پیش‌نویس:فرزندآوری در افغانستان

فرزندآوری در افغانستان؛ آیین‌ها، رسوم و اهمیت فرزندآوری در افغانستان.

فرزندآوری در افغانستان به‌عنوان پدیده‌ای ریشه‌دار در فرهنگ و سنت‌های محلی، با آیین‌ها و رسوم خاصی همراه است. از مراسم چله‌بری و گردِدیدگو در دوران بارداری تا تشریفات عقیقه پس از تولد، هر مرحله از فرزندآوری با آداب نمادین و اعتقادی خاصی احاطه شده است. در این جامعه، سنت‌هایی مانند اذان گفتن در گوش نوزاد، نام‌گذاری مذهبی و چهل‌گرفتن، نشان‌دهندۀ تلفیق عمیق باورهای دینی و رسوم محلی است.

در جامعۀ دینی و سنتی افغانستان فرزندان به‌ویژه پسران نه تنها تضمین‌کنندۀ تداوم نسل محسوب می‌شوند، بلکه نماد قدرت خانوادگی و حیثیت اجتماعی نیز هستند.

باورهای دینی عمیق مبنی بر تقدس تکثیر نسل مسلمانان و ضرورت اقتصادی نیروی کار در جامعه کشاورزی، از مهم‌ترین دلایل تداوم الگوی فرزندآوری بالا به شمار می‌روند. آیین‌های سنتی مانند عقیقه، نام‌گذاری مذهبی و مراسم چله‌گیری، بر اهمیت این موضوع در سبک زندگی افغانستانی‌ها تأکید دارد. ساختارهای قبیله‌ای و رقابت‌های درون‌خانوادگی نیز به تشدید این روند دامن زده و چندهمسری را به نمادی از قدرت و جایگاه اجتماعی تبدیل کرده است.

اهمیت فرزندآوری

تداوم نسل: تداوم نسل از طریق فرزندان پسر، مهم‌ترین هدف ازدواج در خانوادۀ افغانستانی است و فرزند‌آوری از اساسی‌ترين هنجارهای موقعیت مادری محسوب می‌شود.

تحکیم خانواده: به دنیا آمدن فرزند پیوندهای خانوادگی را استحکام می‌بخشد. فرزند‌آوری، جایگاه همسر را در خانواده تثبیت می‌کند و به‌همین دلیل در عرف محلی از زن باردار به «امیدوار» تعبیر می‌شود.

ارتقای موقعیت زن: فرزندآوری برای زن موقعیت جدیدی تحت عنوان مادر ایجاد می‌کند؛ دختر که در جامعۀ مردسالار و سنتی افغانستان، جایگاه مستقلی ندارد، با کسب جایگاه مادری، در کانون اصلی خانواده قرار می‌گیرد.

تکثیر امت پیامبر: اهمیت‌دادن به تولید مثل و فرزندآوری در خانوادۀ افغانستانی ریشه در سنت‌ها و باورهای دینی دارد. آنها باور دارند که روزی‌رسان خدا است و پیامبر اسلام به فراوانی امت مسلمان افتخار می‌کند. از این منظر، فرزندان سقط‌شده بدون پدر و مادر خود به بهشت وارد نمی‌شوند.

تأمین نیروی ‌کار: از دلایل اهمیت فرزندآوری در خانوادۀ افغانستانی تأمین نیروی ‌کار خانواده، قبیله و جامعۀ افغانستان است و نیروی‌ کار تنها در وجود فرزند پسر تمثیل می‎‌‌شود.

تحولات باروری در افغانستان

تحقیقات نشان می‌دهد نرخ باروری و فرزندآوری در افغانستان تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی نوسانات قابل توجهی داشته است. در دورۀ حضور نیروهای شوروی (1980-1992م)، میزان باروری ۷.۴ فرزند به ازای هر زن بود که با به قدرت رسیدن طالبان در ۱۹۹۶م به ۷.۶ فرزند افزایش یافت. این افزایش به‌طور عمده ناشی از عوامل متعددی از جمله منازعات طولانی‌مدت، ناامنی، محدودیت دسترسی به خدمات بهداشتی، امید به زندگی پایین و شیوع ازدواج‌های زودهنگام بوده است.  

برآوردهای اخیر حاکی از کاهش تدریجی نرخ باروری است، به‌طوری که از ۷.۶ فرزند در ۱۹۹۶م به ۷.۴ فرزند در ۲۰۰۰م رسیده و پیش‌بینی می‌شد که تا ۲۰۲۵م به ۳.۶ فرزند کاهش یابد. اما مطالعات ملی با استفاده از داده‌های پیمایش مرگ‌ومیر ۲۰۱۰م نرخ باروری را ۶.۵ فرزند و بر اساس پیمایش جمعیت و سلامت ۲۰۱۵م، این میزان را ۶.۷ فرزند برآورد کرده‌اند که نشان‌دهندۀ اختلاف در داده‌ها و چالش‌های روش‌شناختی است.  

با توجه به تناقض در داده‌های موجود، پیمایش جمعیت و سلامت ۲۰۱۵م یکی از معدود منابع قابل اتکا برای تحلیل وضعیت باروری در افغانستان محسوب می‌شود. کاهش نرخ باروری در صورت تداوم می‌تواند پیامدهای اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی داشته باشد، اما برای درک دقیق‌تر این روند، انجام مطالعات جامع‌تر و به‌روز ضروری است.

