پیش‌نویس:عزاداری

عزاداری؛ آیین و سنت به سوگ نشستن در مرگ کسی یا شهادت پیشوایان دینی و مذهبی.

عزاداری، یک سنت اجتماعی است که به‌دلیل پیوند عاطفی یا دینی بازماندگان با متوفی به‌منظور گرامی‎داشت یاد و خاطرۀ او برگزار می‌شود. در عرف مسلمانان به‌ویژه شیعیان، عزاداری به آیین گرامی‌داشت رحلت پیامبر خدا یا شهادت خاندان او اطلاق می‌شود. به باور کارشناسان تربیتی و جامعه‌شناختی، عزاداری دارای کارکردهای مختلف سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و دینی است و نزد شیعیان اهمیت و جایگاه خاصی دارد.

مفهوم‌شناسی عزاداری

واژۀ «عزا» در لغت به‌معنی اندوه شدیدی است که بر اثر مرگ کسی برای دیگری پیش می‌آید و «عزاداری» به‌معنی در سوگ کسی اندوهگین بودن، ناله و زاری کردن و یا مراسمی که در مرگ کسی برگزار می‌شود، آمده است. در عرف مسلمانان به‌ویژه شیعیان، «عزاداری» به مراسمی اطلاق می‌شود که در غم رحلت پیامبر اسلام یا شهادت خاندان او بر پا می‌شود که اوج آن در ماه محرم و صفر است.

تفاوت داغ‌دیدگی و عزاداری

داغ‌دیدگی، واکنشی شخصی و غیرارادی است که ریشه در عمق روان فرد دارد. این حالت درونی، اغلب باعث می‌شود فرد داغ‌دار از جریان عادی زندگی خارج شود و با احساسات شدیدی همچون غم، اندوه، خشم یا بی‌حسی دست‌وپنجه نرم کند.

در مقابل، عزاداری معمولاً یک عمل اجتماعی و کاملاً اختیاری است که با برنامه‌ریزی و آگاهی انجام می‌شود. عزاداری می‌تواند شامل مجموعه‌ای از آداب و رسوم، مراسم‌ها و رفتارهایی باشد که فرد برای ابراز همدردی، یادبود و تسلیت به بازماندگان انجام می‌دهد. این فعالیت‌ها نه تنها بخشی از برنامه‌های زندگی عادی افراد محسوب می‌شوند، بلکه می‌توانند نقش مهمی در عادی‌سازی زندگی فرد داغدار و تسکین آلام او ایفا کنند. عزاداری فرصتی را فراهم می‌آورد تا فرد داغدار با حمایت و همدلی جامعه، به تدریج به زندگی عادی خود بازگردد.

تاریخچه عزاداری

سوگواری، تجلی طبیعی واکنش‌های عاطفی انسان‌ها به فقدان و از دست دادن عزیزان یا هر آنچه ارزشمند تلقی می‌شود، در طول تاریخ همواره به اشکال گوناگون نمایان شده است. این ابراز تأثر که معمولاً با حزن و گریه همراه است، در تمدن‌های مختلف و اعصار گوناگون، به روش‌های متنوعی صورت پذیرفته است. بسیاری از این روش‌ها، چه در قالب آیین‌های مذهبی و چه در هیئت سنت‌های فرهنگی و اجتماعی، تا به امروز نیز رواج دارند و بخش جدایی‌ناپذیری از میراث بشری محسوب می‌شوند.

پیشینه سوگواری در فرهنگ ایرانی به روایت شاهنامه

تاریخ فرهنگی ایران، نمونه‌های متعددی از آیین‌های سوگواری را به خود دیده است. فردوسی، در شاهنامه به آداب‌ورسوم ایرانیان عهد باستان در برپایی عزاداری‌ها اشاره می‌کند. او به نمونه‌هایی چون سوگواری کیومرث در مرگ سیاوش، فریدون در فقدان فرزندش و سیاوش در مرگ مادرش اشاره می‌کند و جزئیاتی از نحوه عزاداری‌ها و نمادهای آن را برمی‌شمارد. این آداب شامل گریستن و بر سر و روی زدن، موی کندن، خاک بر سر و روی ریختن، روی خراشیدن و کندن گوشت بازو با دندان، سیاه‌پوشیدن، نوحه‌خوانی، عزاداری زنانه، دادن خیرات و برگزاری تعزیه و شبیه‌خوانی می‌شد که نشان از تنوع و عمق این آیین‌ها دارد.

جایگاه سوگواری در متون دینی اسلام

در متون دینی اسلام نیز، اشاراتی به سوگواری اولیای الهی و جواز آن وجود دارد. قرآن کریم به سوگواری حضرت یعقوب در فراق حضرت یوسف اشاره می‌کند. همچنین، روایات متعددی از معصومین بر جواز گریه و عزاداری دلالت دارد. امام صادق نیز در این باره بر ضرورت جاری شدن اشک و نوحه‌سرایی زنان در مصیبت‌ها تأکید دارد، مشروط بر آنکه سخنان باطل بر زبان نیاورند.

نمونه‌های عزاداری در تاریخ صدر اسلام

عزاداری در میان مسلمانان نیز سابقه‌ای طولانی دارد. پس از جنگ احد، مردم مدینه بر شهدای خود گریستند و پیامبر اسلام از اینکه برای عمویش حمزه کسی نمی‌گریست، ابراز اندوه کرد. خود پیامبر نیز در سوگ حمزه بسیار گریست و با صدای بلند، اوصاف نیک وی را برشمرد. همچنین پیامبر در شهادت جعفر در جنگ موته و در سوگ فرزندش ابراهیم گریست. پس از رحلت پیامبر نیز، مردم مدینه به گریه و ندبه پرداختند. در شهادت امام علی و امام حسن نیز، فرزندان و مردم به سوگواری پرداختند و محمّد حنفیه برای امام حسن مرثیه‌سرایی کرد.

