پیشنویس:بودیزم: تفاوت میان نسخهها
صفحهای تازه حاوی «<big>'''بودیزم؛'''</big> از کهنترین ادیان جهان. بودیزم، از کهنترین و بزرگترین آیینهای جهان است كه در قارۀ آسیا پیروان بسیاری دارد. این آیین كه در حدود سدۀ 6 قبل از میلاد، با تعلیمات بودا در هند بهظهور رسید، در فرهنگ و تمدن اسلامی بهویژه...» ایجاد کرد |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
بودیزم، از کهنترین و بزرگترین آیینهای جهان است كه در قارۀ آسیا پیروان بسیاری دارد. این آیین كه در حدود سدۀ 6 قبل از میلاد، با تعلیمات بودا در هند بهظهور رسید، در فرهنگ و تمدن اسلامی بهویژه در مناطقی که سابقة بودایی داشتهاند، تأثیراتی نهاده است. | بودیزم، از کهنترین و بزرگترین آیینهای جهان است كه در قارۀ آسیا پیروان بسیاری دارد. این آیین كه در حدود سدۀ 6 قبل از میلاد، با تعلیمات بودا در هند بهظهور رسید، در فرهنگ و تمدن اسلامی بهویژه در مناطقی که سابقة بودایی داشتهاند، تأثیراتی نهاده است. | ||
==مفهومشناسی== | ==مفهومشناسی== | ||
بودیزم، به پیروان آیین «بودا» اطلاق میشود و واژۀ بودا از ریشۀ «بودها» در سانسکریت، بهمعنی بیدار، آگاه، باهوش، زرنگ و خردمند گرفته شده است. | بودیزم، به پیروان آیین «بودا» اطلاق میشود و واژۀ بودا از ریشۀ «بودها» در سانسکریت، بهمعنی بیدار، آگاه، باهوش، زرنگ و خردمند گرفته شده است.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7 دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ بودا.]</ref> | ||
==ظهور بودیزیم== | ==ظهور بودیزیم== | ||
آیین بودا، در حدود سدۀ 6 قبل از میلاد، با تعلیمات و تبلیغ بودا ابتدا در هند بهوجود آمد و طی چند سدۀ در مناطق اطراف هند، بهویژه در شمال آن گسترش سریع پیدا کرد. بودا در 29 سالگی با مشاهدة چهار منظرة پیر سالخورده، مریض درمانده، جنازه و راهب قصر پدر، همسر و تنها فرزند خود را ترک کرد، موی سر خود را تراشید، لباس راهبان هندو را پوشید و شش سال به ریاضت پرداخت و سرانجام در زیر درختی که بعدها آن را درخت بودْهی (درخت بیداری و روشنایی) نامیدند، بهمقام بودایی (روشنبینی) رسید. بعد از این رویداد، بودا شاگردان خود را به اطراف فرستاد و به تبلیع آیین خود پرداخت. بسیاری از خویشاوندان بودا، از جمله پسر عموی او «آناندا» که از شاگردان برجستة بودا بود، به وی پیوستند. | آیین بودا، در حدود سدۀ 6 قبل از میلاد، با تعلیمات و تبلیغ بودا ابتدا در هند بهوجود آمد و طی چند سدۀ در مناطق اطراف هند، بهویژه در شمال آن گسترش سریع پیدا کرد. بودا در 29 سالگی با مشاهدة چهار منظرة پیر سالخورده، مریض درمانده، جنازه و راهب قصر پدر، همسر و تنها فرزند خود را ترک کرد، موی سر خود را تراشید، لباس راهبان هندو را پوشید و شش سال به ریاضت پرداخت و سرانجام در زیر درختی که بعدها آن را درخت بودْهی (درخت بیداری و روشنایی) نامیدند، بهمقام بودایی (روشنبینی) رسید. بعد از این رویداد، بودا شاگردان خود را به اطراف فرستاد و به تبلیع آیین خود پرداخت. بسیاری از خویشاوندان بودا، از جمله پسر عموی او «آناندا» که از شاگردان برجستة بودا بود، به وی پیوستند.شایگان، ادیان و مکتبهای فلسفی هند، 1362ش، ج1، ص134ـ136. | ||
==بنیانگذار== | ==بنیانگذار== | ||
آیین بودیزم را بودا بهوجود آورد. وی در حدود سال 560ق.م در هند متولد شد و به طبقۀ امرا و نجیبان هندی تعلق داشت؛ | آیین بودیزم را بودا بهوجود آورد. وی در حدود سال 560ق.م در هند متولد شد و به طبقۀ امرا و نجیبان هندی تعلق داشت؛<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7 دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ بودا.]</ref> او پس از 45 سال تعلیم، در هشتادسالگی درگذشت.<ref>شایگان، ادیان و مکتبهای فلسفی هند، 1362ش، ج1، ص135.</ref> | ||
==آموزهها== | ==آموزهها== | ||
===الف) مهمترین اعتقادات=== | ===الف) مهمترین اعتقادات=== | ||
# نفی وجود خدا بهعنوان موجود ازلی و ابدی؛ | # نفی وجود خدا بهعنوان موجود ازلی و ابدی؛ | ||
#نفی وجود روح بهعنوان عنصری مجرد و جاودان؛ | #نفی وجود روح بهعنوان عنصری مجرد و جاودان؛ | ||
# اعتقاد به قانون بازگشت روح و تناسخ. | # اعتقاد به قانون بازگشت روح و تناسخ. <ref>[https://www.farsnews.ir/news/13911219001197/%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7 «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.]</ref> | ||
===ب) چهار حقیقت مقدس=== | ===ب) چهار حقیقت مقدس=== | ||