تحولات جمعیتی افغانستان

رشد‌‌ دو برابری‌ جمعیت‌ در‌ افغانستان

افغانستان با چالش جدی کمبود داده‌های جمعیتی معتبر و به‌روز مواجه است. آخرین سرشماری رسمی این کشور حدود پنج دهه پیش انجام شده و پس از آن، به‌دلیل جنگ‌های پی‌درپی، نبود زیرساخت‌های لازم و موانع سیاسی، هیچ سرشماری جامعی صورت نگرفته است. این خلأ آماری، تحلیل دقیق تحولات جمعیتی را با دشواری‌های زیادی مواجه کرده است. اما برآوردهای تخمینی سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که جمعیت این کشور از ۱۹.۵ میلیون در ۲۰۰۰م به بیش از ۴۰ میلیون در ۲۰۲۱م رسیده است. رشدی دوبرابری که نرخ سالانه‌ای معادل ۳.۲ درصد را ثبت کرده است.

عوامل رشد جمعیت در افغانستان

رشد جمعیت در افغانستان که حدود یک‌درصد بالاتر از میانگین‌های جهانی است، به‌طور عمده محصول بهبود نسبی شاخص‌های بهداشتی در دوران‌‌ جمهوری‌ اسلامی‌ افغانستان‌بوده است: کاهش مرگ‌ومیر کودکان ۴۳درصدی، افزایش هفت‌سالۀ امید به زندگی و گسترش پوشش واکسیناسیون از جمله این عوامل در این دوران محسوب می‌شود. علاوه‌بر این، افزایش شهرنشینی و تغییرات اجتماعی نیز بر نرخ رشد جمعیت تأثیرگذار بوده است.

از طرف دیگر در دهۀ 1390ش افزایش سطح تحصیلات زنان و دسترسی به خدمات پیشگیری از بارداری، به کاهش نرخ باروری و نرخ رشد جمعیت، تغییرات فرهنگی و اجتماعی، از جمله تغییر در الگوهای ازدواج و نقش زنان در بازار کار در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، به کاهش نسبی نرخ باروری و در نتیجه کاهش نرخ رشد جمعیت کمک کرده است.

مقایسۀ نرخ رشد جمعیت افغانستان با کشورهای منطقه و جهانی نشان می‌دهد که افغانستان هنوز یکی از بالاترین نرخ‌های رشد جمعیت را در منطقه دارد. کشورهای همسایه، از جمله ایران و پاکستان، کاهش‌های قابل‌توجهی در نرخ رشد جمعیت تجربه کرده‌ است؛ درحالی‌که افغانستان باوجود کاهش نرخ رشد باروری، همچنان دارای نرخ رشد بالاتر جمعیت است. کارشناسان دلیل این تفاوت را ساختار جمعیتی جوان افغانستان و تأخیر در انتقال جمعیتی این کشور می‌دانند. به نظر آنها ساختار سنی جوان و نرخ بالای باروری در مناطق روستایی به‌طور نسبی به افزایش نرخ رشد جمعیت کمک کرده است.

تأثیر مهاجرت بر رشد جمعیت

مهاجرت، به‌ویژه مهاجرت‌های بین‌المللی، تأثیر قابل‌توجهی بر ساختار جمعیتی و نرخ رشد جمعیت افغانستان داشته است. مهاجرت میلیون‌ها افغانستانی به‌دلیل جنگ‌ها، بحران‌های اقتصادی و ناپایداری‌های امنیتی به کشورهای همسایه و دیگر کشورها، موجب کاهش نرخ باروری و نیروی کار فعال در کشور شده است. از سوی دیگر، بازگشت پناهندگان به کشور، در دوره‌های مختلف، به تغییرات سریع در نرخ رشد جمعیت انجامیده است.

آمار فرزندآوری در افغانستان

بررسی داده‌های پیمایش جمعیت و سلامت سال 1394ش نشان می‌دهد میزان باروری کل در افغانستان به‌طور متوسط بین 5 تا 5.4 فرزند به ازای هر زن در نوسان است. این ارقام با استفاده از روش‌های مستقیم و غیرمستقیم محاسبه شده و حکایت از باروری بالا در این کشور دارد. میزان باروری نکاحی که مختص زنان متأهل است، حدود 7 فرزند برآورد شده که نشان‌دهندۀ تفاوت معنادار با باروری کل است. این تفاوت می‌تواند ناشی از افزایش سن ازدواج یا کاهش نرخ ازدواج در سال‌های اخیر باشد.

 الگوی سنی فرزندآوری  

الگوی باروری در افغانستان از روندی خاص پیروی می‌کند که در آن بیشترین موالید در گروه سنی 25 تا 29 سال مشاهده می‌شود. با این حال، میزان باروری در گروه‌های سنی 20 تا 24 سال و 30 تا 34 سال نیز نزدیک به این رقم است که نشان‌دهندۀ تداوم فرزندآوری در سنین مختلف است. باروری پس از 35 سالگی کاهش می‌یابد، اما همچنان در مقایسه با بسیاری از کشورها رقم قابل‌توجهی محسوب می‌شود. این الگو بیانگر آن است که زنان افغانستانی فرزندآوری را از سنین پایین آغاز کرده و تا سنین بالاتر ادامه می‌دهند.  