ماهیت عزاداری در صدر اسلام

در سال‌های آغازین ظهور اسلام، عزاداری‌ها عمدتاً به شیوه واکنش‌های احساسی و ابراز تأثر در سوگ درگذشتگان، شامل گریه، ذکر احوال، سوگواری توسط زنان، لطمه زدن بر سر و صورت و نوحه‌سرایی صورت می‌گرفت. تا پیش از واقعه کربلا، این عزاداری‌ها بیشتر با هدف ابراز همدردی با بازماندگان و بزرگداشت یاد و خاطره از دست رفتگان و در قالب سنت‌های قبیله‌ای و خانوادگی برگزار می‌شد و بار سیاسی و اجتماعی چندانی نداشت. شیوه‌های عزاداری در این دوره، ادامۀ همان سنت‌های رایج در میان مردم پیش از اسلام بود.

تاریخچه عزاداری برای امام حسین

عزاداری شیعیان به‌صورت گسترده، بلافاصله بعد از شهادت امام حسین و یاران او شروع شد. اولین عزاداری دسته‌جمعی در عصر عاشورای سال 61ق، در کربلا و توسط خانواده‌های شهدای کربلا آغاز شد و توسط زنان بنی‌اسد در کربلا، اسرای اهل‌بیت در شام، کربلا و مدینه ادامه یافت. برگزاری مجالس عزاداری توسط توابین و مختار سقفی از دیگر موارد برگزاری عزاداری شیعیان است. امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام رضا با برپایی مجالس سوگواری ضمن تقدیر از شاعران نوحه‌سرا و ذکر فضایل برگزاری مجالس عزاداری اهل‌بیت، شیعیان را به عزاداری در شهادت امام حسین تشویق می‌کردند تا یاد و آرمان‌های اهل‌بیت را زنده نگه‌دارند.

در عصر غیبت، از دورۀ آل‌بویه، عزاداری به‌صورت ملی رسمیت پیدا کرد. احمد معزالدوله، در محرم 352ق، دستور داد که بازارها تعطیل و خریدوفروش ممنوع شود و سقاخانه‌هایی در بازارها برای آب دادن به عزاداران دایر شود. این نخستین بار بود که عزای امام حسین توسط حکومت برگزار می‌شد و سنت عزاداری دهۀ اول محرم، از آن زمان تاکنون باقی مانده است. بعد از آل‌بویه، در عصر تیموریان عزاداری گسترش پیدا کرد و در عصر صفویه به اوج خود رسید.

انواع عزاداری

غیرمذهبی

ابراز احساسات عاطفی بازماندگان به فرد درگذشته، امری فراتر از دین، مذهب، قومیت و ملیت خاص است و سوگواری به‌خاطر درگذشت عزیزان، همواره در میان بشر به شیوه‌های گوناگون وجود داشته است. به‌عنوان مثال در کره جنوبی، فقط هم‌جنس‌های متوفی كه قبل از مرگ او حضور داشته‌اند، حق حضور در مراسم و گریه بر میت را دارند. آنها تا سه روز غذا بر مزار متوفی می‌برند و برای او عزاداری می‌کنند. در آفریقای جنوبی، سوگواری در مرگ عزیزان، از یك هفته تا یک ‌ماه ادامه دارد. عزاداران با پوشیدن لباس سیاه، یا گره زدن پارچۀ مشكی در لباس خود، در سوگ عزیز ازدست‌رفته، گریه می‌کنند. مردم هند 13 روز برای شخصی متوفی عزاداری کرده و در این مدت از پوشیدن لباس نو و خوردن غذاهای شیرین پرهیز می‌کنند.

مذهبی

عزاداری مذهبی، بیشتر در فرهنگ مسلمانان و به‌ویژه شیعیان، نمود یافته است. شیعیان به‌مناسبت رحلت پیامبر اسلام و شهادت خاندان او، از صدر اسلام تاکنون، آیین و سنت عزاداری را برپا داشته‌اند. اوج سنت عزاداری شیعیان در محرم و صفر به‌مناسبت شهادت امام حسین، اسارت اهل‌بیت او و نیز در سال‌روز رحلت پیامبر اسلام و ایام فاطمیه به مناسبت شهادت فاطمه زهرا است.

عزاداری ایام شهادت امام علی

ایام شهادت حضرت علی شامل نوزدهم، بیستم و بیست و یکم ماه مبارک رمضان است. در این دوره، مسلمانان و ارادتمندان به آن امام، به سوگواری می‌پردازند. این ایام با تغییرات محسوسی در فعالیت‌های عمومی همراه است؛ از جمله تعطیلی کسب و کارها و بازارهای سنتی. مراسم تعزیه، عزاداری، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی در فضاهای مذهبی و عمومی برگزار می‌شود. این دوره با شب‌های قدر همزمان است که برای شیعیان اهمیت مذهبی بالایی دارد. در طول شب‌های قدر، مراسم دعا و نیایش تا سحر ادامه می‌یابد و مساجد و تکیه‌ها میزبان نوحه‌خوانی و سینه‌زنی هستند. ماه رمضان در این روزها حال و هوای ویژه‌ای به خود می‌گیرد. برخی افراد که به‌دلایل مختلف قادر به روزه‌داری نیستند یا در این امر سست‌عقیده بوده‌اند، به پاس احترام به این ایام و شخصیت حضرت علی، اقدام به روزه‌داری و شرکت در عزاداری‌ها می‌کنند. برخی آیین‌هایی که در ایام عزاداری حضرت علی برپا می‌شود عبارت است از:

برگزاری مجالس تعزیه، برپایی هیئت‌های عزاداری همراه با حمل بیرق‌ و نواختن طبل و سنج با آهنگ عزا، حرکت هیئت‌ها به سمت اماکن مذهبی و زیارتگاه‌ها، مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی دسته‌جمعی در حرم‌های مطهر، تعطیلی عمومی و پرهیز از کار کردن در روز شهادت، خودداری دامداران از دوشیدن شیر گاو و گوسفند و پرهیز از فرستادن آن‌ها به چرا در برخی مناطق، نذر شیر به خانواده‌های نیازمند، لعن و نفرین ابن‌ملجم مرادی.

