پیش‌نویس:آذر شیوا

آذر شیوا

آذر شیوا، گوینده رادیو، دوبلور و بازیگر معترض سینمای عصر پهلوی.

آذر شیوا از بازیگران قدیمی سینمای ایران است که تحصیل‌کرده رشته پرستاری بود. او کارش را از رادیو آغاز کرد، اما در سال ۱۳۵۰ش در‌ پی اعتراض به وضعیت سینما و فساد موجود، از بازیگری کنار کشید و در حال حاضر ساکن فرانسه است.

کودکی و نوجوانی آذر شیوا

آذر شیوا در سال ۱۳۱۹ش در تهران متولد شد. او پس از گذراندن دوران دبیرستان وارد رادیو تهران شد و به‌عنوان گویندۀ رادیو، فعالیت خود را آغاز کرد.

جوانی آذر شیوا

آذر شیوا در سال ۱۳۳۷ش، زمانی که فقط ۱۸ سال داشت به‌خاطر صدای گیرا و اعتمادبه‌نفس بالایی که داشت پس از گذراندن تست، به استخدام رادیو تهران درآمد. او مدتی به کار گویندگی مشغول بود تا این‌که وارد عرصه دوبلۀ فیلم شد. هم‌زمان با کار و فعالیت در رادیو به دانشگاه رفت و در رشته پرستاری تحصیل کرد.

خانم آذر شیوا پس از کناره‌گیری از حرفه بازیگری ازدواج کرد و پس از آن به کشور فرانسه رفت و در حال حاضر در همین کشور سکونت دارد و در حومه شهر پاریس زندگی می‌کند.

آذر شیوا دارای یک فرزند دختر به نام ماندانا بود که مدتی پیش دختر خود را از دست داد. آذر شیوا هم‌اکنون در کنار نوه دختری خود که پسر جوانی است روزگار می‌گذراند.

نقش‌های آذر شیوا

آذر شیوا بیشتر در نقش زنان مظلوم و معصوم روستایی بازی می‌کرد. در این نقش‌های کلیشه‌ای با تمام تلاشی که آذر شیوا به‌کار می‌بست باز هم نمی‌توانست استعداد خود را نشان دهد، او در این فیلم‌ها، طبق معمول، در زیر سایه مردان محو بود و چندان دیده نمی‌شد.

فعالیت‌های سینمایی آذر شیوا

پوستر فیلم آهنگ دهکده به کارگردانی مجید محسنی

آذر شیوا در سال ۱۳۴۰ش وقتی که ۲۱ ساله بود در فیلم «آهنگ دهکده» به کارگردانی مجید محسنی برای اولین بار جلوی دوربین ظاهر شد. در سال ۱۳۴۴ش و برای هفتمین تجربه سینمایی، در فیلم «قهرمان قهرمانان» با محمدعلی فردین، تقی ظهوری و عباس شاویز هم‌بازی شد. خانم شیوا با بازی در فیلم‌هایی مانند «گذشت» به کارگردانی فرج‌الله نسیمیان در سال ۱۳۴۱ش، «آراس‌خان» به کارگردانی ناصر ملک‌مطیعی در سال ۱۳۴۲ش، «پرستوها به لانه باز می‌گردند» به کارگردانی مجید محسنی در سال ۱۳۴۲ش استعداد و هنرمندی خود را نشان داد.

اما آوازۀ خانم شیوا بیشتر با بازی در فیلم «سلطان قلب‌ها» در سال ۱۳۴۷ش همراه بود. در اواخر دهه چهل، زمانی که فیلم‌سازان جوان و نواندیش، تحولاتی در سینمای ایران به‌وجود آوردند امیدوار بودند آذر شیوا به‌دلیل استعداد زیادی که در بازیگری دارد، جذب این جریان نواندیشانه شود، اما خانم شیوا حاضر نمی‌شد تن به خواسته‌های کارگردانان برای نمایش زن و جلب توجه مخاطبان دهد و از بدن‌نمایی پرهیز داشت؛ در نتیجه، فیلم‌سازان او را نادیده گرفتند.

