پرش به محتوا

پیش‌نویس:امام جعفر صادق: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
زدن لینک داخلی
سعید مقدم (بحث | مشارکت‌ها)
۸ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
'''{{درشت|امام جعفر بن محمد}}'''، امام ششم شیعیان.
'''{{درشت|امام جعفر بن محمد}}'''، امام ششم شیعیان.


امام جعفر صادق‌ علیه‌السلام در سال ۸۳ هجری قمری در مدینه متولد شد و در سال ۱۴۸ هجری در همان شهر به شهادت رسید. ایشان ششمین امام شیعیان و بنیان‌گذار مکتب علمی و فقهی جعفری بود که آثارش بر تمام مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، تأثیر گذاشت. دوران زندگی او مصادف با افول امویان و آغاز عباسیان بود و از این فرصت تاریخی برای پایه‌گذاری یک نهضت علمی بزرگ بهره برد. بیش از چهار هزار شاگرد در رشته‌های گوناگون دینی و علمی پرورش داد و در مباحث کلامی و فقهی، اندیشه‌های ماندگاری بر جای گذاشت. در عین حال با غلو، تحریف و جریان‌های انحرافی به شدت مقابله می‌کرد. شخصیت ایشان، آمیخته‌ای از زهد، تقوا، دانش، سخاوت و حسن خلق بود، به گونه‌ای که حتی مخالفان نیز او را به عنوان فقیه‌ترین و برترین عالمان عصر می‌ستودند. امام صادق با دوری از قیام‌های سیاسی آن زمان، مسیر حفظ و تقویت اسلام و تشیع را در عرصهٔ دانش، اندیشه و فرهنگ هموار ساخت.
== معرفی امام جعفر بن محمد ==
جعفر بن محمد (علیه السلام) فرزند [[امام باقر العلوم|محمد بن علی]] و فاطمه<ref>شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص5.</ref><ref group="یادداشت">اُم‌فروة که از [[امام سجاد]] روایات زیادی نقل کرده است. (مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341)</ref> دختر قاسم بن محمد بن أبی‌بکر است.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص266؛ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص429.</ref> وی در روز شنبه یا [[جمعه]] ۱۷ [[ربیع‌الاول]] سال 83<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص233.</ref> یا ۸۰ هجری<ref>إربلی، کشف الغُمَّة فی معرفة الأئمّة، 1381ق، ج2، ص155؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4.</ref> در [[مدینه]] به دنیا آمد. کنیه‌اش ابواسماعیل،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428.</ref> ابوموسی،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص51.</ref> ابوعبدالله و القابش، صادق (که به خاطر راستی در گفتار، بدان مُلقَّب شده بود<ref>ابن‌خَلَّکان، وَفَیات الأعیان و أنباءُ أبناءِ الزمان، 1367ق، ج1، ص291؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص8.</ref>)،<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341 (پاورقی).</ref> صابر، فاضل، طاهر،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428- 429؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص3.</ref> قائم، منجی، کافی<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص50.</ref> و عمود الشرف<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص155.</ref> است. در ۱۵ [[رجب]] یا 15<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص154.</ref> یا ۲۵ شوال<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.</ref> سال ۱۴۸هجری<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271.</ref> در سن ۶۵،<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص154.</ref> ۶۸،<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354 (پاورقی)؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص155.</ref> 66<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص266؛ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.</ref> یا ۷۱ سالگی<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.</ref> در [[مدینه]]، در زمان منصور، خلیفهٔ عباسی به واسطهٔ مسمومیت از دنیا رفت و در [[بقیع]]، کنار عمویش، [[امام حسن|حسن]]، جدش، [[امام سجاد]] و پدرش، [[امام باقر العلوم]] مدفون شد.<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.</ref>
جعفر بن محمد (علیه السلام) فرزند [[امام باقر العلوم|محمد بن علی]] و فاطمه<ref>شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص5.</ref><ref group="یادداشت">اُم‌فروة که از [[امام سجاد]] روایات زیادی نقل کرده است. (مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341)</ref> دختر قاسم بن محمد بن أبی‌بکر است.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص266؛ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص429.</ref> وی در روز شنبه یا [[جمعه]] ۱۷ [[ربیع‌الاول]] سال 83<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص233.</ref> یا ۸۰ هجری<ref>إربلی، کشف الغُمَّة فی معرفة الأئمّة، 1381ق، ج2، ص155؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4.</ref> در [[مدینه]] به دنیا آمد. کنیه‌اش ابواسماعیل،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428.</ref> ابوموسی،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص51.</ref> ابوعبدالله و القابش، صادق (که به خاطر راستی در گفتار، بدان مُلقَّب شده بود<ref>ابن‌خَلَّکان، وَفَیات الأعیان و أنباءُ أبناءِ الزمان، 1367ق، ج1، ص291؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص8.</ref>)،<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341 (پاورقی).</ref> صابر، فاضل، طاهر،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428- 429؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص3.</ref> قائم، منجی، کافی<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص50.</ref> و عمود الشرف<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص155.</ref> است. در ۱۵ [[رجب]] یا 15<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص154.</ref> یا ۲۵ شوال<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.</ref> سال ۱۴۸هجری<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271.</ref> در سن ۶۵،<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص154.</ref> ۶۸،<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354 (پاورقی)؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص155.</ref> 66<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص266؛ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.</ref> یا ۷۱ سالگی<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.</ref> در [[مدینه]]، در زمان منصور، خلیفهٔ عباسی به واسطهٔ مسمومیت از دنیا رفت و در [[بقیع]]، کنار عمویش، [[امام حسن|حسن]]، جدش، [[امام سجاد]] و پدرش، [[امام باقر العلوم]] مدفون شد.<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.</ref>