عزاداری ایام فاطمیه

ایام فاطمیه در تقویم شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد. به‌دلیل اختلاف نظر در تاریخ دقیق شهادت حضرت فاطمه، شیعیان برای گرامیداشت این ایام، دو دهه عزاداری ویژه برگزار می‌کنند؛ فاطمیه اول و فاطمیه دوم. در این دو دهه، شیعیان با بیان فضایل، مصائب و سیره عملی وی، یاد این بانو را گرامی می‌دارند. این سنت عزاداری، دارای کارکرد تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است و در ترویج اصول اسلامی در جوامع شیعی نقش دارد. ایام فاطمیه، با محوریت بیان مصائب، فضائل و سیره حضرت زهرا، در مساجد، حسینیه‌ها و منازل با روضه‌خوانی و سخنرانی مذهبی برگزار می‌شود. در ایران، فاطمیه دوم تعطیل رسمی است و مراسم باشکوهی در سوم جمادی‌الثانی برگزار می‌شود.بزرگان دین بر حفظ حرمت و شأن مراسم و پرهیز از وهن این ایام تأکید دارند. این ایام، علاوه بر بعد مذهبی، فرصتی برای گردهمایی اجتماعی و تقویت وحدت ملی است. برپایی مراسم به ایجاد همبستگی و همدلی کمک می‌کند. حضرت زهرا به عنوان الگوی زن مسلمان معرفی می‌شود و آموزه‌های ایشان در زمینه دفاع از ولایت و توجه به خانواده مورد تأکید قرار می‌گیرد. وی با ویژگی‌هایی چون پاکدامنی، تقوا و دفاع از ولایت، الگویی کامل برای زنان و مردان هستند. ابعاد مختلف زندگی ایشان، مانند ازدواج با امام علی و مقام مادری، به‌عنوان الگوهای عملی معرفی می‌شود. بزرگان دینی تأکید دارند که عزاداری‌ها نباید موجب تفرقه شود و هر روایتی باید با قرآن ارزیابی شود.

عزاداری امام حسین

در اهمیت اقامۀ عزا برای امام حسین سید علی قاضی در وصیت‌نامه خود بر ترک نکردن تعزیه‌داری و زیارت امام حسین تأکید کرده و برگزاری روضه هفتگی را حتی با حضور کم، موجب گشایش امور دانسته است. وی توصیه کردند که اگر روضه هفتگی میسر نشد، دهه اول محرم ترک نشود. از جمله آداب عزاداری امام حسین به شرح ذیل است:

• نیت خالص؛ مجالس باید با نیت خالص و بدون ریا برگزار شوند، زیرا سیدالشهدا در چنین مجالسی حضور می‌یابند.
• زمان برگزاری: بهترین زمان برای مجالس روضه، بین‌الطلوعین (فاصله اذان صبح تا طلوع آفتاب) است که فیوضات خاصی دارد.
• طهارت و آراستگی؛ شرکت‌کنندگان باید با وضو و تمیزترین لباس‌ها وارد مجلس شوند.
• سیاه‌پوشی؛ علائم عزا باید در فضا مشهود باشد؛ اما از افراط در سیاه‌پوشی پرهیز شود.
• نصب بیانات سیدالشهدا؛ فرمایشات امام حسین با ترجمه شیوا روی تابلوها و پرده‌ها نصب شود تا شرکت‌کنندگان از آنها بهره ببرند و سرمشق زندگی قرار دهند.
• نظم و متانت؛ مجالس باید وزین و منضبط باشند. از دادوبیداد تصنعی، نعره‌های دهشتناک و طولانی شدن عزاداری پرهیز شود و عزاداری به نحو متعارف صورت گیرد.
• اولویت ذاکر بر خطیب: ابتدا ذاکر ذکر مصیبت یا مدیحه را قرائت کند و سپس خطیب به وعظ بپردازد تا تأثیر کلمات بیشتر باشد.
• پرهیز از آلات موسیقی و علم؛ از استفاده از طبل، شیپور، نی و آلات موسیقی پرهیز شود و عَلَم‌های مورد استفاده در عزای سیدالشهدا که شبیه صلیب هستند، حرام است.
• تکریم خطیب؛ افرادی که خطیب را دعوت می‌کنند، باید او را با احترام و به عنوان مبلغ دین تکریم کنند.
• شرکت در مجالس عزاداری؛ بزرگان به شرکت در مجالس عزای اهل بیت بسیار تأکید داشتند و معتقد بودند سالک بدون توسل به سیدالشهدا به مقصد نخواهد رسید.
• همراه شدن با حقیقت امام حسین؛ در مجالس روضه افراد باید خود را در کنار امام حسین تصور کرده و احساس آن واقعه را در خود ایجاد کنند. این ایام فرصتی است برای تحول و دگرگونی درونی، نه صرفاً برای کسب ثواب.
• توجه به حقایق واقعه کربلا؛ قدم‌به‌قدم واقعه کربلا درس است و مطالعه عمیق رفتار و روش امام حسین برنامه‌ای کامل برای سلوک است.
• قرائت زیارت عاشورا؛ در ایام محرم، خواندن زیارت عاشورا بسیار توصیه شده است. اگر فرصت باشد، بهتر است آن را با صد لعن و صد سلام کامل خواند؛ اما در غیر این صورت، می‌توان به یک لعن و یک سلام اکتفا کرد. این زیارت تاثیر عمیقی بر روح انسان دارد و از میان تمامی زیارات سیدالشهدا، جایگاه ویژه‌ای دارد.
• نصب نشانه‌های عزاداری؛ در ایام محرم و صفر، نشانه‌های عزاداری باید در منزل و محل کار نمایان باشد؛ نصب سیاهی و پرچم مناسب است.
• پوشیدن لباس مشکی؛ پوشیدن لباس مشکی برای عزاداری امام حسین استثنا بوده و کراهت آن برداشته شده است. بزرگان معمولاً لباس تیره می‌پوشیدند و از پوشیدن لباس‌های روشن نیز منع می‌کردند. علامه طهرانی به‌طور خاص، حتی برای خانم‌ها، پوشیدن لباس مشکی را نهی و توصیه به پوشیدن لباس تیره می‌کردند تا از لباس عادی متمایز باشد.
•   اظهار شادی نکردن؛ اظهار شادی و سرور در محرم و صفر جایز نیست؛ زیرا این دو ماه، ماه‌های حزن اهل‌بیت است. با این حال، برگزاری مراسم عقد و عروسی در این ایام اشکالی ندارد و حتی در شب عاشورا نیز می‌تواند انجام شود؛ اما آوردن شیرینی، خندیدن و دست زدن (شادی) در این ایام صحیح نیست و باید به زمان دیگری موکول شود.