شیوا سرانجام در سال ۱۳۵۰ش پس از بازی در فیلم «درختان ایستاده می‌میرند» در اوج شهرت اما به‌دلیل وضعیت اسفبار سینما و پشت پرده آن از هنرپیشگی خداحافظی کرد. آذر شیوا در سال ۱۳۶۹ش مدتی با رادیو فارسی‌زبان فرانسه و انجمن فرهنگی ایرانیان فرانسه به‌عنوان سرپرست گروه هنری همکاری داشت.

آذر شیوا و سینمای زمان او

وضعیت سینمای ایران در عصر پهلوی به‌گونه‌ای بود که به شکل غیرمستقیم به تضعیف فرهنگ دینی پرداخته و به تبع آن بر فرهنگ سیاسی ایرانیان اثر می‌گذاشت. در این فیلم‌ها برخی احکام فقهی اسلامی نه تنها زیر پا گذاشته می‌شد، بلکه اعمالی مانند رقص و غنا، خوردن مشروبات الکلی، بی‌حجابی و بی‌عفتی را تبلیغ می‌کردند.

از منظر کارشناسان، فرهنگ مردسالاری از خصوصیات بارز فیلم فارسی بود و دنیای فیلم‌هایی که می‌ساختند کاملاً مردانه و منطبق با علایق و خواسته‌های آنان بود. زنان نقش‌هایی جانبی با دستور کار جنسیتی و جنسی داشتند، بیشتر یا مادر ستم‌دیده یا دختر معشوقه قهرمان فیلم و یا رقاصه‌ای در یکی از کاباره‌ها بودند. در این فیلم‌ها نقش زنان، بسیار پست بازنمایی می‌شد؛ یا در آرزوی ازدواج بودند و یا دلواپس این‌که شوهر خود را از دست دهند. در این دنیایی که از مردسالاری تصویر می‌کردند زن پیش از آن که انسان باشد جنس ضعیفی بود و نقش ابزاری داشت.

دیدگاه و واکنش آذر شیوا به سینما

تفاوت آذر شیوا با دیگر بازیگران زن آن دوران این بود که خانم شیوا برخلاف بسیاری از بازیگران زن هم‌دوره خود از بدن‌نمایی در مقابل دوربین امتناع می‌ورزید. تلاش او این بود که نقش بازیگری خود را به‌خوبی اجرا کند، اما نقش‌های سناریو فیلم‌ها بسیار سطح پایین و پست بودند که جای کارکردن نداشت و در نتیجه، فیلم‌ها مبتذل از آب در‌می‌آمد و تلاش‌های آذر شیوا ثمری نمی‌داد.

شیوا، شهرتی را که به‌دست آورده بود نمی‌خواست، اما آنچه را هم که می‌خواست نمی‌یافت. بنابراین به سینمای ایران معترض شد. او یک روز صبح در اعتراض خود، جلوی دانشگاه تهران مشغول آدامس فروختن شد اما همان روز با هجوم و فشار نیروهای امنیتی و پلیس جلوی فعالیت او را گرفتند. بسیاری از جریان‌های فکری و سیاسی تصور می‌کردند این کار خانم شیوا جنبه تبلیغاتی دارد، اما او دیگر حاضر به ادامه فعالیت حرفه‌ای در سینما نشد.

رابطه آذر شیوا با دیگر چهره‌ها

آذر شیوا بعد از چند فیلم که در نقش‌های نه‌چندان دل‌خواه بازی کرد، در فیلمی حضور داشت که از نقش کلیشه‌ای زن روستایی درآمد و نقشی چابک‌تر و شادتر به‌عهده گرفت. این فیلم، یعنی «قهرمان قهرمانان» به کارگردانی سیامک یاسمی در سال ۱۳۴۴ش با محمدعلی فردین بود که با توفیق تجاری همراه شد و موجب محبوبیت آذر شیوا شد. این فیلم مقدمه و تمرینی برای فیلم «گنج قارون» بود. بعد از موفقیت «گنج قارون» بود که شخصیت دختر پول‌دار به کلیشه فیلم‌های روز تبدیل شد و آذر شیوا به‌عنوان زوج هنری فردین در چند فیلم، همان نقش را تکرار کرد. در فیلم «اعتراض» که در سال ۱۳۷۸ش بهرام بیضایی برای آذر شیوا نوشته بود خانم شیوا حاضر نشد بازی کند.