نسخهٔ ۳ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۰۹:۰۹

امام جعفر بن محمد، امام ششم شیعیان.

امام جعفر صادق‌ علیه‌السلام در سال ۸۳ هجری قمری در مدینه متولد شد و در سال ۱۴۸ هجری در همان شهر به شهادت رسید. ایشان ششمین امام شیعیان و بنیان‌گذار مکتب علمی و فقهی جعفری بود که آثارش بر تمام مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، تأثیر گذاشت. دوران زندگی او مصادف با افول امویان و آغاز عباسیان بود و از این فرصت تاریخی برای پایه‌گذاری یک نهضت علمی بزرگ بهره برد. بیش از چهار هزار شاگرد در رشته‌های گوناگون دینی و علمی پرورش داد و در مباحث کلامی و فقهی، اندیشه‌های ماندگاری بر جای گذاشت. در عین حال با غلو، تحریف و جریان‌های انحرافی به شدت مقابله می‌کرد. شخصیت ایشان، آمیخته‌ای از زهد، تقوا، دانش، سخاوت و حسن خلق بود، به گونه‌ای که حتی مخالفان نیز او را به عنوان فقیه‌ترین و برترین عالمان عصر می‌ستودند. امام صادق با دوری از قیام‌های سیاسی آن زمان، مسیر حفظ و تقویت اسلام و تشیع را در عرصهٔ دانش، اندیشه و فرهنگ هموار ساخت.

معرفی امام جعفر بن محمد

جعفر بن محمد (علیه السلام) فرزند محمد بن علی و فاطمه[۱][یادداشت ۱] دختر قاسم بن محمد بن أبی‌بکر است.[۲] وی در روز شنبه یا جمعه ۱۷ ربیع‌الاول سال 83[۳] یا ۸۰ هجری[۴] در مدینه به دنیا آمد. کنیه‌اش ابواسماعیل،[۵] ابوموسی،[۶] ابوعبدالله و القابش، صادق (که به خاطر راستی در گفتار، بدان مُلقَّب شده بود[۷])،[۸] صابر، فاضل، طاهر،[۹] قائم، منجی، کافی[۱۰] و عمود الشرف[۱۱] است. در ۱۵ رجب یا 15[۱۲] یا ۲۵ شوال[۱۳] سال ۱۴۸هجری[۱۴] در سن ۶۵،[۱۵] ۶۸،[۱۶] 66[۱۷] یا ۷۱ سالگی[۱۸] در مدینه، در زمان منصور، خلیفهٔ عباسی به واسطهٔ مسمومیت از دنیا رفت و در بقیع، کنار عمویش، حسن، جدش، امام سجاد و پدرش، امام باقر العلوم مدفون شد.[۱۹]

در برخی منابع، نظیر «الکافی»، «الإرشاد»، «کشف الغُمّة» از رحلت او با عناوین «مَضی»، «مات» و «قُبِضَ» تعبیر شده است که نشان از مرگ طبیعی او دارد. اما در منابع دیگر، نظیر «الفصول المهمّة» و «مصباح کفعمی» آمده است که او را زهر خورانیدند.[۲۰]

امام صادق دارای ده[۲۱] یا یازده فرزند[۲۲] به نام‌های اسماعیل، که برخی گمان می‌کنند او امامِ بعد از امام ششم است، در حیات پدرش از دنیا رفت،[یادداشت ۲] عبدالله (أفطَح) که پس از پدرش، ادعای امامت کرد،[۲۳] محمد (دیباج) که در سال ۲۰۳ق در گرگان وفات یافت و مأمون بر او نماز خواند،[۲۴] موسی (الکاظم)، علی و عباس،[۲۵] اسحاق، امّ فروه، اسماء، فاطمه[۲۶] و یحیی[۲۷] است.