عزاداری ایام شهادت پیامبر و امام حسن و امام رضا

در ایام سوگواری 28 صفر و شهادت امام رضا، سراسر ایران با آداب و رسوم خاصی به عزاداری می‌پردازد. هر سال، شهر مشهد، شاهد حضور باشکوه هیئت‌های مذهبی از اقصی نقاط کشور و تجمع عظیم عزادارانی است که به مناسبت سالروز شهادت امام رضا گرد هم می‌آیند. این حضور پرشور و مخلصانه عزاداران که با آیین‌های متنوع و اصیل همراه است، به حدی اهمیت و جلوه یافته که اکنون با عنوان «آیین عزاداری ۲۸ صفر و سالروز شهادت امام رضا» به ثبت ملی نیز رسیده است.

در سالروز رحلت پیامبر و امام حسن، جلوه‌هایی از برپایی تعزیه‌خوانی در حوالی حرم مطهر رضوی و پخش نذری میان سوگواران مشاهده می‌شود. حضور پررنگ جوانان و نوجوانان در دسته‌های عزاداری و برگزاری نمازهای جماعت با جمعیت انبوه عزاداران، نمودهای دیگری از جلوۀ این عزاداری هستند.

هر ساله پس از ایام اربعین حسینی، شمار کثیری از زائران و عزاداران، از شهرها و حتی استان‌های مجاور، پیاده به سمت مشهد و بارگاه امام رضا حرکت می‌کنند. این پیاده‌روی عظیم، صحنه‌هایی از عمق ولایت‌مداری و ارادت شیعیان را به نمایش می‌گذارد. در طول مسیر و در جاده‌های منتهی به حرم، زائران و عزاداران در ایستگاه‌های صلواتی برپا شده، مورد پذیرایی قرار می‌گیرند.

آیین‌‌های حرم رضوی در ایام شهادت امام رضا

خطبه‌خوانی، آیینی سنتی و باشکوه در حرم مطهر رضوی است که به‌منظور بزرگداشت مقام امام رضا در ایام شهادت برگزار می‌شود. در غروب این مراسم، خدام آستان قدس رضوی (شامل کفشدار، فراش، دربان و خادم) با شمع‌های روشن، از دارالتولیه به سمت صحن انقلاب حرکت می‌کنند.

آنان در ایوان نقاره‌خانه و اطراف صحن، «رضارضاگویان» به عزاداری می‌پردازند و سپس در حال خضوع با شمع‌های روشن می‌ایستند. در این آیین، یکی از مداحان اهل‌بیت خطبه ویژه شب شهادت امام رضا را قرائت می‌کند.

پس از آن، قاریان و حفاظ قرآن، در حالی که لاله‌ها و شمع‌های روشن در دست دارند، با حال حزن از مقابل حضار عبور کرده و به مناسبت شهادت امام هشتم خطبه‌خوانی می‌کنند. این خطبه با ستایش خداوند آغاز شده، با ذکر نام پیامبر اسلام، ائمه اطهار و امام زمان ادامه می‌یابد و با گرامیداشت یاد بنیانگذار انقلاب و دعای سلامتی برای رهبر انقلاب اسلامی به پایان می‌رسد.

زمان عزاداری

محدودیت زمانی عزاداری در فقه اسلامی

در فقه اسلامی، مدت عزاداری و برپایی مجلس عزا را به سه روز محدود کرده‌اند. در این دیدگاه، برگزاری مجلس عزا برای متوفی از روز فوت به مدت سه روز جایز است و ترک زینت برای بیش از سه شب برای زنان (به جز برای همسر که چهار ماه و ده روز است) جایز نیست.

زمان عزاداری برای امام حسین

حکم فقهی در خصوص محدودیت زمانی عزاداری، شامل عزاداری برای امام حسین نمی‌شود. شواهد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد معصومین در مناسبت‌ها و فرصت‌های گوناگون به‌ویژه ایام محرم و روز عاشورا به عزاداری برای شهدای کربلا می‌پرداختند. با وجود اهمیت ویژه ماه محرم و به‌ویژه روز عاشورا، سیره معصومین نشان می‌دهد که عزاداری برای امام حسین منحصر به این ایام نبوده است. آنها از هر فرصت مناسبی که پیش می‌آمد، برای عزاداری، تبیین اهداف قیام امام حسین و افشای جنایات بنی امیه بهره می‌بردند.

اهمیت و جایگاه عزاداری

در فرهنگ شیعیان، عزاداری نشانۀ وفاداری و پیوند دوستی با خاندان پیامبر اسلام است که در غم رحلت و شهادت آنها ماتم به‌پا می‌کنند. سنت عزاداری در سیرۀ پیامبر خدا و امامان تأیید شده و برای آن ثواب‌های زیادی ذکر کرده‌اند.

تسلیت و تعزیت در عزاداری

در مواجهه با فشارهای روانی فزاینده، افراد به‌طور طبیعی به دنبال کسانی هستند که با ابراز همدردی و همدلی، بار غم و اندوه را از دوش‌شان برداشته و به بازگشت تعادل روانی و رفتاری یاری رسانند. فشارهای روانی شدید، تعادل انسان را بر هم زده و می‌تواند منجر به رفتارهای ناسازگار و حتی بیماری‌های زیان‌بار شود. تسلیت و دلداری، تلاشی است از سوی دیگران برای کاهش این فشارهای روانی. اولین گام در این فرآیند، استفاده از کلمات و عباراتی است که آرامش‌بخش بوده و واکنش‌های هیجانی شدید را کنترل کنند. قرآن کریم نیز بر اهمیت این سخنان آرامش‌بخش تأکید دارد و نشان می‌دهد که چگونه خداوند با خطاب قرار دادن پیامبر و اولیای الهی با عباراتی چون «لاتحزن» (غمگین مباش) و «لاتخف» (مترس)، رنج روانی آنان را تسکین می‌داده است.

