده و جامعه را مستحکم می‌سازد و تأخیر در ازدواج موجب افسردگی، اضطراب، تجرد قطعی و کاهش فرصت فرزندآوری می‌شود. اما سن ازدواج در دوره معاصر مسئله‌ای اختلافی است و اندیشمندان با رویکردهای متنوعی سن‌های متفاوتی را برای دختر و پسر به‌عنوان بهترین سن ازدواج معرفی کرده‌اند. طولانی‌شدن دوران کودکی و فاصله میان سن بلوغ جنسی و انواع دیگری از بلوغ، بحران ارضای نیاز جنسی را بهدنبال آورده است.
کودک‌همسری
بر اساس تعریف کودکی، از طرف نهادهای بین‌المللی، ازدواج قبل از ۱۸ سالگی، کودک‌همسری قلمداد شده و برای آن پیامدهای جسمی، روحی و اجتماعی متعددی ذکر شده است.[۱] برخی فقها نیز هرچند ازدواج در سن بلوغ را جايز شمرده‌اند، اما اصرار بر ازدواج زودهنگام را مناسب نمي‌دانند و ازدواج اجباری دختران کم‌سن‌وسال را تضعيف و ناديده‌گرفتن حقوق آنان دانسته و معتقد به ضرورت مقابله قانونی با این پدیده هستند.[۲]
سن ازدواج و تحولات آن در ایران
در جمهوری اسلامی ایران سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال تعیین‌شده است[۳] اما آمارهای جمعیتی کشور نشان‌دهنده افزایش سن افراد در ازدواج اول است. میانگین سن ازدواج در کل کشور در ۱۳۹۸ش، برای مردان ۲۹٫۷ سال و برای زنان ۲۴٫۸ سال به ثبت رسیده که این آمار در ۳۱ استان کشور نیز یکسان نیست.[۴]
میانگین سن در اولین ازدواج یکی از معیارهای شناخت و پیش‌بینی آینده جمعیتی در کشورها است. بر این اساس با افزایش سن در اولین ازدواج بخصوص در میان زنان، نرخ باروری و میزان موالید کشور نیز کاهش می‌یابد.[۵]
ازدواج به‌هنگام در قانون ایران
ازدواج به‌هنگام از نگاه حقوقی ناظر به دو قاعده است؛ قاعدۀ اول راجع به كمترين حد سن ازدواج است و به سنّي اشاره می‌کند كه افراد تا قبـل از رسيدن به آن، مجاز به داشتن همسر نيستند. اين پايه سنّی در بسياری از نظام‌های حقوقی معاصر، همزمان با بلوغ جنسی يا اندكی پيش يا پس از آن تعيين شده است. قاعدۀ دوم در مورد سـن، اهليـت كامل ازدواج است و بـه سنّ بلوغ قانوني اشاره دارد. بسياري از كشورهای خاورميانه بر اساس دو قاعدۀ مزبور، ازدواج كساني را كه كمتـرين حد سن ازدواج را دارا هستند، ولي به سن اهليت كامل نرسيده‌انـد، فقـط بـا اجـازۀ دادگـاه و اغلب به‌شرط رضايت ولیّ دختر، مجاز می‌دانند، اما ازدواج قبـل از بلـوغ جنسـی را مطلقـاً بـه‌رسميت نمی‌شناسند.[۶]
این دو قاعده در قوانین ايران نيز لحاظ شده است. در سال ۱۳۱۴ش، حداقل سن ازدواج در ایران برای دختران ۱۵ و برای پسران ۱۸ سال تعیین شد.[۷] در سال ۱۳۵۳ش، حداقل سن ازدواج دختران ۱۸ و پسران به ۲۰ سال افزايش يافت.[۸] اکنون سن قانوني ازدواج در ايران براي دختران ۱۳ و برای پسران ۱۵ سال است. البته ازدواج قبل از سن قانونی، منوط به اذن ولی و تشخیص دادگاه صالحه است.[۹]
پیامدهای ازدواج به‌هنگام در ایران
پایداری ازدواج
بر اساس آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان ثبت‌احوال کشور ازدواج گروه‌های سنی زیر ۱۸ سال پایدارترین ازدواج‌ها است و کمترین تعداد طلاق نیز مربوط به همین گروه سنی است. این در حالی است که بر اساس همین آمارها دختران ۲۵-۲۹ سال دارای بیشترین تعداد طلاق بوده‌اند.[۱۰]
