رزق

رزق؛ واژه‌ای در سنت اسلامی ناظر به روزی و هر آنچه که انسان از آن منتفع می‌شود.

رزق در فرهنگ اسلامی و زندگی روزمرۀ مسلمانان مفهومی فراتر از درآمد و دارایی مادی دارد و شامل سلامت، خانواده، علم و آرامش نیز می‌شود. این مفهوم هم در آموزه‌های دینی و هم در سبک زندگی ایرانی‌اسلامی نقش محوری دارد؛ زیرا تحقق آن هم به تقدیر الهی و هم به تلاش و کوشش انسان وابسته است. در زندگی روزمرۀ ایرانیان، رزق پدیده‌ای تجربه‌شده و ملموس است؛ عباراتی مانند «مهمان رزقش را با خود می‌آورد» یا «درِ روزی بسته شده» نمونه‌هایی از این فهم عملی هستند. همچنین، رزق در ادبیات فارسی جایگاهی ویژه دارد و شاعران بزرگی همچون حافظ، سعدی و مولانا آن را بازتاب داده‌اند.

تعریف رزق

واژه عربی رزق به‌معنای روزی، بهره، جیره و هر چیزی است که انسان از آن نفع می‌برد. در فرهنگ دینی، رزق به بخشش و روزیِ خدادادی گفته می‌شود؛ این مفهوم به خوراک و دارایی مادی محدود نبوده و شامل هر سودی می‌شود که به انسان می‌رسد. در فرهنگ اسلامی، تمام نعمت‌ها و امکانات زندگی مانند ثروت، مقام، خانواده، زیبایی، دانش، مهارت و مانند انها از مصادیق رزق هستند. در فرهنگ عمومی و گفتار روزمرۀ ایرانیان نیز روزی و قسمت، نزدیک‌ترین معادل‌های معنایی رزق هستند.

مفهوم دینی رزق

در قرآن، رزق دربارۀ خوراک، بهره‌مندی از قرآن، باران، نعمت‌های طبیعی، هدایت، علم و بهرۀ اخروی به‌کار رفته است. در فرهنگ دینی، برکت، به معنای بهره‌وری و سودمندی رزق، مفهوم مکمل رزق است؛ ممکن است مقدار رزق ثابت باشد، اما با ایمان، درستکاری و انفاق، اثر و ماندگاری آن در قالب برکت، چند برابر می‌شود. رزق در پرتو این مفهوم دینی، مایۀ آرامش در معیشت، برکت، استحکام خانواده و سلامت اجتماعی است. در مقابل، نظام سکولار بر درآمد تکیه می‌کند که محصول رقابت، سرمایه، مهارت و قانون عرضه و تقاضا است و آن را به قدرت تولید و مصرف فرو می‌کاهد..

اقسام رزق

در آموزه‌های اسلامی، رزق به اقسام گوناگون تقسیم شده است:

• رزق مطلوب و طالب: رزق مطلوب آن است که انسان در پی آن می‌رود و برای به‌دست آوردنش تلاش می‌کند، اما رزق طالب، خود به سوی انسان می‌آید و روزی تضمین‌شده‌ای است که حتماً به انسان می‌رسد. براساس سخن حضرت محمد همان‌‌گونه که مرگ انسان را می‌طلبد، روزی نیز در پی انسان است و او را می‌طلبد.
• رزق مادی و معنوی: رزق مادی شامل مواردی مانند خوراک، پوشاک، مسکن و سلامت است و رزق معنوی شامل اموری مانند ایمان، علم، هدایت و قرب الهی است.
• رزق حلال و حرام: رزق حلال آن است که از راه درست و مشروع به دست آید و رزق حرام آن است که از طریق نادرست و نامشروع، تحصیل شود. رزق مادی می‌تواند حلال و طیب یا حرام و خبیث باشد، اما رزق معنوی همواره حلال است.
• رزق عام و خاص: رزق عام، عطیه‌ای الهی است که همۀ موجودات را در بقای هستی یاری می‌دهد و رزق خاص، فقط به بندگان خالص خداوند می‌رسد.
• رزق دنیوی و اخروی.

رازق بودن خدا

آیات قرآن، خدا را رازق و بهترین رازق می‌خواند و تأکید می‌کند که توزیع روزی در جهان تابع حکمت و نظام اسباب است و تنگی یا وسعت رزق به اراده و حکمت خدا بستگی دارد. افزون بر این، تحقق روزی مقدّر الهی، در گروی سعی و تلاش انسان است.

افزایش رزق

مسلمانان در چارچوب فرهنگ دینی خود باور دارند که روزی از سوی خدا مقدر می‌شود. بر این اساس، ایرانیان باور دارند که «روزی‌رسان خدا است» و مهمان، روزی‌اش را با خود می‌آورد. آنها هنگام افزایش نعمت و روزی نیز یکدیگر را به مفهوم اسلامی برکت، توجه می‌دهند. باور به رزاق‌بودن خدا و مقدر بودن رزق، سبب توجه به رفتارهایی مانند دعای سفره، شکر الهی، قناعت، میانه‌روی و اجتناب از اسراف می‌شود. این انگاره‌های شناختی درباره رزق، برآمده از آموزه‌های دین اسلام است. در سخن پیشوایان دین اسلام، تلاش برای کسب روزی حلال به‌مثابۀ جهاد در راه خدا است. همچنین خوش‌خلقی با خانواده، توبه از گناه، پرهیز از حرص، صلۀ رحم و اطعام فقیران، از عوامل افزایش رزق بوده و زنا، دروغ، حرام‌خواری، بدخلقی، پرداخت نکردن زکات و خیانت در امانت از عوامل کاهش روزی شمرده شده‌اند.