# وجود، توأم با رنج است؛ | # وجود، توأم با رنج است؛ | ||
# منشأ رنج، امیال نفسانی است؛ | # منشأ رنج، امیال نفسانی است؛ | ||
# رفع رنج با سرکوبی امیال، ممکن است؛ | # رفع رنج با سرکوبی امیال، ممکن است؛ | ||
#طریق دفع رنج، اعتدال است. | #طریق دفع رنج، اعتدال است. <ref>[https://www.farsnews.ir/news/13911219001197/%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7 «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.]</ref> | ||
===ج) اصول اخلاقی=== | ===ج) اصول اخلاقی=== | ||
# موجودات زنده را نباید کشت؛ | # موجودات زنده را نباید کشت؛ | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
# نباید از زیور و عطر و آرایش استفاده کرد؛ | # نباید از زیور و عطر و آرایش استفاده کرد؛ | ||
# نباید در بستر نرم خوابید؛ | # نباید در بستر نرم خوابید؛ | ||
# نباید از کسی پول پذیرفت. | # نباید از کسی پول پذیرفت. <ref>[https://www.farsnews.ir/news/13911219001197/%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7 «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.]</ref> | ||
==تحولات تاریخی== | ==تحولات تاریخی== | ||
===1. رشد و گسترش === | ===1. رشد و گسترش === | ||
گسترش بودیزم در خارج از هند با تلاش آشوكا (برجستهترین پادشاه سلسلۀ موریایی هند) با فرستادن مبلغان و ساختن معابد و استوپههای بسیار در نقاط مختلف، آغاز شد. بعد از آن، حکومت کانیشکای اول، مشهورترین فرمانروای کوشانی، در قرن اول و دوم میلادی، عصر تازهای در پیشرفت این آیین بهوجود آورد. کوشانیها که بهزبان بلخی سخن میگفتند، کنترل جادة اصلی و مهم از «تیکسلا» (در نزدیکی پیشاور پاکستان) تا بلخ و از آنجا تا تِرمِذ را در دست داشتند و از طریق این جاده آیین بودا به آسیای میانه رسید. در طول این جاده تا شرق بقایایی از استوپهها، کتیبهها و مجسمههای بودایی متعلق به دورة کوشانی یافت شده است. سرانجام، آیین بودا از هندوستان رخت بربست اما در خارج از این سرزمین همچنان به حیات خود ادامه داد. | گسترش بودیزم در خارج از هند با تلاش آشوكا (برجستهترین پادشاه سلسلۀ موریایی هند) با فرستادن مبلغان و ساختن معابد و استوپههای بسیار در نقاط مختلف، آغاز شد.<ref> مجتبائی، «ایران و هند در دورۀ ساسانی»، ۱۳۵۸ش، ص62-65.</ref> بعد از آن، حکومت کانیشکای اول، مشهورترین فرمانروای کوشانی، در قرن اول و دوم میلادی، عصر تازهای در پیشرفت این آیین بهوجود آورد. کوشانیها که بهزبان بلخی سخن میگفتند، کنترل جادة اصلی و مهم از «تیکسلا» (در نزدیکی پیشاور پاکستان) تا بلخ و از آنجا تا تِرمِذ را در دست داشتند و از طریق این جاده آیین بودا به آسیای میانه رسید. در طول این جاده تا شرق بقایایی از استوپهها، کتیبهها و مجسمههای بودایی متعلق به دورة کوشانی یافت شده است. سرانجام، آیین بودا از هندوستان رخت بربست اما در خارج از این سرزمین همچنان به حیات خود ادامه داد.<ref>[[ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.]]</ref> | ||
===2. دوران افول=== | ===2. دوران افول=== | ||
با روی كار آمدن ساسانیان كه خود را مدافعان دین زرتشتی میدانستند بوداییان در ایران قدیم مانند مانویان و مسیحیان مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند و بسیاری از معابد آنان در آتش سوخت اما از بین نرفت. در نخستین سدههای ورود اسلام به ایران، بوداییان همچنان در بامیان و بلخ فعال بودند. حملۀ هونهای سفید یا هپتالیان (هیاطله) به قندهار و نواحی مركزی هند در حدود سال ۴۴۰م و پس از آن اشغال این سرزمینها توسط تركها نیز از جمله عواملی بود كه حضور بوداییان در این مناطق را محدودتر ساخت. با ظهور و گسترش اسلام به سمت شرق، آیین بودایی در معرض زوال قرار گرفت. در سدههای نخست هجری مجسمههای بودا سوزانیده، و بیشتر معابد بودایی تخریب و بهجای آنها مساجد بنا شد. | با روی كار آمدن ساسانیان كه خود را مدافعان دین زرتشتی میدانستند بوداییان در ایران قدیم مانند مانویان و مسیحیان مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند و بسیاری از معابد آنان در آتش سوخت اما از بین نرفت. در نخستین سدههای ورود اسلام به ایران، بوداییان همچنان در بامیان و بلخ فعال بودند. حملۀ هونهای سفید یا هپتالیان (هیاطله) به قندهار و نواحی مركزی هند در حدود سال ۴۴۰م و پس از آن اشغال این سرزمینها توسط تركها نیز از جمله عواملی بود كه حضور بوداییان در این مناطق را محدودتر ساخت.