مهمترین هدف تسلیت و دلداری، زدودن اندوه و ترس از دل فرد مصیبت‌دیده است. این اقدام، انواع مختلفی دارد و با توجه به ماهیت مصیبت، شکل متفاوتی به خود می‌گیرد.

خداوند در قرآن به خانواده شهدا با یادآوری جایگاه رفیع آنان دلداری می‌دهد.

آداب عزاداری

•  دلدادگی؛ نشان دادن عشق و ارادت واقعی در دل، به‌خصوص نسبت به امام حسین.
• حزن و اندوه؛ داشتن غم و اندوه قلبی؛ زیرا شیعیان با ائمه در غم و شادی شریکند.
• گریه؛ گریستن در مصائب اهل‌بیت، موجب شادی در بهشت می‌شود و طبق روایات چشمی که برای اهل‌بیت بگرید، در قیامت خندان است.
• اجتناب از خنده و شادی؛ پرهیز از هرگونه خنده و شادی در ایام عزا و مجالس سوگواری؛ زیرا این ایام، روز غم و اندوه ائمه است.
• نوحه؛ شیون کردن و گریستن در سوگ ائمه.
• ندبه؛ ذکر فضایل و مناقب همراه با گریه.
• انشاد و سرایش؛ خواندن شعر و مرثیه در وصف فضایل و مصائب ائمه.
• رثاء؛ بیان تاسف و غم همراه با یاد فضایل و مصائب که در شعر و نوحه‌خوانی نمود پیدا می‌کند.
• گریاندن دیگران؛ تلاش برای برانگیختن احساسات و گریاندن دیگران از طریق شعر و نوحه که پاداش بزرگی نزد خداوند دارد.

• شعرسرایی؛ سرودن شعر در مورد ائمه، موجب بنا شدن خانه‌ای در بهشت برای شاعر می‌شود.
• مدح؛ ستایش و ذکر فضائل ائمه، یاوری برای آنان در دنیا و آخرت است.

• اشک‌ریزی؛ جاری شدن اشک بر مصائب اهل‌بیت، بهشتی شدن را در پی دارد و حجابی در برابر آتش جهنم است.
• خناق و خفگی؛ احساس خفگی ناشی از شدت اندوه، نشان از تعزیت عمیق بر مصائب ائمه دارد.
• مراسم خانگی؛ برگزاری مراسم عزاداری در خانه و دستور به خانواده برای گریستن، از آداب توصیه شده است.
• جزع و بی‌تابی؛ اظهار غم و اندوه و بی‌صبری (نه فریاد و جیغ)، از نشانه‌های دلسوختگی برای ائمه است.
• پرهیز از بیهودگی؛ خودداری از گفتن سخنان بیهوده و خشم‌آور در هنگام مصیبت.

• احیای خط امامت؛ زنده‌نگه داشتن خط فکری و حکومتی ائمه با ذکر روایات و احادیث.

مخالفین عزاداری

برخی افراد با طرح شبهه‌هایی با عزاداری مخالفت می‌کنند؛ از جمله دلایلی که مطرح می‌کنند، عبارت است از:

• عدم تأیید در متون دینی و احتمال بدعت؛ استدلال می‌شود که عزاداری در متون دینی صریحاً تأیید نشده و ممکن است بدعت باشد. همچنین، به اعمالی مانند اضرار به نفس، پاره کردن یقه، خونی کردن صورت، پریشان کردن مو و بلند گریه کردن اشاره می‌شود که در روایات از آن‌ها منع شده است.
• مغایرت با تسلیم در برابر قضا و قدر الهی؛ گفته می‌شود عزاداری نوعی مخالفت با قضا و قدر الهی است و نشان می‌دهد که فرد تسلیم مشیت الهی نیست، در حالی که قرآن بر تسلیم در برابر قضا و قدر الهی تأکید دارد.
• عدم لزوم عزاداری برای گذشتگان؛ برخی این سؤال را مطرح می‌کنند که چه نیازی به عزاداری برای افرادی است که قرن‌ها پیش شهید شده‌اند و به مقام والایی رسیده‌اند.

عزاداری در ادیان و مذاهب مختلف

عزاداری مسلمانان

در آیین اسلام، مسلمانان معمولاً مراسم سوگواری را پس از خاکسپاری متوفی برگزار می‌کنند. این مراسم ابتدا در خانه فرد درگذشته و سپس در روز سوم در مسجد برگزار می‌شود. همچنین، مراسمی در روزهای هفتم، چهلم و سالگرد فوت فرد نیز برپا می‌شود. در مراسم ختم، قاری قرآن و مداح اشعار مذهبی می‌خوانند و از شرکت‌کنندگان با حلوا و خرما پذیرایی می‌شود. معمولاً در این مجالس آیاتی از سوره الرحمن تلاوت می‌شود. در مراسم هفتم، چهلم و سالگرد متوفی، صاحبان عزا و خویشان بر سر مزار او حاضر می‌شوند. بردن تاج‌های گل به آرامگاه در مراسم خاکسپاری و شب هفت در مراسم بزرگ رایج است. برخی از صاحبان عزا، هزینه مراسم هفتم، چهلم و سالگرد را صرف امور خیریه می‌کنند. پس از مراسم ختم یا شب هفت، گاهی همکاران یا کسبه محل به خانه فرد درگذشته می‌روند و از صاحبان عزا می‌خواهند که به سر کار بازگردند. هدف از این رسم، کمک به خانواده متوفی برای بازگشت به زندگی عادی است. پس از برگزاری مراسم چهلم و گاهی پس از سالگرد، خویشان نزدیک هدایایی مانند پارچه رنگین برای صاحبان عزا می‌برند تا لباس‌های سیاه خود را کنار بگذارند.