ویژگی‌های رتبه‌ای باروری 

تحلیل رتبه‌ای موالید در افغانستان نشان می‌دهد که اکثر زنان این کشور به داشتن حداقل 5 فرزند تمایل دارند. حدود 90درصد زنان 45 تا 49 ساله حداقل 5 فرزند داشته‌اند و 77درصد از آنانی که به 7 فرزند رسیده‌اند، به رتبۀ هشتم نیز پیش رفته‌اند. کاهش باروری به‌طور عمده از رتبۀ هفتم به بعد مشاهده می‌شود، در حالی که در کشورهای با باروری پایین، این کاهش از رتبه‌های دوم یا سوم آغاز می‌گردد. این الگو بیانگر حفظ هنجارهای سنتی در زمینه فرزندآوری است.  

تفاوت‌های جغرافیایی در باروری 

میزان باروری در مناطق روستایی افغانستان به‌طور متوسط بالاتر از مناطق شهری است. در روستاها، میانگین تعداد فرزندان به ازای هر زن حدود 5.6 فرزند است، در حالی که این رقم در شهرها به 5.1 فرزند می‌رسد. همچنین، میانگین سن فرزندآوری در روستاها پایین‌تر از شهرها بوده که نشان‌دهندۀ شروع زودتر فرزندآوری در این مناطق است. این تفاوت‌ها می‌تواند ناشی از دسترسی کمتر به خدمات تنظیم خانواده و تداوم ارزش‌های سنتی در مناطق روستایی باشد.  

روند تغییرات باروری و چالش‌های پیش‌رو 

باروری کل در افغانستان طی دو دهه گذشته روندی کاهشی داشته و از 7.4 فرزند در 1379ش به حدود 5 فرزند در 1394ش رسیده است. این کاهش اگرچه قابل‌توجه است، اما افغانستان را همچنان در زمرۀ کشورهای با بالاترین نرخ باروری در جهان قرار می‌دهد. چالش اصلی در این زمینه، کمبود داده‌های دقیق و نظام‌مند برای پایش تغییرات جمعیتی است. فقدان سیستم ثبت وقایع حیاتی و نبود سرشماری‌های منظم، تحلیل‌های جمعیتی را با دشواری مواجه ساخته است.

عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر فرزندآوری بالا در افغانستان

جامعۀ افغانستان با تکیه بر ارزش‌های سنتی، فرزندآوری را به‌عنوان یکی از ارکان اساسی حیات اجتماعی می‌دانند. در این فرهنگ، فرزندان پسر نه‌تنها موجب تداوم نسل محسوب می‌شوند، بلکه به‌عنوان نماد قدرت و حیثیت اجتماعی خانواده نیز تلقی می‌شود. ضرب‌المثل‌هایی مانند «در میان قوم بی‌بچه کاکا نباشید» نشان‌دهندۀ عمق این باورها است که در آن تعداد فرزندان به‌ویژه پسران، به معنی افزایش نفوذ و امنیت خانواده در ساختارهای قبیله‌ای تعبیر می‌شود.  

نقش هنجارهای دینی و اعتقادات مذهبی 

باورهای دینی در افغانستان به‌شدت با مسئله فرزندآوری گره خورده است. بسیاری از خانواده‌ها با استناد به آموزه‌های اسلامی، افزایش جمعیت مسلمانان را وظیفه‌ای دینی می‌دانند. این نگرش که «روزی‌رسان خداوند است» و توصیه به تکثیر امت پیامبر، موجب شده است تا برنامه‌ریزی خانواده و کنترل موالید به‌ندرت مورد توجه قرار گیرد. همچنین، آیین‌هایی مانند عقیقه و نام‌گذاری مذهبی، بر تقدس فرزندآوری تأکید می‌کنند.  

اقتصاد معیشتی و نیاز به نیروی کار

در جامعه‌ای که بخش عمده‌ای از آن به کشاورزی و دامداری مشغول است، فرزندان به‌ویژه پسران به‌عنوان نیروی کار ارزان و دائمی خانواده محسوب می‌شوند. این نیاز اقتصادی در مناطق روستایی مشهودتر است و خانواده‌ها برای تأمین معاش به نیروی انسانی بیشتری وابسته هستند. از این رو، فرزندآوری بالا نه‌تنها یک انتخاب فرهنگی، بلکه یک ضرورت اقتصادی نیز به شمار می‌رود.  

چندهمسری و رقابت‌های خانوادگی

چندهمسری در افغانستان، به‌ویژه در میان اقشار مرفه و سنتی، به‌عنوان نمادی از قدرت و حیثیت اجتماعی تلقی می‌شود. مردانی که از نظر اقتصادی توانمند هستند، با ازدواج‌های متعدد و فرزندآوری بالا به رقابت با دیگران می‌پردازند. این رقابت‌ها گاه تا حدی پیش می‌رود که مردان بدون در نظر گرفتن توان مالی خود، به ازدواج‌های پی‌درپی و فرزندآوری بی‌رویه روی می‌آورند.  

کمبود آموزش و نبود برنامه‌های تنظیم خانواده  

سطح پایین تحصیلات به‌ویژه در میان زنان، یکی از عوامل مؤثر در فرزندآوری بالا است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بین سطح تحصیلات والدین و تعداد فرزندان رابطه معکوس وجود دارد. در افغانستان، دسترسی محدود به آموزش و نبود برنامه‌های جامع تنظیم خانواده، موجب تداوم الگوهای سنتی فرزندآوری شده است. همچنین، نبود سیستم‌های صحی کارآمد و کمبود آگاهی درباۀ روش‌های پیشگیری از بارداری، به تشدید این مسئله دامن زده است.  