سلامت بارداری
از سوی دیگر ۲۶ درصد از مرگ‌ومیر مادران در هنگام زایمان نیز مربوط به مادران گروه سنی ۳۵ به بالا بوده است، این آمارها نشان‌دهنده این نکته هست که تنها ۱ درصد از مرگ‌ومیرها مربوط به مادران گروه سنی زیر ۱۸ سال است؛[۱۱] همچنین احتمال سقط‌جنین و خطر ناهنجاری‌های کروموزومی در میان مادران گروه سنی ۳۵ به بالا نیز افزایش می‌یابد.[۱۲]
بقای نسل
یکی از ثمرات ازدواج بهنگام، افزایش فرصت باروری و تولید نسل برای زوجین است، زیرا به نسبتی که ازدواج در سنین بالاتر رخ دهد به همان نسبت نیز سنین باروری در زنان کاهش پیدا می‌کند.[۱۳]
رویکردهای نظری
ازدواج به‌هنگام از دیدگاه روان‌شناختی
در نگاه متخصصان ژنتیک[۱۴] و روانشناسی هر دختر و پسری که بلوغ جنسی را تجربه می‌کند، با برخورداری از توان زیستی، بهره‌مندی از تعادل عاطفی و سلامت روانی، کفایت عقلانی، قدرت تشخیص، تعهد و مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی، می‌تواند همسری برای خود انتخاب کند. از این منظر در جوامع امروزی بعید است افراد بتوانند در دوران رشد و تحول نوجوانی، ویژگی‌ها و قابلیت‌های لازم برای ازدواج را کسب کنند، چراکه معمولا افراد بعد از سن هجده‌سالگی شایستگی لازم برای آغاز زندگی مشترک را کسب می‌کنند. البته در بعضی شرایط محیطی، فرهنگی و اجتماعی خاص ممکن است در سنی بالاتر یا پایین‌تر از سن مذکور به رشد مناسب برسند.[۱۵]
ازدواج به‌هنگام از دیدگاه جامعه‌شناختی
از منظر جامعه‌شناسان با پيچيده‌تر شدن جوامع، انتقال از دورۀ كـودكی بـه دورۀ بزرگسـالی دشـوارتر و فاصله ميـان بلـوغ جنسـی، اجتماعی و اقتصادی بیشتر شده و افزايش سن ازدواج را به‌همراه داشته است. سن ازدواج در هر جامعه‌ای برحسب شـرايط اقليمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص آن جامعه تعيين می‌شود. از این منظر سن ازدواج نـه‌تنهـا در جوامع گوناگون متفاوت است، بلكه در جامعه‌ای واحد نيز در طول زمان ثابت نمانده و طبق شرايط يادشده، كم و زياد می‌شود.[۱۶]
ازدواج به‌هنگام از دیدگاه فقه
در برخی روایات، ازدواج قبل یا نهایتاً مقارن با بلوغ جنسی مورد تاکید قرار گرفته است.[۱۷] برخی از فقها نیز بهترين سن ازدواج دختر را اندکي قبل از بلوغ جنسي[۱۸] و برخی دیگر بلافاصله پس از بلوغ ذکر کرده‌اند.[۱۹] اسلام، ازدواج را يک پيوند تعهدآور و مسئوليت‌آفرين می‌داند که هر یک از دختر و پسر، ملزم به انجام وظایف عاطفی، اجتماعی و اقتصادی خود هستند. بنابراین رسیدن به رشد و نهی از ازدواج دختران در سن پايين مورد توجه قرار گرفته است.[۲۰] بعضی از علمای دین نیز نه‌تنها بلوغ جنسی، بلکه رشد عقلى و رشد جسمانى را نيز برای ازدواج لازم می‌دانند و در صورتی كه خطر آسیب جسمی وجود داشته باشد ازدواج را جايز نمی‌دانند.[۲۱]
بحران ارضای نیاز جنسی