در بعضی از شهرهای ایران، مراسم شام غریبان برگزار می‌شود که شب اول پس از مرگ است. در این شب، شمع روشن می‌کنند، قرآن می‌خوانند و برای آمرزش روح درگذشته دعا می‌کنند. برخی از خانواده‌ها در غم از دست دادن جوانان و ناکامی آن‌ها، حجله می‌بندند.

عزاداری در میان اهل‌سنت

در فقه اهل‌سنت، اصل مشروعیت عزاداری پذیرفته شده است؛ اما این مشروعیت اغلب به گریه و ندبه پس از وفات میت، آن هم تا سه روز، محدود می‌شود. البته برخی از حنابله تسلیت گفتن پس از سه روز را نیز جایز می‌دانند. مالکیه و حنفیه گریه با صدای بلند و فریاد زدن را حرام می‌دانند؛ در حالی که شافعیه و حنابله آن را مباح می‌شمارند؛ اما ریختن اشک بدون صدا به اتفاق همه علما مباح است. بسیاری از اهل‌سنت، برگزاری مراسم سالگرد وفات را به‌دلیل عدم سابقه در شریعت، جایز نمی‌دانند و چنین امری در سیره عملی آنان مشاهده نمی‌شود. همچنین مراسم بزرگداشت و اقامۀ عزا در سالگرد وفات اولیای دین و در رأس آنها پیامبر اکرم نیز دیده نمی‌شود.

با این حال، اقامه عزا برای امام حسین در عملکرد گروه کثیری از محبان امام حسین از علمای اهل سنت در طول تاریخ مشاهده می‌شود. ریشۀ این امر به بدعت ندانستن عزاداری از دیدگاه آنان و همچنین متفاوت بودن داستان اقامه عزا برای امام حسین باز می‌گردد.

عزاداری زرتشتیان

در میان زرتشتیان، هرگونه سوگواری به‌معنای مرسوم آن به‌شدت منع می‌شود. آنها بیان سوزناک و نالۀ عزاداری را اختراع شیطان و شیون و مویه را باعث آزار و رنج روان درگذشته می‌دانند. به همین دلیل، در آیین زرتشتی، هیچ‌گاه مراسم تدفین با شیون و آه و ناله همراه نبوده است.

مراسم رسمی درگذشتگان در آیین زرتشتی شامل مراحل مختلفی است که در روز سوم، چهارم، دهم، سی‌‌ام انجام می‌شود. مراسم «روزه» به‌صورت ماهانه تا یک سال پس از فوت برپا شده و در پایان سال، مراسم سالگرد برگزار می‌شود. این مراسم سالیانه، تا سی سال پس از فوت، ادامه می‌یابد.

در شب سوم مراسم، سه بار برای فرد درگذشته ختم گرفته می‌شود. همزمان، یک دست لباس کامل خیرات شده و حیوانی به نیابت از روح درگذشته قربانی می‌شود. در روز چهارم، هنگام طلوع آفتاب، دنبه حیوانی که روز قبل قربانی شده بود، نذر ایزد آذر شده و در آتش نهاده می‌شود. در سی روز اول پس از فوت، هر روز برای روان خوراک خیرات می‌شود. پس از این سی روز، حیوانی دیگر برای درگذشته قربانی می‌گردد و از آن پس هر سی روز یک بار، خیرات ادامه می‌یابد تا پایان سال. در پایان سال اول، یک بار دیگر مراسم مذهبی همراه با قربانی سوم حیوان برگزار شده و خوراک و لباس خیرات می‌شود. پس از این، تنها مراسم سالگرد به همراه خیرات برگزار می‌شود که باید تا سی سال پس از مرگ ادامه یابد.

عزاداری زرتشتیان برای امام حسین

زرتشتیان ایران، به چهار شیوه، احترام خود را به امام حسین و ایام عزاداری محرم و صفر ابراز می‌کنند:

1. تعطیلی جشن‌ها و مراسم شاد؛ زرتشتیان در مواجهه با ایام محرم و صفر، حتی اگر با جشن‌های سنتی و مهمشان (مانند نوروز، جشن سده، یا شب یلدا) مقارن شود، مراسم شاد خود را تعطیل کرده یا زمان آن را تغییر می‌دهند.

2.  حضور در مراسم مسلمانان؛ زرتشتیان در عزاداری‌های مسلمانان نیز شرکت می‌کنند. آن‌ها با پوشیدن لباس‌های سفید در آتشکده‌ها گرد هم آمده و برای امام حسین سوگواری می‌کنند. این احترام، ریشه در باوری دارد که امام حسین را داماد ایرانیان می‌دانند. زرتشتیان با احترام خاصی در تعزیه‌ها شرکت می‌کنند. حتی در برخی مناطق، در روضه‌خوانی‌های امام حسین حضور می‌یابند و مسلمانان نیز برای احترام به آنها، در روزهای خاص زرتشتی که از گوشت پرهیز می‌کنند، غذاهای بدون گوشت طبخ می‌کنند.

3.  اهدای نذورات؛ این مرحله، اوج احترام و محبت زرتشتیان را نشان می‌دهد. آن‌ها نیز مانند مسلمانان، نذری می‌دهند و با پخت غذا و خواندن دعا، برای امام حسین و ادامه‌دهندگان راه آزادگان دعا می‌کنند.

عزاداری یهودیان

یهودیان در مراسم عزاداری سرودهای مذهبی و نوحه‌ می‌خوانند و گریه می‌کنند. مدت سوگواری اصلی برای اعضای خانواده متوفی، یک هفته تعیین شده است که بیشتر این دوره در کنیسه برگزار می‌شود. در طول این مدت، شمعی را در خانه فرد درگذشته روشن نگه می‌دارند و روی آینه‌های خانه را می‌پوشانند تا فضایی متناسب با سوگواری ایجاد شود. معمولاً سوگواری تا یک ماه ادامه پیدا می‌کند. همچنین، پسر برای مرگ پدر و مادرش، به مدت یازده ماه، دعاهایی از تورات را می‌خواند.