<ref>مجتبائی، «ایران و هند در دورۀ ساسانی»، ۱۳۵۸ش، ص72.</ref> با ظهور و گسترش اسلام به سمت شرق، آیین بودایی در معرض زوال قرار گرفت. در سدههای نخست هجری مجسمههای بودا سوزانیده، و بیشتر معابد بودایی تخریب و بهجای آنها مساجد بنا شد.<ref> [https://www.cgie.org.ir/fa/article/229049/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86 فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
===3. گسترش مجدد=== | ===3. گسترش مجدد=== | ||
بعد از از ۳۰۰ سال و با اشغال ایران توسط مغولان در سدۀ سیزدهم میلادی آیین بودایی بار دیگر به فلات ایران راه یافت. در این دوران حكمرانان مغول معابد بودایی متعددی را در نقاط مختلف ایران ساختند و شمار زیادی از روحانیان بودایی را بهویژه از تبت آوردند و در این معابد جای دادند. این روحانیان در دستگاه حكومتی از نفوذ بالایی برخوردار بودند و بر تصمیمگیریهای حاكمان مغول تأثیر میگذاشتند. | بعد از از ۳۰۰ سال و با اشغال ایران توسط مغولان در سدۀ سیزدهم میلادی آیین بودایی بار دیگر به فلات ایران راه یافت. در این دوران حكمرانان مغول معابد بودایی متعددی را در نقاط مختلف ایران ساختند و شمار زیادی از روحانیان بودایی را بهویژه از تبت آوردند و در این معابد جای دادند. این روحانیان در دستگاه حكومتی از نفوذ بالایی برخوردار بودند و بر تصمیمگیریهای حاكمان مغول تأثیر میگذاشتند.<ref> [https://www.cgie.org.ir/fa/article/229049/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86 فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
===4. وضعیت امروزی در جهان=== | ===4. وضعیت امروزی در جهان=== | ||
بودیزم امروزه در قالب چندین مکتب زنده در سراسر جهان فعال است و پیروان زیاد در سراسر جهان دارد. از جمله، مکتب ترواده بیشتر در سریلانکا، برمه، کامبوج و تایلند و مکتب مهایانه در تبت، کره، چین و ژاپن رواج دارد. مکتب مهایانه که اکثریت بوداییان را شامل میشود، علاوه بر آسیا در اروپا و آمریکای شمالی گسترش یافته و بهویژه از مکتب ذن (یکی از شاخههای مهایانه در چین و ژاپن) در این دو قاره استقبال فراوانی شده است. بوداییان مکتب ترواده با تشکیل گردهماییهای جهانی که در سال 1956م پایهگذاری شد، سعی در اتحاد میان پیروان مکاتب بودایی دارند. | بودیزم امروزه در قالب چندین مکتب زنده در سراسر جهان فعال است و پیروان زیاد در سراسر جهان دارد. از جمله، مکتب ترواده بیشتر در سریلانکا، برمه، کامبوج و تایلند و مکتب مهایانه در تبت، کره، چین و ژاپن رواج دارد. مکتب مهایانه که اکثریت بوداییان را شامل میشود، علاوه بر آسیا در اروپا و آمریکای شمالی گسترش یافته و بهویژه از مکتب ذن (یکی از شاخههای مهایانه در چین و ژاپن) در این دو قاره استقبال فراوانی شده است.<ref>شاله، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، 1346ش، ص145-150.</ref> بوداییان مکتب ترواده با تشکیل گردهماییهای جهانی که در سال 1956م پایهگذاری شد، سعی در اتحاد میان پیروان مکاتب بودایی دارند.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11837 ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==مهمترین اماکن مقدس بودایی== | ==مهمترین اماکن مقدس بودایی== | ||
# محل تولّد بودا در جنوب نپال؛ | # محل تولّد بودا در جنوب نپال؛ | ||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
# محل نخستین وعظ بودا (باغ گوزن) در شمال شرقی هند شهر بنارس؛ | # محل نخستین وعظ بودا (باغ گوزن) در شمال شرقی هند شهر بنارس؛ | ||
# محل مرگ بودا در شمال شرقی هند ایالت اوتّرپرادش؛ | # محل مرگ بودا در شمال شرقی هند ایالت اوتّرپرادش؛ | ||
# زیارتگاههای بودایی منحصر در سرزمین پیدایش آیین بودا نیست، بلکه تمام کشورهایی که آیین بودا در آن رواج دارد، زیارتگاههای متعددی وجود دارد. | # زیارتگاههای بودایی منحصر در سرزمین پیدایش آیین بودا نیست، بلکه تمام کشورهایی که آیین بودا در آن رواج دارد، زیارتگاههای متعددی وجود دارد. <ref>[https://www.farsnews.ir/news/13911219001197/%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7 «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.]</ref> | ||
==آثار بودایی در افغانستان== | ==آثار بودایی در افغانستان== | ||