برخوردار نبودن دختر و پسر از بلوغ اجتماعی، عاطفی و اقتصادی براي تشکيل خانواده و به‌تأخیر انداختن ازدواج تا رسیدن به بلوغ‌های مذکور، بحران ارضای نیاز جنسی و فزونی انحرافات جنسی را بهدنبال داشته است. از این‌رو سياست‌گذاری و برنامه‌ريزی صحيح در جهت تقويت سازوکارهای آموزشی و حمايتی برای کاهش سن انواع بلوغ اجتماعی، اقتصادی، عقلی و عاطفی و تلاش برای تقارن سن همه انواع بلوغ ضروری است.[۲۲]
عوامل موثر بر سن ازدواج
بلوغ جنسی دختران و پسران
یکی از شرایط اصلی ازدواج از نگاه دین، بلوغ جنسی است که انسان را از مرحله کودکی خارج کرده و با پدیدار شدن برخی دگرگونی‌های جسمی، وارد مرتبه زنانگی و مردانگی می‌کند. در فقه اسلامی احتلام و رویش موی زِبر در عورت دختر و پسر، رسیدن به سن نه‌سالگی در دختران و پانزده سالگی در پسران از نشانه‌های بلوغ بیان شده است. ازدواج به‌هنگام در دختران زمانی رخ می‌دهد که توانایی پاسخگویی حداقلی به درخواست‌های جنسی شوهر را داشته باشند؛ چراکه علاوه بر مهم‌ترین وظیفه در قبال شوهر، موجب کنترل انحراف جنسی و مانع بروز مشکلات زناشویی نیز می‌شود. لذا ازدواج به‌هنگام با ملاک بلوغ جنسی دختران، یکی از حقوق دختر بر پدر[۲۳] و موجب خوشبختی پدر است[۲۴] و باعث ایمن ماندن دختران از فساد و گمراهی می‌شود.[۲۵]
ازدواج به‌هنگام در پسران نیز زمانی رخ می‌دهد که توانایی تأمین حداقل نیازهای جنسی همسر را به‌صورت کمی و کیفی داشته باشند. هرچند در مورد زمان ميان هر آميزش حد مشخصی تعيين نشده؛ اما تأمین نیاز جنسی همسر ملاک کلی و آمیزش جنسی حداقل هر چهار ماه یک‌بار ملاک حقوقی برای زن شمرده شده و ترک آن از سوی مرد علاوه بر معصیت،[۲۶] مصداق بارز عسر و حرج است[۲۷] و در این صورت دادگاه مي‌تواند شوهر را مجبور به طلاق زوجه کند.[۲۸]
بلوغ اجتماعی دختران و پسران
رسیدن به بلوغ اجتماعی یا رُشد، از دیگر ملاک‌های ازدواج به‌هنگام است که مرحله‌ای بالاتری از عقل قرار دارد و نوعی کمال روحی به‌شمار می‌آید و شخص شایستگی و لیاقت اداره و نگهداری و بهره‌برداری از سرمایه‌ها و امکانات مادّی یا معنوی که به‌واسطه ازدواج به او سپرده شده را دارا می‌شود.[۲۹] بنابراین رشد اجتماعي فرد، در قالب ويژگي‌هايي همچون قدرت تشخيص مسئوليت‌ها، قدرت انتخاب‌گری، برخورداری از نظام ترجيحات، اعتماد به نفس، انجام کنش‌های متعارف، استقلال نسبی در انجام وظايف، مسئوليت‌پذيری، التزام آگاهانه به رعايت هنجارها و آداب اجتماعی و توان درگير شدن در روابط پيچيده اجتماعی ظهور می‌يابد.[۳۰]
یکی از نشانه‌های بلوغ اجتماعی در دختران، عزیز بودن او نزد اقوام خود[۳۱] و لازمه دست‌یابی به این منزلت اجتماعی، آشنایی به وظایف خود و عدم نیاز به امر و نهی دیگران است.[۳۲] برخورد منطقی با مشکلات، عدم لجاجت و آگاهی به وظایف همسری، از دیگر نشانه‌های بلوغ اجتماعی دختران است.[۳۳]
آشنایی با وظایف همسری در پسران، همچون حسن معاشرت با همسر، صبر و بردباری بر آزارهای او، عدم آزار و اذیت جسمی همسر، آراستن خود برای زن، بخشش و نادیده گرفتن خطاها، تشویق به کارهای خوب و نهی از کارهای ناپسند، بلوغ اجتماعی او را می‌رساند.[۳۴]