عزاداری مسیحیان

مسیحیان، به‌ویژه کاتولیک‌ها، مراسم سوگواری خود را پیش از خاکسپاری برگزار می‌کنند. این مراسم در کلیسا و همراه با عشای ربانی انجام می‌شود. عشای ربانی، یادبودی از شام آخر حضرت عیسی مسیح و یاران او است. در این مراسم، زنان لباس سیاه بر تن می‌کنند و تور یا روسری سیاه بر سر می‌اندازند.

عزاداری مذهبی شیعیان در جهان

ایران

عزاداری در افغانستان

قبیلۀ بنی‌حمراء، از قبایل ایرانی‌تبار و شیعه‌مذهب در کوفه، نخستین کسانی بودند که پس از واقعۀ کربلا، در عصر توابین آشکارا مجالس عزاداری امام حسین را بر پا کردند. سنت عزاداری بر شهادت امام حسین، در عصر آل‌بویه، تیموریان، صفویه و قاجاریه، رونق بیشتری یافت و در دوران پهلوی با ممانعت همراه بود. با پیروزی انقلاب اسلامی در 1357ش، دامنه و شکل عزاداری گسترش پیدا کرد. امروزه، عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها، خانه مراجع تقلید و نیز در خیابان‌های سراسر ایران، باشکوه برگزار می‌شود. سینه‌زنی و زنجیرزنی، از جمله رسم‌های عزاداری در ایران است. مراسم آتش‌زنی خیمه، علم‌کِشی، نخل‌گردانی در یزد، سنج‌ و دمام در بوشهر، بیل‌زنی خراسانی‌ها، گِل‌مالی لُرستانی‌ها و قربانی هزاران رأس دام در زنجان از دیگر برنامه‌های ایرانیان در مراسم عزاداری بر شهادت امام حسین است.

افغانستان

مراسم عزاداری در افغانستان هر سال در نقاط مختلف این کشور با آداب ‌و رسوم خاصی برگزار می‌شود. مراسم عزاداری، با ذکر صلوات آغاز و با قرائت اشعار ذاکر، روضۀ دیباچه‌خوان و سخنرانی ادامه یافته و با مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی پایان می‌یابد. منقبت‌خوانی، گهواره‌گردانی و دادن غذای نذری به عزاداران از دیگر برنامه‌های شیعیان افغانستان در عزاداری امام حسین است.

پاکستان

آراستن ذوالجناح و عزاداری در پاکستان

عزاداری در پاکستان با شور خاصی برگزار می‌شود و روز عاشورا از تعطیلات رسمی در این کشور است. پوشیدن جامۀ سیاه، خاموش‌کردن چراغ‌های منازل، جمع‌کردن رختخواب، خاموش‌کردن اجاق پخت‌وپز، پرهیز از اصلاح سروصورت و آرایش و زیورآلات، روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تزیین علم حضرت عباس، ساختن ماکت حرم امام حسین، تابوت شهدای کربلا، آراستن ذوالجناح و سردادن نعرۀ حیدری از آداب و رسوم عزاداری در پاکستان است.

هند

تاریخ عزاداری در هند، به قبل از سلطۀ سلطان محمود غزنوی می‌رسد. شیعیان، اهل‌سنت و برخی دیگر از فرقه‌های دوست‌دار امام حسین، در روزهای محرم در امام‌باره‌ها، جمع می‌شوند و به عزاداری می‌پردازند. این مراسم با شور خاص برگزار می‌شود و گاهی تا اربعین ادامه می‌یابد. شیعیان هند در عزاداری محرم، هر شبی از دهۀ محرم را به ‌نام یکی از شهدای کربلا عزاداری می‌کنند. دادن نذری‌هایی همچون شربت، غذا و شیر، سینه‌زنی، زنجیرزنی، قمه‌زنی و راه رفتن با پای‌برهنه روی آتش، از جمله برنامه‌های عزاداری شیعیان هند در محرم است. آنها در ایام عزا از برپایی هرگونه جشن تولد، مراسم عروسی، خریدن و پوشیدن لباس نو پرهیز می‌کنند.

عراق

شیعیان عراق از زمان شهادت امام حسین، برای او عزاداری می‌کردند؛ اما در عصر عباسیان به‌ویژه عصر مأمون، عزاداری رونق بیشتری داشت. در عصر آل‌بویه و فتح بغداد در 334ق، توسط احمد معزالدوله، عزاداری به‌صورت عمومی رسمیت یافت. نصب پرچم‌های عزا بر بام خانه‌ها، کوچه‌ها، خیابان‌ها، سیاه‌پوش کردن شهرها و اماکن زیارتی، مقتل‌خوانی و تشکیل دسته‌های عزاداری از جمله رسم‌های شیعیان عراق در عزاداری‌ها است.

لبنان

مردم شامات در عصر امویان، از برگزاری مراسم عزاداری امام حسین محروم بودند؛ اما امروزه در لبنان، عزاداری رونق یافته و مجالس عزاداری‌های باشکوهی به‌ویژه در جبل‌‌عامل برگزار می‌شود.

سایر کشورها

شیعیان و محبان اهل‌بیت در کشورهای بنگلادش، مالزی، اندونزی، فیلیپین، تایلند، کانادا، امریکا، آلمان، استرالیا و دیگر کشورهایی که شیعیان حضور دارند مراسم عزاداری امام حسین را برپا می‌کنند و یاد و نام آن امام را گرامی می‌دارند و با آرمان او بیعت می‌کنند.

کارکردها

اجتماعی

به باور جامعه‌شناسان، عزاداری زیر یک پرچم، در قالب سخنرانی و روضه‌خوانی، عواطف، اندیشه و شعور افراد را برمی‌انگیزد، احساسات را به‌هم گره‌زده، عقلانیت جمعی را بر فردی مقدم داشته، زمینه را برای همدلی، هم‌اندیشی و همکاری مشترک میان افراد جامعه آماده می‌کند و کمیت و کیفیت انجام فعالیت‌های اجتماعی را بالا می‌برد. جمع شدن اقشار مختلف جامعه از هر قوم و نژاد، با هر گرایش و سلیقه زیر پرچم عزاداری و ادای احترام و تکریم به همدیگر از دیگر کارکردهای اجتماعی عزاداری است.