جعفر بن محمد، 12[۲۸] یا ۱۳ سال[۲۹] از حیات خود را در عهد امامت امام سجاد، و ۲۰ سال[۳۰] را در دورهٔ امامت امام باقر گذراند و ۳۰،[۳۱] 33[۳۲] یا ۳۴ سال[۳۳] نیز دوران امامتش بوده است. همچنین، با ۱۲ خلیفه اموی و عباسی؛ عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالملک،[۳۴] ولید بن یزید بن عبدالملک، یزید بن ولید بن عبدالملک، ابراهیم بن ولید و مروان بن محمد (از خلفای اموی) و ابوالعباس عبدالله بن محمد (سَفّاح) و ابوجعفر منصور دوانیقی (از خلفای عباسی) معاصر بوده است.[۳۵]

ادلهٔ امامت جعفر بن محمد

وی یکی از ۱۲ امامی است که پیامبر اکرم بر امامتش تصریح کرده است.[۳۶] همچنین بنابر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نامش در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، ذکر شده است که امامِ پس از محمد بن علی، فرزندش، جعفر بن محمد است.[۳۷] همچنین، در صحیفه‌ای که نزد اُمّ‌سَلَمه بوده است، نیز، نام یکایک امامان شیعه ذکر شده و یادآوری شده است که علم و سلاح هر یک از امامان، به امام بعدی به ارث گذاشته شده است.[۳۸]

در حدیث «أوصیائی الإثنی‌عشر»[۳۹] نیز، اشاره به امامت جعفر بن محمد دارد.[۴۰] پدرش امام باقر نیز بر امامتش تصریح کرده است.[۴۱] روایات در باب امامت امام صادق، در کتاب‌های «الکافی – کتاب الحجة»، «إثبات الوصیة»، «الإرشاد»، «کشف الغُمّة فی معرفة الأئمة – ج۲، ص۱۶۷–۱۷۳» و «إثبات الهُداة» آمده است.[۴۲]

سبک زندگی جعفر بن محمد

جعفر بن محمد را در عصر خودش، بافضیلت‌ترین مردم و عالم‌ترین‌شان نسبت به دین خدا می‌دانستند و به همین مناسبت او را «عالِم» می‌نامیدند.[۴۳] منصور دوانیقی او را سید، عالم و باقیماندهٔ نیکان و سابقین فی الخیرات می‌دانست، که خداوند آنان را انتخاب کرده است.[۴۴]

پرهیزگاری، پاکدامنی، راستی در گفتار، ادای امانت، حُسنِ خُلق، حُسنِ همسایگی، دعوت عملی مردم به راه درست، تلاش در راه حق و حقیقت و کسب روزی حلال، بخشی از خصوصیت‌های اخلاقی امام صادق بود.[۴۵] عوام و خواص از محضرش استفاده می‌بردند،[۴۶] زیرا به آنچه راجع به آسمان و زمین و بهشت و دوزخ است، آگاه بود.[۴۷] او به اخلاق کریمانه، دانش بسیار، بخشش فراوان و عبادت طولانی مشهور بود.[۴۸] انفاقش به نیازمندان، پنهانی و به‌صورت ناشناس بود.[۴۹] حتی دشمنش را که قصد جانش کرده بود، می‌بخشید.[۵۰] دائم یا به نماز ایستاده بود، یا در حال روزه‌داری بود یا مشغول ذکر و تلاوت قرآن.[۵۱]

او عابد، زاهد، خداترس، کثیرالحدیث، خوش محضر و پرفایده بود.[۵۲] فقیه‌تر از او دیده نشده،[۵۳] کسی از او در فضل و علم و پارسایی برتر نبوده است.[۵۴] بسیار متبسِّم و خوشرو بود، و وقتی از پیامبر نام می‌بُرد، چهره‌اش منقلب می‌شد و به زردی می‌گرایید. از پیامبر حدیثی نقل نمی‌کرد، مگر آن که با وضو بود.[۵۵] امور شخصی خود را، خودش انجام می‌داد و در طلب روزیِ حلال، گرما و سرما و روز و شب نمی‌شناخت.[۵۶] اجرت کارگران را بلافاصله پس از فراغت از کار، می‌پرداخت.[۵۷] نسبت به کنیزان، عَطوف و نسبت به خادمانی که کوتاهی می‌کردند، بردبار بود و مؤاخذه نمی‌کرد.[۵۸]