بلوغ عاطفی دختران و پسران
یکی از مهم‌ترین کارکردهای ازدواج، تامین نیازهای عاطفی، از ناحيه همسر است که علاوه بر توانایی بر پاسخ مناسب به این احساس، باید خود نیز این احساس را داشته باشد. یکی از دلایل نهي از ازدواج افراد قبل از بلوغ، در متون دینی، به‌دليل عدم رابطه عاطفی و الفت‌گیری بین دختر و پسر بیان شده است.[۳۵] توانايي ابراز محبت و اظهار عشق به همسر و جلب عشق و عاطفه او به خود، از طريق خوش‌رويی، خوش رفتاری و حفظ آراستگی، حاکی از بلوغ عاطفی فرد است که الفت و ثبات را در خانواده به ارمغان می‌آورد.[۳۶] ابراز محبت به همسر، توانايی جلب محبت همسر، نهی از بی‌توجهي به او، خوشخويی و دلبری از وی[۳۷] و تامين نياز عاطفی وی از طريق آراستگی ظاهری و اظهار عشق و خوش‌زباني، از جمله شرايط بلوغ عاطفی در دختران شمرده می‌شود که الفت و ثبات را در خانواده را به همراه دارد.[۳۸]
پسران زمانی به بلوغ عاطفی می‌رسند که بتوانند با سازگاری، خوشخویی و دلبری به‌وسیله آراستن خود و فراهم آوردن امکانات رفاهی برای همسر، محبت و عشق او را به خود جلب کنند.[۳۹]
بلوغ اقتصادی پسران
یکی دیگر از شرایط ازدواج به‌هنگام، رسیدن پسران به بلوغ اقتصادی است؛ چرا که او موظف به تأمین هزینه‌های خانواده تازه تأسیس است که به‌وسیله عرف، شرع یا قانون بر او الزام شده است. هزینه‌هایی مثل مسکن، پوشاک، درمان، تفریح اعضای خانواده و تحصیل فرزندان. تأمین کامل چنین هزینه‌هایی در صورتی امکان‌پذیر است که مرد دارای درآمد کافی باشد و به بلوغ اقتصادی رسیده باشد که می‌تواند با حمایت والدین یا دولت انجام پذیرد. البته در صورت تأمین حداقلی امکانات مالی، نبايد با انگيزه دست‌يابی به شرايط بهتر، ازدواج را به تأخير انداخت.[۴۰]
کارکردهای غیرجنسی ازدواج کودکان
تجـويز ازدواج كودكان در اسلام به‌معنای تجويز ارضای نياز جنسی نبـوده، بلكـه بـه جهت تأمين پاره‌ای از كاركردهای ديگر ازدواج، مانند حمايت و مراقبت از كودك، انتقال ارث و ايجاد همبستگی بين خانواده‌ها و قبايل، صورت می‌گرفته است.[۴۱]
.jpg)
ازدواج بهنگام، ازدواج در وقت احساس نیاز به داشتن همسر.
اثرات تعلل در ازدواج بهنگام
.jpg)
با افزایش سن ازدواج، جوانان از شیوه بهنجار ارضای غریزه جنسی و آثار و فواید آن محروم می‌شوند. روند رو به افزایش سن ازدواج، مشکلات فراوانی به دنبال دارد. این مشکلات عبارت‌اند از؛ افسردگی و از بین رفتن نشاط در جوانان، ابتلا به وسواس زیاد در انتخاب همسر، مشکل‌آفرینی فرزندان بزرگ و ازدواج‌نکرده در خانه، افزایش اضطراب و نگرانی بخصوص در دختران، از دست رفتن طراوت و زیبایی، ناامیدی و تصمیم به عدم ازدواج به خاطر کاهش میل به ازدواج، بی‌دقتی در انتخاب همسر و احتمال افزایش انحرافات. [۴۲]
افزایش تجرد قطعی
در سال‌های اخیر به‌واسطه شرایط اقتصادی و اجتماعی تمایل به تجرد در میان بسیاری از جوانان افزایش‌یافته است. از سوی دیگر در سال ۱۴۰۰ش وجود ۹ میلیون و هشت‌صد هزار جوان مجرد و در سن ازدواج[۴۳] نیز خود سبب کاهش میزان باروری در کشور شده است.