سیاسی

تقویت و احیای روحیۀ استقلال‌طلبی، ظلم‌ستیزی، مبارزه با بی‌عدالتی، استبداد و فساد اجتماعی و نقد عملکرد حاکمان ظالم و مستبد، از آثار سیاسی عزاداری است.

دینی

در عزاداری، فرهنگ و شعایر دینی احیا و پیوندهای دینی و عاطفی با اولیای دین برقرار می‌شود. عزاداری باعث تقویت دینداری، تعهّد به انجام وظایف دینی و پاک‌زیستی افراد می‌شود. به ‌باور کارشناسان تربیتی، در مجالس عزاداری، بیان معارف دینی، توسل به اهل‌بیت باعث تقرب به‌خداوند، ارتقای معرفت دینی، تحکیم باورها و تحریک هیجانات مذهبی می‌شود که میزان پایبندی افراد را به ‌دین بیشتر و نقش فزاینده‌ای در دینداری افراد دارد.

روان‌شناختی

عزاداری باعث آرامش روحی و روانی افراد می‌شود. از نظر دینی ذکر و یاد خدا در انسان ایجاد آرامش می‌کند، ذکر و یاد اهل‌بیت پیامبر اسلام نیز چون ذکر و یاد خدا است که موجب آرامش روانی انسان می‌شود.

اخلاقی

بیان فضایل اخلاقی در مجالس عزاداری همچون اخلاص، جوانمردی، ایثار، فداکاری، وفاداری، عزت‌نفس، غیرت، شجاعت، حق‌طلبی، فضیلت‌خواهی، کمال‌طلبی، نقش مهمی در تربیت اخلاقی افراد دارد.

ارائه الگو

در مجالس عزاداری، خاندان پیامبر اسلام، به‌عنوان الگو و اسوه‌های تربيتي بشر معرفي می‌شوند تا نسل امروز برای رسيدن به کمال و سعادت ابدي، از آنها پیروی کنند.

جایگاه فقهی عزاداری اهل‌بیت

از آنجا که عزاداری، رفتاری است که از انسان سر می‌زند، مشمول احکام پنجگانه فقهی (واجب، مستحب، مباح، مکروه، حرام) قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه در اسلام، عزاداری نه‌تنها منع نشده، بلکه در مواردی مستحب و حتی مستحب مؤکد شمرده شده است، بررسی احکام فقهی آن ضروری است. برپایی مراسم برای تعزیت و تعظیم پیامبر اکرم و اهل بیت، اگر واجب نباشد، حداقل مستحب مؤکد است؛ چرا که روایات متعددی بر انجام آن تأکید دارند.

عزاداری در ادبیات فارسی

واژۀ «عزا» و «عزاداری» در ادبیات و اشعار شاعران فارسی‌زبان، بیشتر در عزاداری مذهبی (مصیبت اهل‌بیت) استعمال شده است؛ به‌عنوان ‌مثال محتشم کاشانی می‌سراید: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق

منابع

• «آداب مجالس روضه و عزاداری امام حسین علیه‌السلام»، وب‌سایت مکتب وحی، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1404ش.
• «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا (ع)»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1404ش.
• «آداب و رسوم مردم افغانستان در عزاداری اباعبدالله الحسین»، خبرگزاری شفقنا افغانستان، تاریخ درج مطلب: 12 اکتبر 2016م.
• «آداب و رسوم مردم پاکستان در ماه محرم»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• «آیا در واقع ایام فاطمیه 20 روز است؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1403ش.
• «ارادت زرتشتیان به امام حسین علیه السلام»، وب‌سایت شیعه کوئست، تاریخ بازدید: 30 مرداد 1404ش.
• آقاجانی، علی «تاریخ عزاداری و عزای تاریخی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• «آموزه‌هاي تربيتی در قيام عاشورا»، وب‌سایت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• ابن‌قولویه، جعفر، کامل‌الزیارات، نجف، دارالمرتضویه، 1356ش.
• انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
• ربانی، محمدعلی، «بررسی تطبیقی شیوه‌ها و کارکردهای عزاداری در سیره معصومین (ع) و سنت‌های جاری در میان شیعیان»، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، تاریخ درج مطلب: 1 سپتامبر 2019م.
• «روزهای تیغ یا ایام شهادت حضرت علی (ع)»، وب‌سایت فرهنگی اعتقادی فطرت، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1404ش.
• شریفی، فاطمه، «آداب و رسوم روزهای محرم در شهرهای ایران»، وب‌سایت مجله اتاقک، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1400ش.
• «شیعه و عزاداری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1385ش.
• «عجیب‌ترین رسوم كفن‌ و دفن در دنیا»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• «عراق و سوگواری ماه محرم»، خبرگزاری صدا وسیما، تاریخ درج مطلب: 12 مهر1396ش.
• «عزاداری در اهل‌سنت چگونه است؟ به عبارت دیگر عزاداری مشروع در نزد آنها دارای چه احکامی است؟»، وب‌سایت جواب سیتی، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1397ش.
• «عزاداری مذهبی رفتار سالم است یا ناسالم؟»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1393ش.
• محتشم کاشانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• محدثی، جواد، «فلسفۀ عزاداری» پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• «مراسم سوگواری در ادیان مختلف»، وب‌سایت چهارفصل، تاریخ بازدید: 30 مرداد 1404ش.
• «مقایسه تطبیقی آیین مرگ در بین مسلمانان و زرتشتیان و بررسی میزان تأثیرپذیری آنها از یکدیگر»، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1396ش.
• موسوی، سیدمحمدعلی، «کارکردهای اجتماعی عزاداری امام حسین، با مقایسۀ اندیشه‌های امام خمینی و امیل دورکیم»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1396ش.
• «مهم‌ترین آداب و سبک عزاداری برای ائمه معصومین (ع)»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• «نگاهی به آداب ‌و رسوم ویژۀ عزاداری محرم در میان شیعیان هند»، پایگاه تخصصی امام حسین، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.