===1. صومعههای بودایی=== | ===1. صومعههای بودایی=== | ||
هیون تسانگ سیاح چینی از حدود صد صومعۀ بودایی در شهرهای بلخ، بامیان و كاپیسا نام برده و بهحضور هزاران راهب در هر یك از آنها اشاره كرده است. | هیون تسانگ سیاح چینی از حدود صد صومعۀ بودایی در شهرهای بلخ، بامیان و كاپیسا نام برده و بهحضور هزاران راهب در هر یك از آنها اشاره كرده است. <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/229049/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86 فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
===2.معبد نوبهار=== | ===2.معبد نوبهار=== | ||
در جنوب غربی بلخ معبدی با نام «نَوه ویهاره» یا «سنگهارامه» بهمعنی صومعۀ جدید وجود داشته و آن را تنها معبد بودایی در منطقۀ هندوكش دانسته است كه استادان مفسر متون مقدس در آنجا بودهاند. در این معبد مجسمه و آثار باقی مانده از بودا ازجمله دندان، جارو و تشت مخصوص تطهیر او نگهداری میشده است. | در جنوب غربی بلخ معبدی با نام «نَوه ویهاره» یا «سنگهارامه» بهمعنی صومعۀ جدید وجود داشته و آن را تنها معبد بودایی در منطقۀ هندوكش دانسته است كه استادان مفسر متون مقدس در آنجا بودهاند. در این معبد مجسمه و آثار باقی مانده از بودا ازجمله دندان، جارو و تشت مخصوص تطهیر او نگهداری میشده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/229049/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86 فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
===3. بودای بامیان=== | ===3. بودای بامیان=== | ||
دو تندیس عظیم بودا در بامیان به نامهای «سرخ بت» و «خنگ بت» که در دل صخره تراشیده شدهاند. هیون تسانگ مراسمی را كه زائران بودایی نقاط مختلف در مقابل این دو بت اجرا میكردند، نیز وصف كرده است. | دو تندیس عظیم بودا در بامیان به نامهای «سرخ بت» و «خنگ بت» که در دل صخره تراشیده شدهاند. هیون تسانگ مراسمی را كه زائران بودایی نقاط مختلف در مقابل این دو بت اجرا میكردند، نیز وصف كرده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/229049/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86 فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> این دو بت در زبان محلی بهنامهای «صلصال» و «شَهْمامه» یاد میشوند.<ref>خاوری، شگفتیهای بامیان واقعیت یا افسانه، 1396ش، ص115.</ref> یک مجسمۀ بودا در درۀ كَكْرَك ولایت بامیان نیز وجود دارد. | ||
===4. نقاشیها=== | ===4. نقاشیها=== | ||
نقاشیهای زیادی در برخی از غارهای بامیان وجود داشت كه از نمونههای كهن نقاشیهای بودایی محسوب میشود؛ | نقاشیهای زیادی در برخی از غارهای بامیان وجود داشت كه از نمونههای كهن نقاشیهای بودایی محسوب میشود؛ | ||
===5 | ===5 استوپههای مختلف=== | ||
استوپههای مختلفدر ولایت (استان) میدان وَرْدَك، «استوپه دره» در ولایت پروان، «شهرک باستانی بودایی» در مس عینک ولایت لوگر و «تخت رستم» در ولایت بلخ. | |||
استوپههای مختلفدر ولایت (استان) میدان وَرْدَك، «استوپه دره» در ولایت پروان، «شهرک باستانی بودایی» در مس عینک ولایت لوگر و «تخت رستم» در ولایت | ===6. كتیبههای بودایی=== | ||
كتیبههای بوداییِ یافت شده در «قراتپه» در مرز میان افغانستان و تاجیكستان نیز از آثار مهم بودایی در افغانستان است. | |||
كتیبههای بوداییِ یافت شده در «قراتپه» در مرز میان افغانستان و تاجیكستان نیز از آثار مهم بودایی در افغانستان | |||
7. كتیبههای دو زبانه | 7. كتیبههای دو زبانه | ||
كتیبههای دو زبانۀ یونانی و آرامی یافت شده در قندهار از مهمرترین آثار بودایی در جنوب افغانستان است. | كتیبههای دو زبانۀ یونانی و آرامی یافت شده در قندهار از مهمرترین آثار بودایی در جنوب افغانستان است. <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/229049/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86 فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
==یادگارهای بودیزم در ادبیات فارسی== | ==یادگارهای بودیزم در ادبیات فارسی== | ||
===1. ستایش بودا=== | ===1. ستایش بودا=== | ||