ترس از زایمان
بالا بودن سن ازدواج و تأخیر در این امر سبب تأخیر در فرزندآوری و کوتاه شدن دوران بارداری برای زنان می‌شود. تأخیر در سن ازدواج در سال‌های اخیر شدت بیشتری نیز یافته است. ترس از زایمان در سنین بالا از اثرات چنین اتفاقی در میان زنان و خانواده‌ها محسوب می‌شود.[۴۴]
دلایل تعلل در ازدواج بهنگام
عللی همچون وسواس افراد و خانواده‌ها در انتخاب همسر، سنگین کردن مخارج ازدواج، تغییر شرایط زندگی از سنتی به صنعتی، تغییر در ایده‌آل‌ها و تصورات دختران و پسران از آینده و زندگی مشترک، کاهش سطح اخلاقی جامعه، به وجود آمدن شیوه‌های جدیدی از ارضای تمایلات جنسی، به وجود آمدن سبک‌های متفاوتی از زندگی زناشویی،[۴۵]
شرایط نامناسب اقتصادی، وضعیت اشتغال جوانان، سربازی و تحصیلات دانشگاهی از مهم‌ترین دلایل تأخیر در امر ازدواج شمرده می‌شود. در این میان غالباً از وضعیت نامناسب اقتصادی به‌عنوان مهم‌ترین عامل در تأخیر ازدواج یاد می‌شود.[۴۶]
پانویس
- ↑ حکیم‌پور، زنجیر مقدس، در آمدی بر چالش‌های فقهی و حقوقی پدیده کودک‌همسری، 1400ش، ص30 و 36.
- ↑ «دیدار جمعی از زنان هرمزگان با رهبر انقلاب»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ کاظمی‌پور، «تحول سن ازدواج زنان در ایران و عوامل جمعیتی مؤثر بر آن»، ص104.
- ↑ «میانگین سن ازدواج زنان و مردان در ایران»، پایگاه خبری ـ تحلیلی مشرق نیوز،27 بهمن 1399.
- ↑ «تحولات ميانگين سن در اولين ازدواج در ايران با تاكيد بر نتايج سرشماري ١٣٩٥»، مرکز آمار کشور، 20 خرداد 1396.
- ↑ اندرسون، تحولات حقوقي جهان اسلام، ۱۳۷۶ش، ص156.
- ↑ احمدی، طنین سکوت: پژوهشی جامع در باب ازدواج زودهنگام کودکان در ایران، ۱۳۹۶ش، ص۱۲۲.
- ↑ موسوي بلادي، «بررسي تحول ازدواج در ايران»، 1378ش، ص۹.
- ↑ قانون مدنی، ماده ۱۰۴۱، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ راستگو، «توجه به اولویت‌های اساسی به‌جای طرح‌های سفارشی در حوزه زنان و خانواده»، خبرگزاری فارس، 21 آذر1396.
- ↑ «گزارش عملکرد و دستاوردهای نظام کشوری مراقبت مرگ مادری در سال 1397»، ص 9-10.
- ↑ زمانیان، «بارداری بعد از 35 سالگی: مادر سالم، جنین سالم»، سایت درمانکده،13 شهریور 1400.
- ↑ اسلامی‌پناه، «ازدواج پژوهی در آیات الهی»، ص 27.
- ↑ سروري، اصول ژنتيک پزشکي در ازدواج، 1381ش، ص28.
- ↑ افروز، روانشناسی ازدواج و شکوه همسری، 1389ش، ص19.
- ↑ بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1398ش، ص11.
- ↑ مجلسى، بحارالأنوار،1410ق، ج16، ص223؛ مجلسي، بحارالأنوار،1410ق، ج71، ص81.
- ↑ بهجت گيلانى‌فومنى، استفتاءات، 1428ق، ج4، ص7.
- ↑ موسوى خمينى، تحرير الوسيلة، 1422ق، ج2، ص240؛ موسوى گلپايگانى، هداية العباد، 1413ق، ج2، ص304؛ فاضل لنكرانى، رساله توضيح المسائل، 1426ق، ص439؛ سبحانى تبريزى، رساله توضيح المسائل، 1429ق، ص458؛ وحيد خراسانى، توضيح المسائل، 1428ش، ص508؛ شبيرى زنجانى، رساله توضيح المسائل، 1430ق، ص530.
- ↑ حـر عـاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، 1409ق، ج20، ص104.