پیامدهای باور به رازق بودن خدا

• مدیریت اضطراب: باور به رزاقیت خدا، تنظیم‌کنندۀ سلامت روانیِ انسان است و تحمل و تاب‌آوری آدمی را افزایش می‌دهد. بسیاری از مردم با انگارۀ «هرکه را خلق کرده، روزی‌اش را هم داده»، فشار روانی فقر را در معیشت خویش مدیریت می‌کنند. پرهیز از حسادت به رزق دیگران و اعتماد به رزق مقدر، به ایجاد تعادل روانی کمک می‌کند.

• بهبود اخلاق کسب‌وکار: فرهنگ کار و تلاش ایرانیان با ارزش‌هایی چون قناعت، درستکاری، انصاف، پرهیز از حرص، پرهیز از کسب حرام و رعایت حق مردم گره خورده است. این ارزش‌ها از آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته اما در عمل اجتماعی مردم نیز تجسم یافته و بخشی از «اخلاق بازار» ایرانی شده است.

• نیکوکاری: ایرانیان انفاق دستگیری از نیازمندان را باعث گشایش روزی می‌دانند. بسیاری از خانواده‌ها بخشی از درآمد خود را با انگیزۀ برکت، خرج امور خیر می‌کنند.

• فرزندآوری: ایرانیان باور دارند که فرزند با روزی خود به دنیا می‌آید. این انگاره، ترس از فقر را که مانع فرزندآوری است، کم‌رنگ می‌کند.

• ساماندهی رفتار اقتصادی: در فرهنگ ایرانی، کارکردن، شرط جریان‌یافتن روزی است. کاسب‌های بسیاری از کم‌فروشی پرهیز می‌کنند، زیرا معتقدند حرام، برکت را می‌برد. قرض‌الحسنه، نسیه‌دادن به مشتری آشنا یا نذری‌دادن نیز بر این باور استوار است که «کمک‌کردن، رزق را کم نمی‌کند». این باور در تصمیم‌های خانوادگی نیز دیده می‌شود؛ چنان‌که هنگام فرزندآوری گفته می‌شود «بچه رزقش را با خودش می‌آورد». در سطح کلان‌ نیز تلاش برای خودکفایی با این فهم فرهنگی همراه است که «رزق جامعه باید از تلاش خودش بیاید».

تفاوت در رزق

از منظر آموزه‌های اسلامی، تفاوت انسان‌ها در بهره‌مندی از رزق و روزی، امری حکیمانه و برخاسته از تدبیر الهی است تا نظم اجتماعی بر پایۀ نیاز متقابل انسان‌ها، برقرار باشد. افزون بر این، تفاوت در روزی‌، زمینه‌ای برای آزمایش و رشد انسان است تا میزان شکر، صبر و توکل او آشکار شود. گاه نیز گسترش رزق، نوعی ابتلا یا مجازات الهی است و در مقابل آن، تنگی رزق می‌تواند عامل حفظ انسان از طغیان و غرور باشد.

رزق در زبان و ادب فارسی

در زبان و ادب فارسی، مفهوم رزق با شبکه‌ای از مضامین اخلاقی و معنوی پیوند خورده و شاعران پارسی‌گوی از این منظر به مفهوم رزق پرداخته‌اند.

'حافظ

حافظ قلمِ شاهِ جهان مُقسِمِ رزق است

از بهرِ معیشت مکن اندیشۀ باطل

'مولانا

بن هر بیخ و گیاهی خورد از رزق الهی

همه وسواس و عقیله دلِ بیمار تو دارد

'سعدی

ز دنیا بخش ما غم‌خوردن آمد

نشاید خوردن الا رزقِ مقسوم

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• قرآن کریم.
• باقری، مصباح الهدی و دیگران، «تبیین جایگاه سنت رزق و اعتقاد به آن در کسب و کار از دیدگاه قرآن کریم»، نشریۀ مدیریت اسلامی، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1392ش.
• «تفاوت رزق و روزی‌ها»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1389ش.
• جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، 1389ش.
• جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، اسراء، 1383ش.
• چراغی کوتیانی، اسماعیل، «دلالت‌های جمعیت‌شناختی باور به رزاقیت الهی با تکیه بر آموزه‌های دینی»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 56، پاییز 1402ش.
• «چگونگی تأثیر میزان درآمد و رزق و روزی در زندگی انسان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1398ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
• «راه‌های افزایش رزق و روزی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1397ش.
• «رزق و روزی در آیات و روایات، اقسام و ویژگی‌های رزق و روزی»، نشریۀ ره‌توشۀ راهیان نور، 1398ش.
• شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف أشرف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
• «عوامل و موانع برکت در زندگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1403ش.
• فعالی، محمدتقی، «مروری بر انواع رزق در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1400ش.
• فولادگر، «رزق و رزاق از دیدگاه قرآن»، وب‌سایت پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1389ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
• محمدجعفری، رسول و دیگران، «نقش جهان‌بینی توحیدی در رزق برای دستیابی به سلامت روان از منظر نهج‌البلاغه»، نشریۀ قرآن و طب، شمارۀ 18، بهار 1401ش.
• محمدعلی زاده، ابوالحسن، «مفهوم رزق و نقش آن در مدیریت براساس آموزه‌های قرآنی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، موسسۀ آموزش عالی طلوع مهر، 1399ش.
• «موانع افزایش رزق و روزی»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1394ش.
• وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 مهر 1404ش.
• وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 آبان 1404ش.
• «یازده عامل کاهش رزق و روزی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1394ش.