ستایش از بودا و ذکر یادگارهای بودایی در ادبیات فارسی دیده میشود؛ برای مثال «عنصری بلخی» داستان «صَنَمَیِ البامیان» ابوریحان بیرونی را، که داستان دو بت بامیان (سرخ بت و خنگ بت) است، به فارسی منظوم ساخته است. خاقانی نیز در اشعار خود از این دو بت بزرگ یاد میکند. | ستایش از بودا و ذکر یادگارهای بودایی در ادبیات فارسی دیده میشود؛ برای مثال «عنصری بلخی» داستان «صَنَمَیِ البامیان» ابوریحان بیرونی را، که داستان دو بت بامیان (سرخ بت و خنگ بت) است، به فارسی منظوم ساخته است. خاقانی نیز در اشعار خود از این دو بت بزرگ یاد میکند.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11837 ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
===2. نمادپردازی ادبی=== | ===2. نمادپردازی ادبی=== | ||
«بُت» در ادب فارسی صوفیه و غیرصوفیه بارها بهعنوان نمادی از «زیبایی آرمانی» بهکار رفته و برخی از پژوهشگران معتقداند که بت، از نام بودا و تصویر بتهای بودایی گرفته شده است. | «بُت» در ادب فارسی صوفیه و غیرصوفیه بارها بهعنوان نمادی از «زیبایی آرمانی» بهکار رفته و برخی از پژوهشگران معتقداند که بت، از نام بودا و تصویر بتهای بودایی گرفته شده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11837 ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==بودیزم و تصوف اسلامی== | ==بودیزم و تصوف اسلامی== | ||
توجه آیین بودا به فقر، زهد و ریاضت که نتیجۀ آن از بین بردن خودخواهی است، شباهتهایی میان عارف و صوفی مسلمان با زاهد بودایی به وجود آورده است. برخی از محققان معتقدند که از این شباهتها میتواند نشانة تأثیر این بودیزم بر تصوف اسلامی باشد. | توجه آیین بودا به فقر، زهد و ریاضت که نتیجۀ آن از بین بردن خودخواهی است، شباهتهایی میان عارف و صوفی مسلمان با زاهد بودایی به وجود آورده است. برخی از محققان معتقدند که از این شباهتها میتواند نشانة تأثیر این بودیزم بر تصوف اسلامی باشد.<ref>زرینکوب، ارزش میراث صوفیه، 1369ش، ص19.</ref> | ||
==تأثیر آثار بودیزم بر گردشگری== | ==تأثیر آثار بودیزم بر گردشگری== | ||
آثار مختلف بودیزم در کشورهای مختلف اسلامی و هند باعث رونق گردشگری و رونق اقتصادی و ارزآوری در این کشورها شده است. برای مثال در افغانستان هرساله هزاران گردشگر و باستانشناس خارجی از آثار بودایی بهویژه بتهای بامیان و معبد نوبهار بلخ، دیدن میکنند. | آثار مختلف بودیزم در کشورهای مختلف اسلامی و هند باعث رونق گردشگری و رونق اقتصادی و ارزآوری در این کشورها شده است. برای مثال در افغانستان هرساله هزاران گردشگر و باستانشناس خارجی از آثار بودایی بهویژه بتهای بامیان و معبد نوبهار بلخ، دیدن میکنند. <ref>خاوری، شگفتیهای بامیان واقعیت یا افسانه، 1396ش، ص115.</ref> | ||
==بودیزم و آزار مسلمانان در میانمار== | ==بودیزم و آزار مسلمانان در میانمار== | ||
با اینکه در اصول اخلاقی بودیزم به ممنوعیت کشتن موجود زنده و حرمت تصاحب اموال مردم تأکید شده است، اما در دو دهۀ اخیر، پیروان تندرو آیین بودیزم در کشور میانمار، دست به خشونت و اذیت و آزار مسلمانان زدهاند بهطوری که سبک زندگی مسلمانان این کشور بر اثر کشتار، مهاجرت و نبود امنیت، دچار تحول اساسی شده است. | با اینکه در اصول اخلاقی بودیزم به ممنوعیت کشتن موجود زنده و حرمت تصاحب اموال مردم تأکید شده است، اما در دو دهۀ اخیر، پیروان تندرو آیین بودیزم در کشور میانمار، دست به خشونت و اذیت و آزار مسلمانان زدهاند بهطوری که سبک زندگی مسلمانان این کشور بر اثر کشتار، مهاجرت و نبود امنیت، دچار تحول اساسی شده است.<ref> [https://www.irna.ir/news/82144221/%D8%AA%D8%AC%D9%85%D8%B9-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87-%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D9%88%D9%87%DB%8C%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%A7 «تجمع بوداییهای تندرو میانمار علیه مسلمانان روهینگیا»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* «تجمع بوداییهای تندرو میانمار علیه مسلمانان روهینگیا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۳۹۵ش. | * «تجمع بوداییهای تندرو میانمار علیه مسلمانان روهینگیا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۳۹۵ش. | ||
نسخهٔ ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۲، ساعت ۱۶:۱۴
بودیزم؛ از کهنترین ادیان جهان.