تأثیر ساختارهای قبیله‌ای و رقابت‌های درون‌گروهی  

در جامعۀ افغانستان، رقابت میان خانواده‌ها و قبایل برای نمایش قدرت و افزایش نفوذ، یکی از انگیزه‌های اصلی فرزندآوری محسوب می‌شود. داشتن فرزندان بیشتر به‌معنای داشتن پشتوانه‌ای قوی‌تر در مناسبات اجتماعی و سیاسی است. این رقابت‌ها گاه به حدی شدید است که خانواده‌ها بدون توجه به پیامدهای اقتصادی و اجتماعی، به افزایش تعداد فرزندان خود ادامه می‌دهند.  

نقش زنان در تداوم الگوی فرزندآوری بالا

زنان در افغانستان، به‌ویژه در خانواده‌های چندهمسر، برای حفظ جایگاه خود در رقابت با همسران دیگر، به فرزندآوری بیشتر تمایل نشان می‌دهند. این رقابت‌های درون‌خانوادگی موجب می‌شود تا زنان برای جلب توجه شوهر و تضمین آیندۀ فرزندان خود، به‌ویژه پسران، به افزایش موالید روی آورند. این پدیده در کنار کمبود آگاهی دربارۀ حقوق باروری، به تثبیت الگوی فرزندآوری بالا کمک کرده است.  

برنامۀ تنظیم خانواده و کنترل فرزرندآوری در افغانستان

فقدان سیاست مدون جمعیتی در افغانستان

افغانستان به‌دلیل نبود سیستم آماری دقیق، چالش‌های امنیتی طولانی و عدم توجه کافی به برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، نتوانسته است یک سیاست جمعیتی جامع و علمی تدوین کند. در حالی که کشورهای همسایه مانند ایران و پاکستان از دهه‌ها قبل برنامه‌های کنترل جمعیت داشته‌اند، افغانستان هنوز درگیر بحث‌های مقدماتی در این زمینه است. فقدان چنین سیاستی باعث شده رشد جمعیت بدون برنامه‌ریزی مناسب ادامه یابد و فشار مضاعفی بر منابع محدود کشور وارد شود. این وضعیت به ویژه در مناطق شهری که با تراکم جمعیتی بالا مواجه بوده، مشکلات عدیده‌ای ایجاد کرده است.

اقدامات وزارت صحت در دوران جمهوری اسلامی

در دورۀ جمهوری اسلامی افغانستان (2001-2021)، وزارت صحت عامه با حمایت صندوق جمعیت ملل متحد (UNFPA) گام‌های مقدماتی در زمینۀ تنظیم خانواده کنترل فرزندآوری برداشتند. این اقدامات بعد از آن صورت گرفت که رشد سریع جمعیت نگرانی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را ایجاد کرده بود و پیشبینی می‌شد که جمعیت افغانستان تا ۲۰۲۵م به حدود ۴۷ میلیون نفر برسد.

این وزارت با تأسیس کلینیک‌های سلامت باروری در سراسر کشور و آموزش کارکنان صحی، خدمات تنظیم خانواده را گسترش داد. برنامه‌های آموزشی دربارۀ روش‌های مختلف پیشگیری از بارداری به زبان‌های محلی تهیه و توزیع شد. همچنین کمپین‌های آگاهی‌بخشی درباره فواصل مناسب بین بارداری‌ها و سلامت مادران اجرا شد. این اقدامات اگرچه محدود بود، اما توانست تا حدی نرخ رشد جمعیت را در برخی مناطق کنترل کند.

برنام‌های تنظیم خانواده

برنامه‌های تنظیم خانواده که توسط وزارت صحت اجرا می‌شد، بر سه محور اصلی استوار بود: دسترسی آسان به وسایل پیشگیری، آموزش روش‌های مدرن تنظیم خانواده و مشاوره‌های خانوادگی. این برنامه‌ها به زنان و مردان امکان می‌داد تا با آگاهی کامل دربارۀ تعداد و فاصله سنی فرزندان خود تصمیم بگیرند. مراکز صحی هم وسایل پیشگیری رایگان در اختیار مراجعان قرار می‌دادند.

صندوق جمعیت ملل متحد نیز نقش محوری در حمایت از برنامه‌های تنظیم خانواده در افغانستان داشت. این نهاد بین‌المللی علاوه‌بر حمایت مالی از پروژه‌ها، تجربیات موفق سایر کشورها را نیز در اختیار وزارت صحت قرار می‌داد. این همکاری‌ها باعث شد در طول دو دهۀ گذشته، دسترسی به خدمات تنظیم خانواده در افغانستان تا حدودی افزایش یابد.

مرگ‌و‌میر‌ کودکان‌ در‌ افغانستان‌

بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل متحد در ۱۴۰۲ش، افغانستان با ثبت ۶۹۹ مورد مرگ مادران به ازای هر ۱۰۰ هزار تولد زنده، بالاترین نرخ مرگ‌ومیر مادران و نوزادان را در سطح جهانی به خود اختصاص داده است. این آمار هشداردهنده، عمق بحران نظام سلامت در این کشور را نشان می‌دهد که پس از تسلط دوبارۀ طالبان با افزایش نگران‌کننده‌ای مواجه شده است.  