جعفر بن محمد در نگاه مخالفان

جعفر بن محمد در میان اهل سنت از نظرگاه روایت، فقاهت و فتوا جایگاه بس رفیعی داشته است.[۵۹] عمر بن عبدالعزیز، خلیفهٔ اُمَوی (م۱۰۱ق)، امام صادق را شایستهٔ رهبری مسلمانان می‌دانست.[۶۰] ابوحنیفه (م۱۵۰ق)، جعفر بن محمد را امامِ بر حقّ[۶۱] و فقیه‌ترینِ مسلمانان دانسته و شاگردی در محضر او را از افتخارات خود دانسته است.[۶۲] ابن أبی‌العوجاء (م۱۵۵ق): امام صادق را با ویژگی آرامش، بردباری، متانت و خردمندی، ستوده است.[۶۳] مالک بن أنَس (م۱۷۹ق)، امام صادق را چنین وصف کرده که امور نامربوط، سخن نمی‌گفت.[۶۴]

جاحظ (م۲۵۰ق)، دانش و فقاهت امام صادق را عالم‌گیر دانسته[۶۵] و ابوعبدالرحمان سَلمی (م۴۱۲ق) و شهرستانی (م۵۴۸ق)، او را برتر از تمام عالمان زمانهٔ خود، دارای دانشِ دین، دوری از دنیا، پرهیز از شهوات و رعایت ادبِ کامل در حکمت دانسته‌اند.[۶۶] تمیمی سَمعانی (م۵۶۲ق)، ابن‌أثیر جَزَری (م۶۳۰ق)، ابن‌خَلّکان (م۶۸۱ق)، صَفدی (م۷۱۴ق)، یافِعی (م۷۶۸ق) و ابن‌طُولون (م۹۵۳ق) او را صادق لقب دادند، زیرا صداقت در گفتار و پرهیز از دروغ داشت.[۶۷]

ابن‌جَوزی (م۵۹۷ق) و حافظ ابونُعَیم، جعفر بن محمد را عالم، زاهد و عابدی دانسته‌اند که از ریاست دنیوی و دوستیِ آن، کناره گرفت![۶۸] از منظر محمد بن طلحة شافعی (م۶۵۲ق)، نگاهِ به امام صادق، آدمی را یاد آخرت می‌انداخت و پیروی از تعالیمش، بهشت را برای آدمی به ارمغان می‌آورد.[۶۹] ابن أبی‌الحدید معتزلی (م۶۵۵ق)، امام صادق را مرجع مردم برای فراگیری فقه دانسته است.[۷۰]

ذهبی (م۷۴۸ق)، جعفر بن محمد را دانشمند بزرگواری دانسته که شایستهٔ حکومت بود.[۷۱] ابن‌صبّاغ مالکی (م۸۵۵ق) و ابن‌حَجَر هِیتَمی (م۹۷۴ق)، جعفر بن محمد را عالم پرآوازه‌ای دانسته‌اند[۷۲] که از هیچ‌کس در اهل بیت، به اندازهٔ او حدیث نقل نشده است.[۷۳] دانشمندان بر درِ خانه‌اش برای کسب علم و دانش ازدحام می‌کردند و به قدر فهم‌شان از خرمن دانش او توشه برمی‌گرفتند.[۷۴]

عالمان اهل‌سنت همچنین جعفر بن محمد را پاک‌نهادِ بافضیلت، عارف واصل، تأیید شدهٔ کامل، راستگوی تصدیق‌شده، نیکوکارِ به‌دور از نافرمانی، دانشمندِ مستحکم، بردبارِ مهربان، بسیار شکیبا، سپاسگزارِ شاکر، صاحب شرافت بلند، بخشش فراگیر و کرامتِ تمام، یگانهٔ دوران، برترینِ زمانهٔ خود، دارای اخلاق والا و جوانمردیِ آشکار، وارسته از اهل دنیا و نیکو سخن معرفی کرده‌اند[۷۵] که از دانش علی بن الحسین، بهره برده و یکی از هفت عالم مدینه بود.[۷۶] علمای اسلام با تمام اختلاف نظرهای‌شان، در امام صادق و علم او، اتفاق نظر دارند[۷۷] و او را اولین کسی می‌دانند که مدارس عقلی و فلسفی را در دنیای اسلام تأسیس کرد و رهبری فکری ـ فلسفی دنیای اسلام را بر عهده داشت.[۷۸]

ویژگی‌های دوران امام صادق

زمانهٔ او، مصادف با انقلاب‌های فکری و سیاسی بود، که اکثرشان برای اسلام و مسلمین تهدید محسوب می‌شدند. غُلاة، زنادقه، متصوفه و فقیهان قیاسی (کسانی که در استنباطات خود رو به قیاس می‌آوردند)، در زمرهٔ آنها بودند. غالب این جریانات و جنبش‌های فکری – سیاسی، در دهه دوم تا پنجم قرن دوم هجری ظهور کردند.[۷۹] در این دوره، علوم حدیث، کلام، تاریخ، تفسیر، قرائت، فقه،[۸۰] طب، فلسفه، نجوم و ریاضیات،[۸۱] پدید آمده و شکوفا شدند.