بودیزم، از کهنترین و بزرگترین آیینهای جهان است كه در قارۀ آسیا پیروان بسیاری دارد. این آیین كه در حدود سدۀ 6 قبل از میلاد، با تعلیمات بودا در هند بهظهور رسید، در فرهنگ و تمدن اسلامی بهویژه در مناطقی که سابقة بودایی داشتهاند، تأثیراتی نهاده است.
مفهومشناسی
بودیزم، به پیروان آیین «بودا» اطلاق میشود و واژۀ بودا از ریشۀ «بودها» در سانسکریت، بهمعنی بیدار، آگاه، باهوش، زرنگ و خردمند گرفته شده است.[۱]
ظهور بودیزیم
آیین بودا، در حدود سدۀ 6 قبل از میلاد، با تعلیمات و تبلیغ بودا ابتدا در هند بهوجود آمد و طی چند سدۀ در مناطق اطراف هند، بهویژه در شمال آن گسترش سریع پیدا کرد. بودا در 29 سالگی با مشاهدة چهار منظرة پیر سالخورده، مریض درمانده، جنازه و راهب قصر پدر، همسر و تنها فرزند خود را ترک کرد، موی سر خود را تراشید، لباس راهبان هندو را پوشید و شش سال به ریاضت پرداخت و سرانجام در زیر درختی که بعدها آن را درخت بودْهی (درخت بیداری و روشنایی) نامیدند، بهمقام بودایی (روشنبینی) رسید. بعد از این رویداد، بودا شاگردان خود را به اطراف فرستاد و به تبلیع آیین خود پرداخت. بسیاری از خویشاوندان بودا، از جمله پسر عموی او «آناندا» که از شاگردان برجستة بودا بود، به وی پیوستند.شایگان، ادیان و مکتبهای فلسفی هند، 1362ش، ج1، ص134ـ136.
بنیانگذار
آیین بودیزم را بودا بهوجود آورد. وی در حدود سال 560ق.م در هند متولد شد و به طبقۀ امرا و نجیبان هندی تعلق داشت؛[۲] او پس از 45 سال تعلیم، در هشتادسالگی درگذشت.[۳]
آموزهها
===الف) مهمترین اعتقادات===
- نفی وجود خدا بهعنوان موجود ازلی و ابدی؛
- نفی وجود روح بهعنوان عنصری مجرد و جاودان؛
- اعتقاد به قانون بازگشت روح و تناسخ. [۴]
ب) چهار حقیقت مقدس
- وجود، توأم با رنج است؛
- منشأ رنج، امیال نفسانی است؛
- رفع رنج با سرکوبی امیال، ممکن است؛
- طریق دفع رنج، اعتدال است. [۵]
ج) اصول اخلاقی
- موجودات زنده را نباید کشت؛
- مال دیگران را نباید تصاحب کرد؛
- زن دیگری را نباید تصاحب کرد؛
- نباید دروغ گفت؛
- نوشیدنیهای مستکننده نباید نوشید؛
- از پرخوری باید اجتناب کرد؛
- باید از لهو و لعب دوری کرد؛
- نباید از زیور و عطر و آرایش استفاده کرد؛
- نباید در بستر نرم خوابید؛
- نباید از کسی پول پذیرفت. [۶]
تحولات تاریخی
1. رشد و گسترش
گسترش بودیزم در خارج از هند با تلاش آشوكا (برجستهترین پادشاه سلسلۀ موریایی هند) با فرستادن مبلغان و ساختن معابد و استوپههای بسیار در نقاط مختلف، آغاز شد.[۷] بعد از آن، حکومت کانیشکای اول، مشهورترین فرمانروای کوشانی، در قرن اول و دوم میلادی، عصر تازهای در پیشرفت این آیین بهوجود آورد. کوشانیها که بهزبان بلخی سخن میگفتند، کنترل جادة اصلی و مهم از «تیکسلا» (در نزدیکی پیشاور پاکستان) تا بلخ و از آنجا تا تِرمِذ را در دست داشتند و از طریق این جاده آیین بودا به آسیای میانه رسید. در طول این جاده تا شرق بقایایی از استوپهها، کتیبهها و مجسمههای بودایی متعلق به دورة کوشانی یافت شده است. سرانجام، آیین بودا از هندوستان رخت بربست اما در خارج از این سرزمین همچنان به حیات خود ادامه داد.[۸]
2. دوران افول