کارشناسان ترکیبی از چهار دهه درگیری نظامی، کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بهداشتی و کاهش کمک‌های بین‌المللی پس از ۲۰۲۱م، دسترسی به خدمات حیاتی زایمان و مراقبت‌های نوزادان را به‌شدت محدود کرده است. دست‌آوردهای دو دهه در نظام جمهوری اسلامی در بخش سلامت که با هزینه‌های زیاد به دست آمده بود، اکنون در معرض نابودی قرار گرفته است.  

بر اساس گزارش سازمان‌های بین‌المللی، هر روز ۱۶۷ نوزاد در افغانستان جان خود را از دست می‌دهند و این کشور در میان ۱۰ کشور نخست جهان با بالاترین میزان مرگ‌ومیر مادران و نوزادان قرار دارد.

آیین‌ها و رسوم فرزندآوری

1.دعا و تعویذ

خانواده‌های افغانستانی جهت فرزنددار شدن خانم‌های نازا به شیوه‌ها و ابزارهای زیادی متوسل می‌شوند. تعویذ و دعا یکی از ابزارهای رایج است. تعویذنویس‌ها، دعاهایی را می‌نویسند و سفارش می‌کنند که آن را با پارچه‌های قرمز، سبز، زرد و یا سیاه بپوشانند و به گردن یا بازوی خانم بیاویزند. علاوه بر تعویذ، دعاهای دیگری تحت نام «شویست» می‌نویسند. محتوای کاغذ را در آب حل کرده و بانوی طالب فرزند، آن را می‌خورد. گاهی کاغذی که بر آن دعا نوشته شده، آتش زده و دود آن را جلو عروس و اطراف خانه می‌چرخانند تا نحوست از بین برود و برکت جایگزین آن شود. این دعا را «دودی» می‌گویند.

2. چِلّه‌بُری

«چیل‌بوری» یا «چِلّه‌بُری» رسم دیگری است که به شیوه‌های زیر انجام می‌شود.

الف) چله‌بری گندم

دانه‌های گندم، جو و عدس را با نخ هفت‌رنگ مانند تسبیح درست کرده و خانم عقیم را هفت‌بار از داخل آن رد می‌کنند و آن زنجیره را دور از خانه در جنگل یا کوه می‌اندازند و یا دفن می‌کنند.

ب) چله‌بری شاخۀ درخت

شاخۀ تازۀ درخت ‌بید را حلقه می‌کنند و زن نازا را هفت‌بار از داخل آن رد می‌کنند و یا آن زن را از سوراخ سنگ و یا زیر ریشۀ برآمدۀ درخت کهن‌سال، هفت‌بار رد می‌کنند.

ج) چله‌بری با مار

گاهی، مارِ کُشته‌شده را حلقه می‌کنند و زنی را که چِلّه شده را، هفت‌بار از درون حلقۀ آن رد می‌کنند.

3. نذر امام حسین

یکی از راه‌ها جهت بچه‌دار شدن، نذری است که زنان هزاره به‌عهده می‌گیرند. زنان گهواره‌ای کوچک تهیه می‌کنند، سپس عروسک قنداق‌شده را داخل آن می‌گذارند و در تکیه‌خانه (حسینیه) دخیل می‌بندند. گهواره را چند بار می‌جنبانند و نیت می‌کنند که اگر خداوند بچه‌ای عنایت کرد، غذای نذری تهیه کنند. این زنان باور دارند که دخیل بستن در تکیه‌خانۀ امام حسین اثرات بهتری دارد.

4. درمان‌های مدرن

با درمان‌‎های مدرن و دسترسی به کلینیک‌های صحّی و به‌خصوص امکان مسافرت‌های درمانی به خارج از کشور، درمان ناباروری با دارو و درمان‌های نوین علمی نیز رواج یافته است. درمان نازایی با داروهای گیاهی نیز ازجایگاه قابل توجهی برخوردار شده است.

آیین‌ها و رسوم دوران بارداری

1.مخفی نگه‌داشتن بارداری

در عرف خانوادۀ افغانستانی در حد امکان خانم‌های باردار کوشش می‌کنند تا بارداری خود را پنهان نگه‌دارند، از همین رو لباس‌های فراخ می‌پوشند. حاملگی نوعی تابو محسوب می‌شود و در مجالس عمومی و مردانه صحبتی در مورد آن صورت نمی‌گیرد.

2. گِرد دیدگُو

برای زن باردار، نذری با نام «گِرد دیدگو» در نظر می‌گیرند که دارای تشریفات خاصی است؛ خانم حامله را چند بار اطراف دیگدان یا آتشدان می‌چرخانند. در این مراسم زنان بسیاری را دعوت می‌کنند و از آنها با غذاهای محلی مانند حلوا، کُوچَه (مخلوطی از گندم، عدس، آب و روغن) و دَلده (مخلوطی از گندم شکسته، آب و روغن) پذیرایی می‌کنند.