در دوران امام صادق، به واسطهٔ اختلافات سیاسی گسترده که دولت امویان را رو به افول برده بود و نیز نهضت‌های فکری و فرهنگی، زمینه‌ای فراهم شده بود که خلفای اموی و عباسی، بر امام صادق تمرکز نداشته باشند و او را آزاد گذاشته بودند.[۸۲] امام با استفاده از این شرایط با آسودگی خاطر، نهضت علمی را که امام باقر آغاز کرده بود، استمرار بخشید[۸۳] که حاصل آن، تربیت بیش از چهارهزار دانشمند در عرصه‌های مختلف، بود.[۸۴]

همچنین، دوران بنی‌عباس همراه با حرّیّت فکری و آزادی عقیده بود[۸۵] و به واسطهٔ نهضت ترجمه و خیزش‌های علمی و دینی، در بین مردم شور و نشاط علمی ایجاد شده بود،[۸۶] که ناشی از محیط صددرصد مذهبیِ آن روزِ جامعهٔ اسلامی، تشویق قرآن و پیامبر به علم‌اندوزی، تعلُّم، تفکر و تعقُّل،[۸۷] اختلاط مسلمانان با سایر فرهنگ‌ها و نژادهای ایرانی، مصری و سوری، که سابقهٔ فکری و علمی داشتند،[۸۸] مطرح شدن مسألهٔ «جهان وطنی» و تبدیل مرزهای جغرافیایی به مرزهای اعتقادی و زیستِ مسالمت‌آمیز مسلمانان از هر تیره و نژاد در کنار همدیگر،[۸۹] برخورد تساهلی و تسامحی در مقولات دینی با غیرمسلمانان و اهل کتاب،[۹۰] بود.

شیعیان، به توصیه و تشویق امامان، مبادرت به نوشتن احادیث نبوی و حفظ آنها از اِندِراس و نابودی، می‌کردند.[۹۱] در زمانهٔ امام صادق، کتابت حدیث رسمیت یافته و رواج و رونق داشت و ابوزهره و مالک بن أنس، کتاب‌های حدیثی خود را، نظیر مُوَطَّأ، در این دوره تألیف کردند.[۹۲] در کنار این فرصت، چالش رواج و تأثیر تحریف و جعل احادیث نیز ایجاد شد که هر فرقه‌ای برای اثبات خود، بدان متوسل می‌شد و امویان و عباسیان نیز برای تحکیم پایه‌های حکومت خود، به آنها کمک می‌کردند.[۹۳] احادیثِ جعلیِ شمارش‌شدهٔ اهل سنت، به ۵۰۰ هزار حدیث می‌رسد. ابن أبی‌العَوجاء، از زنادقهٔ زبردست زمان امام صادق، به اعتراف خود، ۴۰۰۰ حدیث جعل و وارد کتاب‌های روایی مسلمانان کرده است![۹۴]

مباحث کلامی در دوران امامت جعفر بن محمد

مردم مکه و مدینه که در آغاز رسالت، به دلیل ذهن ساده و بی‌پیرایهٔ خود، سخنان پیامبر اکرم را به آسانی می‌پذیرفتند و آن را حجت می‌دانستند،[۹۵] با فتح (سرزمین‌های متمدن) و درآمیختن با مردمانی که در مورد هر مسئله‌ای چون و چرا می‌کردند، دانستند که باید به منطق و کلام مجهز شوند.[۹۶]

رویارویی مسلمانان با عقاید گوناگون در این دوره، ظهور فرقه‌های معتزله، مرجئه، جبریه، غُلاة، زَنادِقه، مُشَبّهه، مُجَسّمه و تناسُخیه، که هر یک باورهای خود را ترویج و تبلیغ می‌کردند،[۹۷] رونق نهضت ترجمه، به‌ویژه فلسفه، گسترش مجادلات کلامی، ظهور مشایخ صوفیه، ظهور زاهدان و قلندران، رواج افکار توجیه‌گرا همچون قَدَریّه و جَبریه، شکل‌گیری جنبش‌های مسلحانه و شیوع مکاتب و آرای فقهی مختلف، گویای اوضاع فکری و فرهنگی زمانهٔ امام صادق است.[۹۸]