- ↑ مكارم شيرازی، احكام بانوان، 1428ق، ص20.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی در نهادهای اجتماعی، 1388ش، ص13.
- ↑ کليني، الکافي، 1407ق، ج6، ص49، ح6.
- ↑ حـر عـاملی، تفصیل وسائل¬الشیعه إلی تحصیل مسائل¬الشریعه، 1409ق، ج20، ص104.
- ↑ مجلسى، بحارالأنوار، 1410ق، ج16، ص223.
- ↑ شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، 1413ق، ج3، ص406.
- ↑ امامي، حقوق مدنی، 1386ش، ص 216-215.
- ↑ قانون مدنی، ماده ۱۰۳۰، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ مطهری، امدادهای غیبی در زندگی بشر، ۱۳۹۹ش، ص102.
- ↑ بستان و همکاران، اسلام و جامعه‌شناسي خانواده، 1385ش، ص187.
- ↑ حـر عـاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، 1409ق، ج20، ص29.
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1394ش، ص27.
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1394ش، ص35.
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1394ش، ص۱۲۰ـ125.
- ↑ حـر عـاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، 1409ق، ج20، ص104.
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1394ش، ص۶۳.
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1394ش، ص62.
- ↑ مجلسى، بحارالأنوار،1410ق، ج 75، ص237.
- ↑ مجلسى، بحارالأنوار،1410ق، ج 75، ص237.
- ↑ بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1398ش، ص2۶.
- ↑ بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1398ش، ص24.
- ↑ رجبی، «سنّ ازدواج; عوامل افزایش و راهبردهای کاهش آن»، ص 143.
- ↑ زارعی، «بیش از 9 میلیون جوان در سن ازدواج و مجرد هستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی،21 اردیبهشت 1400.
- ↑ متین‌نژاد، «نگاهی به تاثیر افزایش سن ازدواج و بارداری در احتمال ابتلا به بیماریهای جسمی و روحی در زنان، شهرآرا نیوز»، 5 مهر 1399.
- ↑ سبک‌هایی از قبیل ازدواج سفید، همباشی، ازدواج مدنی، ازدواج هم‌جنس‌گرایان، ازدواج با خود یا سولوگامی
- ↑ عباس‌زاده، «مطالعه بسترهای زمینه‌ساز تأخیر در ازدواج دختران با رویکرد پدیدارشناسی توصیفی»، ص501.
منابع
- ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مرکز بررسیهای راهبردی ریاست جمهوری با همکاری پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی، 1394ش.
- احمدی، کامیل، طنین سکوت: پژوهشی جامع در باب ازدواج زودهنگام کودکان در ایران، تهران، شیرازه، ۱۳۹۶ش.
- افروز، غلامعلی، روانشناسی ازدواج و شکوه همسری، تهران، دانشگاه تهران، 1389ش.
- امامي، سیدحسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، 1386ش.
- اندرسون، نورمن، تحولات حقوقي جهان اسلام، ترجمه فضائلی، مصطفی و قنواتی، جلیل، فخرالدین اصغری، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۶ش.
- بستان، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی در نهادهای اجتماعی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388ش.
- بستان، حسین، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1398ش.
- بستان، حسين و همکاران، اسلام و جامعه‌شناسي خانواده، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ دوم، 1385ش.
- بهجت گيلانى‌فومنى، محمدتقى، استفتاءات، قم، دفتر حضرت آیه‌الله بهجت، 1428ق.
- حر عاملى، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، موسسة آل‌البيت لإحياء التراث، ۱۴۱۲ق.
- حکیم‌پور، محمد، زنجیر مقدس در آمدی بر چالش‌های فقهی و حقوقی پدیده کودک‌همسری، تهران، نگاه معاصر، 1400ش.
- سبحانى تبريزى، جعفر، رساله توضيح المسائل، قم، موسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق، چ سوم، 1429ق.
- سروری، علیاصغر، اصول ژنتيک پزشکي در ازدواج، اصفهان، جهاد دانشگاهی واحد اصفهان، 1381ش.
- شبيرى زنجانى، سيدموسى، رساله توضيح المسائل، قم، سلسبیل، 1430ق.
- شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.
- فاضل لنكرانى، محمد، رساله توضيح المسائل، قم، امیر قلم، 1426ق.