3. مبارزه با آل‌گرفتگی

از آیین‌های زمان بارداری مبارزۀ سخت با آل‌گرفتگی است. قابله‌های محلی اعتقاد دارند که «آل‌خاتُو» زنی از جنس «بلا» است که در زمان درد زایمان، و چه بسا در دوران بارداری، تلاش می‎کند به نوزاد آسیب برساند و یا آن را با خود ببرد. قابله‌ها جهت جلوگیری از آل‌زدگی ظرف مسی، چاقو و شمشیر برهنه را بالای رختخواب مادر و نوزاد می‌آویزند و بدین‌وسیله از نحوست‌ آل‌خاتو جلوگیری می‌کنند.

4. نذر

خانم‌های باردار گردن‌آویزهایی از دعا و تعویذ را که از ملای یا تعویذنویس گرفته‌اند، از زمان انعقاد نطفۀ فرزند تا مدت‎ها بعد از زایمان با خود نگه می‌دارند. یکی از الزامات فرهنگی خانوادۀ افغانستانی، تعهد به نذر، جهت سالم به‌دنیا آوردن فرزند است. این نذر را در آخرین ماه‌های بارداری انجام داده و زنانی که نذر را صرف می‌کنند، برای سلامتی فرزند و مادر او دعا می‌کنند.

آیین‌های تولد فرزند

1. ولادت با قابله‌های محلی

قابله‌های محلی (دایه)، به روند زایمان یاری می‌رسانند. دایه‌ها به‌دلیل تجربۀ زیاد، از احترام و جایگاه خاصی برخوردارند. آن‌ها علاوه بر تولد، مدتی امورات نوزاد را نیز به‌عهده دارند. به‌صورت معمول قابله‌ها و پرستاران نوزاد، به‌خصوص فرزند پسر و فرزند اول، از نزدیکان نوزاد انتخاب می‌شوند.

2.‌‌‌‌ شَوشِینی

شوشینی (شب‌نشینی) بعد از به‌دنیا آمدن فرزند انجام می‌شود. شوشینی معمولا برای فرزندان پسر و فرزند اول و گاهی برای فرزندان دختر، دایر می‌شود. شب‌نشینی با سرگرمی‌های محلی همراه بوده و با «دمبوره نوازی»، بُولبِی یا «دیدو» (آوازخوانی محلی)، «حمله خوانی» (کتاب منظوم حملۀ حیدری) همراه با صرف دسرهای محلی مانند گندم بیریو (گندم بریان‌شده)، بادام، چارمغز (گردو)، توت و شیرینی محلی «بوسراغ» یا «خجور»، انجام می‌پذیرد.

3. عقیقه

عقیقه مراسم دینی است که گوسفندی را جهت سلامتی فرزند تازه متولدشده ذبح می‌کنند و از گوشت آن «شوروای/ آب‌گوشت» محلی تهیه کرده و از مهمانان پذیرایی می‌کنند. آیین عقیقه ممکن است با مراسم شوشینی یک‌جا برگزار شود. در برخی مناطق رسم است که پدر و مادر نوزاد و خانوادۀ آنان از گوشت عقیقه مصرف نمی‌کنند.

4.نام‌گذاری و اقامۀ اذان در گوش نوزاد

از آیین‌های تولد نوزاد، اذان گفتن در گوش راست نوزاد و خواندن اقامه در گوش چپ نوزاد است. اذان و اقامه توسط ملای محل و یا یکی از افراد نیک‌نام و متنفذ خانواده انجام می‌شود. همچنین دهان نوزاد را با خاک کربلا، تبرک می‌کند. مراسم نام‌گذاری نوزاد در شب شوشینی و یا در شب و روزهای بعد، توسط دوستان و نزدیکان صورت می‌پذیرد.

هر یک از اقوام و آشنایان نام‌های زیبایی را روی کاغذ می‌نویسند؛ آن‌گاه نام‌های نوشته شده را میان صفحات قرآن می‌گذارند و از یکی از بچه‌های حاضر در مجلس و یا اعضای مسن‌تر و خوش‌نام جلسه، دعوت می‌شود تا یکی از نام‌ها را از میان صفحات قرآن کریم بردارد. معمولا نام‌ها از نام‌های پیامبران و امامان، انتخاب می‌شود.

آیین چِلّه‌گیری، نوزاد و مادر او را از بیماری‌های مسری در امان نگه ‌می‌دارد. مردم اعتقاد دارند که چِلّه‌گیری از نحوست‌هایی که باعث آسیب نوزاد و یا نازایی مادر او شود، جلوگیری می‌کند. چِلّه‌گیری بعد از چهل روز و با پختن عذای محلی، به‌صورت رسمی به پایان می‎رسد.

۵.‌هدایای نوزاد

خانواده‌ها و به‌خصوص نزدیکان نوزاد، هدایایی مانند لباس، پول، نان ‌گرم، گهواره، قنداق، پیشانی‌بند، اُردُومَه (گهواره¬بند) و روپوش گهواره، به نوزاد هدیه می‌دهند. به هدایا، «رُوی‌دیدنی» نیز می‌گویند.

۶.‌ختنه‌سوری

ختنه از سنت‌ها و آیین‌های مردم مسلمان افغانستان است که تنها برای فرزند پسر، تحت عنوان «ختنه‌سوری» انجام می‌شود. ختنه در زمان‌های قدیم‌تر که پزشک وجود نداشت، توسط ختنه‌گران محلی انجام می‌شد. خانواده‌ها باور دارند که فرزند آنها با انجام آیین ختنه‌سوری به جرگۀ مسلمانان وارد می‌شوند؛ لذا ختنه را در گویش محلی «مُسُلمُو» یا مسلمان شدن، می‌گویند و طی مراسمی از آن تجلیل می‌کنند و برای ختنه‌کننده علاوه بر دستمزد، هدیه‌هایی در نظر می‌گیرند.