مباحثی نظیر جبر و اختیار، حُدوث و قِدَم از اولین مباحث مطرح شده در اواخر قرن نخست هجری بوده است، که از امام صادق نیز پیرامون همین مسایل پرسش می‌شده[۹۹] و او نیز با بیانی شیوا و رسا این مباحث را به شاگردانش القا و تفهیم می‌کرد.[۱۰۰] جملهٔ «لاجبرَ و لاتفویضَ بل أمرٌ بین الأمرَین» از زیباترین، جامع‌ترین و دقیق‌ترین تعابیر در زمینهٔ جبر و اختیار از منظر شیعه، از زبان امام صادق گفته شده است.[۱۰۱] هدف او، ارائهٔ صحیحِ راه خداشناسی به آموزندگان معارف توحیدی بود، که غالباً در سه محور مباحث توحیدی، شناخت حقیقت اشیا و جبر و تفویض خلاصه می‌شد.[۱۰۲]

کتاب‌های حدیثی شیعه با کتاب «العقل و الجهل» و «التوحید» آغاز می‌شود که گویای پویایی و ممارست علمی و فکری و فلسفی شیعیان، به‌ویژه در عصر امام صادق بوده است.[۱۰۳]

برخورد جعفر بن محمد با جریان‌های فکری مختلف

جعفر بن محمد با تمام جریان‌های فکری عصر خود، از جمله مادّیّون و زَنادقه (مُلحِدانی نظیر ابن أبی‌العَوجاء، ابن‌طالوت، ابوشاکر دیصانی، عبدالمالک بصری و ابن‌مُقَفَّع)،[۱۰۴] مانویان، یهودیان، مسیحیان و علمای فقهی و کلامی اهل سنت، نظیر ابوحنیفه،[۱۰۵] مواجهه، مناظره و برخورد داشته است.[۱۰۶] امام صادق، مسائل فقهی، کلامی و علمی را به‌صورت کلاسیک ارائه کرده و در هر زمینه، به‌صورت تخصصی، شاگردانی را تربیت کرد.[۱۰۷]

حُمران بن أعیَن، در علم قرائت، أبان بن تغلِب، در لغت، زُرارة بن أعین، در فقه، مؤمن الطاق، در کلام، هُشام بن حَکَم، در امامت، هُشام بن سالم، در توحید و حمزه طیّار، در مباحث جبر و اختیار، توسط امام صادق پرورش یافتند.[۱۰۸] در چنین فضایی، مکتب فقهی باقِرَین (امام باقر و امام صادق) شکل گرفت.[۱۰۹] حوزهٔ درس فقه جعفر بن محمد، در مدینه، از همه پررونق‌تر بود و امامان مذاهب چهارگانهٔ اهل سنت، بی‌واسطه (ابوحنیفه و مالک بن أنَس) یا باواسطه (شافعی شاگرد مالک) در شمار شاگردان امام صادق بوده‌اند.[۱۱۰]

دانش‌افزایی جعفر بن محمد در جامعهٔ مسلمان

امام صادق، به دنبال سیاست‌گزاری طولانی‌مدت فرهنگی بود و با تلاش در راستای توسعهٔ زیرساخت‌های دانشی جامعهٔ مسلمان، موفق به پرورش و تربیت شاگردانی در زمینه‌های مختلف علمی، چه دینی، نظیر فقه و حدیث و تفسیر، و چه غیردینی، شده و دائرة المعارف فقه شیعی را بنیان نهاد.[۱۱۱]

احادیث و روایات باقی‌مانده از امام باقر و امام صادق، تا بدان حد فراوان است که از امامِ دیگری سابقه نداشته است.[۱۱۲] تنها در کوفه، ۹۰۰ عالم و محدِّث، بر فراز منبر، سخنان او و پدرش، امام باقر را بازگو می‌کردند.[۱۱۳] این دو امام، مذاهب شیعه و سنی را به‌گونه‌ای تحت تأثیر افکار و اندیشه‌های خود قرار داده بودند که پایه‌گذاران مکاتب فقهی مهم اهل سنت از چشمهٔ جوشان دانش‌شان بهره‌مند می‌شدند.[۱۱۴]

در حلقهٔ درسی امام صادق، تنها پیشوایان مذاهب فقهی شرکت نمی‌کردند، بلکه فلاسفه‌ای همچون حسن بصری، بنیانگذار مکتب فلسفی بصره، و واصل بن عطاء، مؤسّس مکتب معتزلی، و شاگردان‌شان نیز شرکت داشتند.[۱۱۵] در این دوره، ۶۰۰۰ کتاب به نگارش درآمد که ۴۰۰ کتاب، به عنوان «اُصول أربعمأة» در مجامع حدیثی شیعه، اشتهار یافته است.[۱۱۶]

کُتُب أربعة شیعه (الکافی از کلینی با ۱۶۱۹۰حدیث، من لایَحضُرُهُ الفقیه از شیخ صدوق با ۵۹۶۳ حدیث، التهذیب و الإستبصار هر دو از شیخ طوسی، به ترتیب با ۱۳۵۹۰ و ۵۵۱۱ حدیث)، عُصارهٔ همین ۴۰۰ کتاب است.[۱۱۷]