با روی كار آمدن ساسانیان كه خود را مدافعان دین زرتشتی میدانستند بوداییان در ایران قدیم مانند مانویان و مسیحیان مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند و بسیاری از معابد آنان در آتش سوخت اما از بین نرفت. در نخستین سدههای ورود اسلام به ایران، بوداییان همچنان در بامیان و بلخ فعال بودند. حملۀ هونهای سفید یا هپتالیان (هیاطله) به قندهار و نواحی مركزی هند در حدود سال ۴۴۰م و پس از آن اشغال این سرزمینها توسط تركها نیز از جمله عواملی بود كه حضور بوداییان در این مناطق را محدودتر ساخت.[۹] با ظهور و گسترش اسلام به سمت شرق، آیین بودایی در معرض زوال قرار گرفت. در سدههای نخست هجری مجسمههای بودا سوزانیده، و بیشتر معابد بودایی تخریب و بهجای آنها مساجد بنا شد.[۱۰]
3. گسترش مجدد
بعد از از ۳۰۰ سال و با اشغال ایران توسط مغولان در سدۀ سیزدهم میلادی آیین بودایی بار دیگر به فلات ایران راه یافت. در این دوران حكمرانان مغول معابد بودایی متعددی را در نقاط مختلف ایران ساختند و شمار زیادی از روحانیان بودایی را بهویژه از تبت آوردند و در این معابد جای دادند. این روحانیان در دستگاه حكومتی از نفوذ بالایی برخوردار بودند و بر تصمیمگیریهای حاكمان مغول تأثیر میگذاشتند.[۱۱]
4. وضعیت امروزی در جهان
بودیزم امروزه در قالب چندین مکتب زنده در سراسر جهان فعال است و پیروان زیاد در سراسر جهان دارد. از جمله، مکتب ترواده بیشتر در سریلانکا، برمه، کامبوج و تایلند و مکتب مهایانه در تبت، کره، چین و ژاپن رواج دارد. مکتب مهایانه که اکثریت بوداییان را شامل میشود، علاوه بر آسیا در اروپا و آمریکای شمالی گسترش یافته و بهویژه از مکتب ذن (یکی از شاخههای مهایانه در چین و ژاپن) در این دو قاره استقبال فراوانی شده است.[۱۲] بوداییان مکتب ترواده با تشکیل گردهماییهای جهانی که در سال 1956م پایهگذاری شد، سعی در اتحاد میان پیروان مکاتب بودایی دارند.[۱۳]
مهمترین اماکن مقدس بودایی
- محل تولّد بودا در جنوب نپال؛
- محل به نیروانه رسیدن بودا در شمال شرقی هند در ایالت بیهار؛
- محل نخستین وعظ بودا (باغ گوزن) در شمال شرقی هند شهر بنارس؛
- محل مرگ بودا در شمال شرقی هند ایالت اوتّرپرادش؛
- زیارتگاههای بودایی منحصر در سرزمین پیدایش آیین بودا نیست، بلکه تمام کشورهایی که آیین بودا در آن رواج دارد، زیارتگاههای متعددی وجود دارد. [۱۴]
آثار بودایی در افغانستان
1. صومعههای بودایی
هیون تسانگ سیاح چینی از حدود صد صومعۀ بودایی در شهرهای بلخ، بامیان و كاپیسا نام برده و بهحضور هزاران راهب در هر یك از آنها اشاره كرده است. [۱۵]
2.معبد نوبهار
در جنوب غربی بلخ معبدی با نام «نَوه ویهاره» یا «سنگهارامه» بهمعنی صومعۀ جدید وجود داشته و آن را تنها معبد بودایی در منطقۀ هندوكش دانسته است كه استادان مفسر متون مقدس در آنجا بودهاند. در این معبد مجسمه و آثار باقی مانده از بودا ازجمله دندان، جارو و تشت مخصوص تطهیر او نگهداری میشده است.[۱۶]
3. بودای بامیان
دو تندیس عظیم بودا در بامیان به نامهای «سرخ بت» و «خنگ بت» که در دل صخره تراشیده شدهاند. هیون تسانگ مراسمی را كه زائران بودایی نقاط مختلف در مقابل این دو بت اجرا میكردند، نیز وصف كرده است.[۱۷] این دو بت در زبان محلی بهنامهای «صلصال» و «شَهْمامه» یاد میشوند.[۱۸] یک مجسمۀ بودا در درۀ كَكْرَك ولایت بامیان نیز وجود دارد.