5.‌چِلّه‌گریز

چِلّه‌گرفتن نوعی قرنطینه است که نوزاد و مادر او تا چهل شبانه‌روز از ملاقات با افراد بیرون از خانواده و به‌خصوص زنان، دوری می‌گزینند. در آیین چِلّه‌گیری، مادر و نوزاد از زمان زایمان تا چهل روز از مواجهه با زنانی‌که موقع تولد و بريدن ناف طفل نبوده و یا زنانی‌که در مدت عادت‌های ماهانه قرار داشته‌اند، خودداری می‌کنند.

مراسم چله‌گریز

در گذشته، مادربزرگ مادریِ نوزاد، مسئولیت برپایی مراسم چله‌گریز را به عهده می‌گرفت. برای نذر و پذیرایی، کلوچۀ خانگی تهیه شده و تعدادی از زنان فامیل دعوت می‌شدند. پس از صرف چای، همگی به زیارت‌گاه می‌رفتند و تعدای از کلوچه‌ها را آن‌جا پخش می‌کردند و پس از خواندن دعا، با شادمانی و آراستگی به‌ سوی خانۀ مادربرزگ نوزاد، رهسپار می‌شدند.

در خانۀ مادربزرگ بساط یک مهمانی باشکوه برپا می‌شد و بقیۀ شیرینی‌ها و کلوچه‌ها آنجا بین  مهمانان پخش می‌شد. در خانۀ مادربزرگ بستگان دورتر نوزاد برای یک وعدۀ نهار و خانوادۀ نوزاد (پدر، پدربزرگ و مادربزرگ پدری) به مدت یک شبانه‌روز پذیرایی می‌شدند؛ از نوزاد و مادر او به مدت سه‌ یا چهار‌ شبانه‌روز پذیرایی صورت می‌گرفت. مادربزرگ در پایان مراسم و هنگام خداحافظی، لباسی را که برای نوۀ خود تهیه کرده بود به‌رسم هدیه، تقدیم می‌کرد. این مراسم دربارۀ نوزادان بعدی با حذف هدیۀ لباس، ادامه می‌یافت.

در برخی مناطق این رسم، تفصیلات پیش‌گفته را ندارد؛ بلکه مادر همراه کودک و یکی از نزدیکان آداب رفتن به مسجد، زیارتگاه و منزل مادربزرگ مادری نوزاد را خیلی ساده انجام می‌دهد و در آنجا نیز تعداد کمی خانم‌ها جمع می‌شوند و پس از چند ساعت توقف و پذیرایی در منزل مادربزرگ، با خواندن دعا توسط خانم مسن فامیل، مادر و نوزاد به خانۀ خود بر می‌گردند.

وقتی نوزاد چهل‌روزه شد برخی خانواده‌ها چهل‌ ‌دانۀ گندم را در نخی مانند تسبیح درست می‌کنند و کودک را از داخل آن عبور می‌دهند و آن تسبیح گندمی را بالای پشت بام می‌اندازند. رسم دیگر این است که پس از صرف نذری، یکی از افراد حاضر ظرف خالی را بین مهمانان می‌چرخاند تا مهمانان به‌نشانۀ شریک‌شدن در شادمانی خانوادۀ کودک داخل ظرف، پولی قرار دهند.

چله‌گریز در مناطق مرکزی افغانستان

از آنجا که مادر و کودک در روزهای ابتدایی تولد نوزاد، بسیار در مقابل بیماری‌ها آسیب‌پذیر هستند و رفت‌وآمد دیگران ممکن است سبب انتقال بیماری شود، از این‌رو مردم مناطق مرکزی افغانستان تا چهل روز، از دیدار مادر و نوزاد پرهیز می‌کنند تا آنها در محیطی بهداشتی، این ایام را سپری کنند. خانوادۀ نوزاد به‌مناسبت چهل‌روزه‌شدن نوزاد نذر کوچه (خوراک تهیه‌شده از گندم و گوشت) تهیه می‌کنند و به خانه‌های بستگان خود می‌فرستند و گاهی از خانم‌های اقوام دعوت می‌کنند تا در خانۀ پدر نوزاد، نذری را صرف کنند. آشنایان پس از اینکه چهل روز از تولد نوزاد گذشت می‌توانند از مادر و کودک، دیدن کنند.

باورهای عامیانه درباره چله‌گریز

مردم به این عقیده‌اند زنی که زایمان کرده است در شب چهلم از ولادت فرزند، نباید خانۀ خود باشد باید همراه نوزاد به خانۀ یکی از بستگان نزدیک برود تا سایۀ چهلم از سر او به‌در رود و به این نوع مهمانی رفتن، چله‌گریز گفته می‌شود.

چله‌گریز در مهاجرت

رسم چله‌گریز افغانستانی‌ها در مهاجرت نیز ادامه دارد؛ آنها نوزاد را بعد از چهل روز به مسجد می‌برند، او را با قرآن کریم، محراب و عَلَم مسجد تبرک می‌کنند و اسپند و بَدرَه (ریشۀ نوعی گیاه) برای او دود می‌کنند و نوزاد و پدر و مادر او از سوی فامیل به مهمانی دعوت می‌شوند. در مهمانی هدایایی به مادر و کودک تقدیم می‌کنند‌ و این‌گونه می‌کوشند که آداب و رسوم نیاکان آنها به فراموشی سپرده نشود.