ویژگی‌های شخصیتی جعفر بن محمد

  • درهایش به روی طالبان علم و دانش باز بود؛
  • دربرگیرندهٔ بسیاری از علوم انسانی و معارف اسلامی بود؛
  • به دولت‌ها و حکومت‌ها وابستگی نداشت؛
  • مبتنی بر اندیشه، تعمُّق و توانایی‌های علمی بود؛
  • خروجی دانشگاه، سمبُل‌های علم و تقوا بودند؛
  • به مرور، شعبه‌هایی در کوفه، بصره، قم و مصر دایر کرد؛
  • از منابع تشریع، یعنی قرآن و سنت نبوی بهره‌مند بود؛
  • اهتمام بر ثبت و ضبط و تدوین و نگارش داشت
  • مباحثش، تخصصی بوده و در رشته‌های مختلف، دانشجویانی مستعد، به تحصیل اشتغال داشتند.

قابل ذکر است که این دانشگاه، در رشته‌های پزشکی، بهداشت، جانورشناسی، گیاه‌شناسی، داروهای گیاهی، ستاره‌شناسی، شیمی، فیزیک، فلسفه، کلام، تاریخ، فقه و اصول، حدیث، علوم قرآنی و قرائت و تفسیر، سیاست و عرفان، فارغ‌التحصیلان زبده و زبردستی را تقدیم جامعهٔ آن روز کرد.[۱۱۸]

وضعیت سیاسی و اجتماعی دوران جعفر بن محمد

صرف نظر از دوران فترتِ ایجاد شده در پایان کار امویان و آغاز حکومت عباسیان،[۱۱۹] پیش و پس از این دوره، فشارها، برخوردها و تضییقات نسبت به شیعیان، در درجهٔ اعلای آن بوده و پیروان امامان شیعه از گزند حکومت‌ها نسبت به خود، در امان نبودند.[۱۲۰] به همین دلیل، امام صادق، شیعیان را به بهره‌گیری از ابزار تقیه دعوت و توصیه می‌کرد.[۱۲۱]

در دوران امامت جعفر بن محمد، قیام‌های زیر به وقوع پیوست:

  • قیام زید بن علی در سال ۱۲۲ هجری در کوفه، که منجر به کشته شدن او و شکست قیامش شد. امام صادق، از قیام زید، با توجه به این که زید برای قیامش از وی اذن نگرفته بود، رضایت نداشت، هرچند به لحاظ اخلاقی او را تأیید می‌کرد و از شنیدن کشته شدن او، مثأثر شد و برایش دعا کرد.[۱۲۲]
  • جنبش عباسیان در سال ۱۳۲ هجری در عراق و خراسان، که منجر به فروپاشی حکومت اموی و شکل‌گیری حکومت عباسی شد.[۱۲۳]
  • قیام محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیّه) در سال ۱۴۵ هجری در مدینه، که منجر به کشته شدن او و شکست قیامش شد. مالک بن أنَس، زیدیه و معتزله با قیامش همراهی کردند.[۱۲۴] با این حال، امام صادق، او و برادرش ابراهیم را از قیام علیه منصور نهی کرده بود و با قیامش مخالف بود.[۱۲۵]
  • قیام ابراهیم بن عبدالله بن حسن (برادرِ نفس زکیه) در سال ۱۴۶ هجری در بصره، که منجر به شکست قیامش و کشته شدن وی شد.[۱۲۶]

به دلیل فراهم نبودن شرایط و مقدمات تشکیل حکومت، امام صادق از کلیه فعالیت‌های سیاسی و اقدامات انقلابی و مسلحانه، دوری جُسته، حتی به دیگران اجازهٔ سخن گفتن در باب خلافت را نیز نمی‌داد.[۱۲۷]

مسألهٔ خلافت جعفر بن محمد

جعفر بن محمد، برای امام سه ویژگی ذکر کرده است: پاکدامنی، بردباری (تا خشمش را فرو خورَد) و خوش‌برخوردی با زیردستان (تا رابطه‌اش با آنها، چونان پدری مهربان باشد).[۱۲۸]

امام صادق، در دوره‌ای می‌زیست که مردم به لحاظ دینی (فسق و فجور حاکمان اموی، جنایات نسبت به بزرگان دین نظیر امام حسین و حجر بن عدی) و دنیوی (ظلم امثال حجاج بن یوسف ثقَفی) با حکومت اموی زاویه پیدا کرده بودند،[۱۲۹] اما به دلیل آن که شرایط و امکانات را برای قیامِ به حق فراهم نمی‌دید و خلوص نیت را در قیام‌کنندگان عباسی با شعار «الرضا من آل محمد» مشاهده نمی‌کرد،[۱۳۰] به هیچ وجه در این قبیل اقدامات و انقلاب‌ها دخالت نکرد.[۱۳۱]