4. نقاشیها
نقاشیهای زیادی در برخی از غارهای بامیان وجود داشت كه از نمونههای كهن نقاشیهای بودایی محسوب میشود؛
5 استوپههای مختلف
استوپههای مختلفدر ولایت (استان) میدان وَرْدَك، «استوپه دره» در ولایت پروان، «شهرک باستانی بودایی» در مس عینک ولایت لوگر و «تخت رستم» در ولایت بلخ.
6. كتیبههای بودایی
كتیبههای بوداییِ یافت شده در «قراتپه» در مرز میان افغانستان و تاجیكستان نیز از آثار مهم بودایی در افغانستان است. 7. كتیبههای دو زبانه كتیبههای دو زبانۀ یونانی و آرامی یافت شده در قندهار از مهمرترین آثار بودایی در جنوب افغانستان است. [۱۹]
یادگارهای بودیزم در ادبیات فارسی
1. ستایش بودا
ستایش از بودا و ذکر یادگارهای بودایی در ادبیات فارسی دیده میشود؛ برای مثال «عنصری بلخی» داستان «صَنَمَیِ البامیان» ابوریحان بیرونی را، که داستان دو بت بامیان (سرخ بت و خنگ بت) است، به فارسی منظوم ساخته است. خاقانی نیز در اشعار خود از این دو بت بزرگ یاد میکند.[۲۰]
2. نمادپردازی ادبی
«بُت» در ادب فارسی صوفیه و غیرصوفیه بارها بهعنوان نمادی از «زیبایی آرمانی» بهکار رفته و برخی از پژوهشگران معتقداند که بت، از نام بودا و تصویر بتهای بودایی گرفته شده است.[۲۱]
بودیزم و تصوف اسلامی
توجه آیین بودا به فقر، زهد و ریاضت که نتیجۀ آن از بین بردن خودخواهی است، شباهتهایی میان عارف و صوفی مسلمان با زاهد بودایی به وجود آورده است. برخی از محققان معتقدند که از این شباهتها میتواند نشانة تأثیر این بودیزم بر تصوف اسلامی باشد.[۲۲]
تأثیر آثار بودیزم بر گردشگری
آثار مختلف بودیزم در کشورهای مختلف اسلامی و هند باعث رونق گردشگری و رونق اقتصادی و ارزآوری در این کشورها شده است. برای مثال در افغانستان هرساله هزاران گردشگر و باستانشناس خارجی از آثار بودایی بهویژه بتهای بامیان و معبد نوبهار بلخ، دیدن میکنند. [۲۳]
بودیزم و آزار مسلمانان در میانمار
با اینکه در اصول اخلاقی بودیزم به ممنوعیت کشتن موجود زنده و حرمت تصاحب اموال مردم تأکید شده است، اما در دو دهۀ اخیر، پیروان تندرو آیین بودیزم در کشور میانمار، دست به خشونت و اذیت و آزار مسلمانان زدهاند بهطوری که سبک زندگی مسلمانان این کشور بر اثر کشتار، مهاجرت و نبود امنیت، دچار تحول اساسی شده است.[۲۴]
منابع
* «تجمع بوداییهای تندرو میانمار علیه مسلمانان روهینگیا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۳۹۵ش. * ثبوت، اکبر، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش. * خاوری، جواد، شگفتیهای بامیان واقعیت یا افسانه، تهران، عرفان، 1396ش. * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: 27 فروردین 1402ش. * زرینکوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر، 1369ش. * شاله، فلیسین، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمة منوچهر خدایار محبی، تهران 1346ش. * شایگان، داریوش، ادیان و مکتبهای فلسفی هند، تهران، فرزان روز، 1362ش. * «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1391ش. * فلاحتی موحد، مریم، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1399ش. * مجتبایی، فتحالله، «ایران و هند در دورۀ ساسانی»، نشریۀ انجمن فرهنگ ایران باستان، سال هفدهم، ش20، ۱۳۵۸ش.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ بودا.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ بودا.
- ↑ شایگان، ادیان و مکتبهای فلسفی هند، 1362ش، ج1، ص135.
- ↑ «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.
- ↑ مجتبائی، «ایران و هند در دورۀ ساسانی»، ۱۳۵۸ش، ص62-65.
- ↑ ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ مجتبائی، «ایران و هند در دورۀ ساسانی»، ۱۳۵۸ش، ص72.
- ↑ فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ شاله، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، 1346ش، ص145-150.
- ↑ ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس.
- ↑ فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ خاوری، شگفتیهای بامیان واقعیت یا افسانه، 1396ش، ص115.
- ↑ فلاحتی موحد، «بودایی، آیین»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ثبوت، «بودا»، وبسایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ زرینکوب، ارزش میراث صوفیه، 1369ش، ص19.
- ↑ خاوری، شگفتیهای بامیان واقعیت یا افسانه، 1396ش، ص115.
- ↑ «تجمع بوداییهای تندرو میانمار علیه مسلمانان روهینگیا»، خبرگزاری ایرنا.