کارکردهای مراسم چله‌گریز

1. تقویت روابط عاطفی و انسجام خانوادگی؛ با مهمانی رفتن خانوادۀ نوزاد به منزل مادربزرگ و دیگر بستگان، روابط خانوادگی تقویت می‌شود و لحظاتی را خانواده‌ها در کنار هم به‌خوبی سپری می‌کنند.
2. افزایش نشاط و شادابی؛ با رفتن مادر و نوزاد به منزل مادربزرگ، همه خوشحال می‌شوند و نشاط و سُرور تمام خانواده را فرا می‌گیرد.
3. تقویت روحیۀ دینی؛ با انجام کارهای مذهبی مثل دعا و قرآن‌خواندن و به مسجد‌رفتن، روحیۀ معنوی در نوزاد ایجاد می‌شود.
4. تقویت سنت مهمانی و هدیه‌دادن؛ با گرفتن مراسم مهمانی و تقدیم هدایا برای نوزاد و مادر، این سنت حسنه در میان افراد و خانواده‌ها حفظ می‌شود و برای نسل‌های بعدی باقی می‌ماند.
5. نذری دادن؛ تهیۀ نذری برای مراسم چله‌گریز باعث تقویت فرهنگ نذری می‌شود.

منابع

• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، ایران، قم، 1391ش.
• اخلاقی، آرزو، «کوچۀ چیل‌روزگی نیلغه»، از صفحۀ آروز اخلاقی در فیسبوک، تاریخ 19 اوت 2020م.
• «افغانستان بالاترین آمار مرگ مادران و کودکان در جهان را دارد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
• امید، غلام‌رضا، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1391ش.
• انصار، مسعود، «آمار مرگ‌ومیر مادران هنوز بالا است»، وب‌سایت طلوع ‌نیوز، تاریخ درج مطلب:7 فروردین 1398ش.
• «برنامه تنظیم خانواده در کشور رایگان انجام می شود»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۴ش؛
• «تحفۀ چله‌گریز»، از صفحۀ Marya Ahmadi در یوتیوب، تاریخ بازدید: 1 اردیبهشت 1403ش.
• «جايگاه زنان در افغانستان؛ زنان افغان با چالش‌هاي فراواني روبرو هستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1392ش.
• «چیل‌بوری، آیا چیل‌بور کردن واقعیت هست یا خرافات؟ و آیا شما با این رسم آشنائیت دارید؟»، از صفحۀ آلو در یوتیوب، تاریخ بازدید 31 فروردین 1403ش.
• خنجری، ناهید، «چله»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1398ش.
• «داستان کم‌تر شنیده شده از زنان باردار افغان»، وب‌سایت فرادید، تاریخ بازدید: 7 فروردین 1402ش.
• «درمان بی‌اولادی در افغانستان با دواهای طبیعی و گیاهی»، وب‌سایت فارسی طب، تاریخ درج مطلب: 6 نوامبر 2018م.
• رامیار، سید جواد، «جمعیت افغانستان، از برخورد سیاسی تا بحران آینده»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
• رستمی، لیلا، «دعای چلۀ کودک چگونه است؟ آیا این دعا واقعیت دارد؟»، وبلاگ کوثر بلاگ، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1397ش.
• «رشد جمعیت در افغانستان»، وب‌سایت دانشنامۀ ملل، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
• روشنی، س، «تمانه، شب شش، قیچی گرداندن و چله‌گریز»، در مجلۀ فرهنگ مردم، شماره اول، سال چهارم، قوس (آذر) و جدی (دی) 1360ش.
• ساغر، «در افغانستان به زن باردار، امیدوار می گویند!»، وبلاگ کچاپ، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1395ش.
• سخی‌زاده، حسین، «افزایش بی‌رویۀ جمعیت و اقتصاد شکنندۀ افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1401ش.
• شریعتی، حفیظ، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، کابل، انتشارات امیری، 1393ش.
• شریفی، عبدالهادی، «رقابت‌های خانواده‌گی؛ دلیل چند‌همسری و نرخ بلند فرزند‌آوری در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۴۰۳ش.
• عابدوف، دادا جان، ترجمه بهرام امیر احمدیان، آداب، آیین¬ها و باورهای مردم افغانستان، کابل، انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان، 1393ش.
• علی‌زاده مالستانی، عزیزالله، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.
• «غسل چله بعد از زایمان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1403ش.
• «غسل چهلم زایمان چیست؟ غسل چهل‌روزگی نوزاد و مادر چگونه است؟»، وب‌سایت گهواره، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1403ش.
• «فقدان سیاست کنترل جمعیت در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: ۲۵ تیر ۱۳۹۸ش.
• قاموس کبیر افغانستان، ذیل واژۀ چله‌گریز، وب‌سایت Afghan Dictionary، تاریخ بازدید: 31 فرودین 1403ش.
• نظری، امان و دیگران، «برآورد سطح و الگوی سنی باروری در افغانستان: ارزیابی و تحلیل داده‌های پیمایش جمعیت و سلامت سال 1394»، مجلۀنامۀ انجمن جامعه‌شناسی ایران، شمارۀ ۳۵، ۱۴۰۲ش.