آثار آذر شیوا

آذر شیوا تعداد بیست فیلم سینمایی را در کارنامه هنری خود دارد. فیلم‌هایی که آذر شیوا در آن‌ها به ایفای نقش پرداخته عبارت‌اند از:

درختان ایستاده می میرند (۱۳۵۰ش)؛

یاقوت سه‌چشم (۱۳۴۹ش)؛

روسپی (۱۳۴۸ش)؛

قاتلین هم می‌گریند (۱۳۴۸ش)؛

قصر زرین (۱۳۴۸ش)؛

سلطان قلب‌ها (۱۳۴۷ش)؛

هنگامه (۱۳۴۷ش)؛

چرخ فلک (۱۳۴۶ش)؛

روزهای تاریک یک مادر (۱۳۴۶ش)؛

زیر گنبد کبود (۱۳۴۶ش)؛

گل‌آقا (۱۳۴۶ش )؛

داماد فراری (۱۳۴۵ش )؛

خروس جنگی (۱۳۴۴ش)؛

قهرمان قهرمانان (۱۳۴۴ش)؛

من مادرم (۱۳۴۴ش)؛

قانون زندگی (۱۳۴۳ش)؛

آراس‌خان (۱۳۴۲ش)؛

پرستوها به لانه بازمی‌گردند (۱۳۴۲ش)؛

گذشت (۱۳۴۱ش)؛

آهنگ دهکده (۱۳۴۰ش).

جوایز و افتخارات

آذر شیوا در سال ۱۳۴۸ش با بازی در فیلم «روسپی» عنوان بهترین بازیگر نقش اول جشنواره سپاس را دریافت کرد و سال بعد هم از جشواره فیلم‌های سینمایی، جایزه پلاک طلا را از آن خود نمود. او در سال ۱۳۴۸ش به‌عنوان دوازدهمین بازیگر زن سینمای ایران انتخاب شد.

آذر شیوا در در طول یک دهه یعنی از ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ش در ۲۱ فیلم ایرانی بازی کرد که به عقیده منتقدان و کارشناسان سینمایی از میان آنها دو فیلم «سلطان قلب‌ها» و «روسپی» از آثار فراموش‌نشدنی این بازیگر است.

درگذشت آذر شیوا

مدتی قبل اخباری به دروغ در فضای مجازی مبنی بر فوت آذر شیوا منتشر شد و معلوم شد که این اخبار صحت ندارند و این بازیگر قدیمی در حال حاضر در قید حیات است. آذر شیوا در فرانسه ایام کهولت خود را می‌گذراند و در آن‌جا فروشگاه لباس‌فروشی دایر کرده و به کار تولید و فروش لباس مشغول است. گاهی اوقات هم از سوی شبکه‌های فارسی‌زبان ماهواره به‌عنوان میهمان حضور پیدا می‌کند و از خاطره‌های گذشته که با هنرپیشه‌های معروف داشته تعریف می‌کند.

منابع

• «بیوگرافی آذر شیوا(بازیگر) با عکس جدید و داستان زندگی»، وب‌سایت فتوکده، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «بیوگرافی آذر شیوا بازیگر سلطان قلب‌ها»، وب‌سایت ام‌آرکیس، تاریخ درج مطلب: ۶ آبان ۱۴۰۰ش.
• «بیوگرافی آذر شیوا بازیگر سلطان قلب‌ها + ماجرای درگذشت آذر شیوا»، وب‌سایت شبونه، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «بیوگرافی آذر شیوا بازیگر و همسرش+ زندگی‌نامه»، وب‌سایت نم‌نمک، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «بیوگرافی و عکس‌های آذر شیوا بازیگر قدیمی»، وب‌سایت حرف تازه، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «سینما و فرهنگ سیاسی در دهه چهل و پنجاه»، پایگاه خبری تحلیلی حقوق‌نیوز، تاریخ بازدید: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «زندگی‌نامه آذر شیوا»، وب‌سایت تلگراف، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.