- کليني، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافي، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه، 1407ق.
- مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، لبنان، بیروت، چ اول، 1410ق.
- مطهری، مرتضی، امدادهای غیبی در زندگی بشر، قم، صدرا، ۱۳۹۹ش.
- مكارم شيرازي، ناصر، احكام بانوان، قم، مدرسه امام علی، چ یازدهم، 1428ق.
- موسوى خمينى، سيد روح‌اللّه، تحرير الوسيله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1422ق.
- موسوى گلپايگانى، سيد محمدرضا، هداية العباد، قم، دارالقرآن الکریم، 1413ق.
- موسوي بلادي، صدرالدین، بررسي تحول ازدواج در ايران، تهران، فصلنامه جمعیت، سازمان ثبت احوال، شماره 27 و 28، 1378ش.
- وحيد خراسانى، حسين، توضيح المسائل، قم، مدرسه امام باقر، چ نهم، 1428ش.
- «آثار و پیامدهای کاهش جمعیت»، خبرگزاری صدا و سیما»، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۵ش.
- احمدپناهی، علی، «روانشناسی و علوم تربیتی: جوان و سن مناسب ازدواج»، در مجله مکاتبه و اندیشه، شماره ۴۰، پاییز ۱۳۹۰ش.
- اسلامی‌پناه، هادی، «ازدواج پژوهی در آیات الهی»، در مجله مطالعات راهبردی زنان، شماره ۲۷، بهار ۱۳۸۴ش.
- «تحولات ميانگين سن در اولين ازدواج در ايران با تاكيد بر نتايج سرشماري ۱۳۹۵»، مرکز آمار کشور، ۲۰ خرداد ۱۳۹۶ش.
- راستگو، حامد، «توجه به اولویت‌های اساسی به‌جای طرح‌های سفارشی در حوزه زنان و خانواده»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۱ آذر۱۳۹۶ش.
- رجبی، عباس، «سنّ ازدواج; عوامل افزایش و راهبردهای کاهش آن»، در مجله معرفت، شماره ۱۱۲، فروردین ۱۳۸۶ش.
- زارعی، فاطمه، «بیش از ۹ میلیون جوان در سن ازدواج و مجرد هستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی،۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- زمانیان، امیرسینا، «بارداری بعد از ۳۵ سالگی: مادر سالم، جنین سالم»، سایت درمانکده، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش.
- سلامت‌بخش، فرزانه، «میزان باروری در ایران به پایین‌ترین نرخ در ۸ سال اخیر رسید»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۹۹ش.
- عباس‌زاده، محمد و نیکدل، نرمین، «مطالعه بسترهای زمینه‌ساز تأخیر در ازدواج دختران با رویکرد پدیدارشناسی توصیفی»، در مجله زن در فرهنگ و هنر، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۵ش.
- علوی‌وفا، سعید، «واکاوی علّی لایه‌ای رشد جمعیت در ایران و رهیافت‌های رسانه‌ای آن»، در فصلنامه پژوهش‌های ارتباطی، شماره ۱۰۴، زمستان ۱۳۹۹ش.
- کاظمی‌پور، شهلا، «تحول سن ازدواج زنان در ایران و عوامل جمعیتی مؤثر بر آن»، در مجله زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، شماره ۳، پاییز ۱۳۸۳ش.
- «گزارش عملکرد و دستاوردهای نظام کشوری مراقبت مرگ مادری در سال ۱۳۹۷»، دفتر سلامت جمعیت خانواده و مدارس، اداره سلامت مادران،۱۳۹۷ش.
- متین‌نژاد، معصومه، «نگاهی به تاثیر افزایش سن ازدواج و بارداری در احتمال ابتلا به بیماریهای جسمی و روحی در زنان»، شهرآرا نیوز، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۳۹۹ش.
- «میانگین سن ازدواج زنان و مردان در ایران»، پایگاه خبری-تحلیلی مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ بهمن ۱۳۹۹ش .
- «وضعیت نرخ باروری در ایران، گزارش جامع»، موسسه ملی تحقیقات سلامت جمهوری اسلامی ایران، بهار ۱۳۹۸ش.
- Fertility rate, total (births per woman) - Iran, Islamic Rep, web: worldbank.org, 2020.
- Family Choices: Fertility and infertility around the world web: globalfertilitymap.com, 2021.