هنگامی که ابومسلم و ابوسَلمَة به وی نامه نوشته و اعلام ارادت و وفاداری کردند، در پاسخ‌شان به این نکته که شما از ما و شیعهٔ ما نیستید،[۱۳۲] بسنده کرد. او حتی با قیام‌های علویان، نظیر زید بن علی و محمد بن عبدالله (نفس زکیه) که به‌عنوان مهدی آل محمد! به‌پا خاست،[۱۳۳] همراهی نکرد و حتی از مدینه خارج شده و تا بازگشت آرامش به مدینه، در خارجِ شهر بیتوته می‌کرد.[۱۳۴]

او به‌درستی پیش‌بینی کرده بود که ابوالعباس عبدالله سَفّاح و سپس برادرش ابوجعفر منصور (دوانیقی) بر تخت خلافت تکیه خواهند زد و سپس فرزندان منصور با خلافت بازی کرده و انقلاب مردمی علیه بنی‌امیه را به بی‌راهه خواهند کشید.[۱۳۵] همچنین، امام صادق، مسلمانی را تنها در مبارزه با ظلم و کشته‌شدن، نمی‌دید، بلکه استفاده از فرصت‌ها در زمینه‌های دیگر از جمله رونق علمی و گسترش معارف اسلامی را نیز از وظایف مسلمانی می‌دانست که خود بدان مبادرت کرده بود و موجب مانایی اسلام، به‌ویژه تشیع شد.[۱۳۶] از آن زمان تا کنون، إتّکای شیعه از نظر فکری و اعتقادی، به جعفر بن محمد است و جمع کثیری از ثِقات شیعه، اصول و فروع دین را از امام صادق اخذ کرده‌اند.[۱۳۷]

امامت در فرهنگ شیعه، رهبری فکری و معنوی جامعه را نیز برعهده دارد،[۱۳۸] و امام صادق، صیانتِ شیعه از انحرافات را وظیفهٔ خود دانسته و آن را سرلوحهٔ زندگی و برنامهٔ کاری خود قرار داده بود.[۱۳۹]

غلو در مورد جعفر بن محمد

یکی از موانع مکتب جعفری، وجود افرادی بود که با هدف تخریب و بی‌اثرسازی آموزه‌ها و تعالیم امامان، به‌ویژه امام باقر و امام صادق، دست به جعل ده‌ها هزار حدیث به نام امامان و گنجاندن آنها در لابلای احادیث شیعه می‌زدند و در این احادیث، شأن امامان را تا درجهٔ نبوت و بلکه اُلُوهیّت، ارتقا می‌بخشیدند، که با آموزه‌های دینی سازگار نبود.[۱۴۰]

غالیانی نظیر بیان بن سمعان، احادیث فراوانی را به نام امامان شیعه جعل و در کتب حدیثی پراکنده بودند و با انتساب این احادیث به امام صادق و سایر پیشوایان شیعه، سعی در سلب اعتماد مردم نسبت به امامان و مذهب جعفری داشتند.[۱۴۱]

امام صادق نیز مانند پدرش، امام باقر، به شدت در برابر جریان غُلُوّ و غالیان ایستادگی می‌کرد، زیرا آنان با رخنه و نفوذ در صفوف شیعه، محبوبیت کسب شده توسط شیعه را، از زمان علی بن أبی‌طالب تا محمد بن علی، نشانه گرفته بودند و در صدد نابودی درونیِ تشیع، در قالب نقل روایات غُلُوّآمیز از زبان امامان و دربارهٔ آنان بودند.[۱۴۲] به‌عنوان مثال، منشأ رسوخ روایات «تحریف قرآن» در لابلای متون روایی و حدیثی شیعیان، غالیان هستند.[۱۴۳]

امام صادق، غالیان را بدترین مخلوقات خدا معرفی می‌کرد که برای بندگانش، شأن ربوبیت قائل‌اند و اصحاب خود را از نشست و برخاست[۱۴۴] و حتی مصافحه و هم‌غذا شدن با غالیان پرهیز می‌داد و آنها را لعن نموده و از آنان بیزاری می‌جُست.[۱۴۵] «أبوالخَطّاب، محمد بن مِقلاص»، «وهب بن وهب أبوالبختری»، «بَزیع بن موسی حایِک»، «ابواسماعیل، بشّار شَعیری»، «حائد النَهدی»، «حمزة الزیدی»، «مُغَیرة بن سعید» که احادیث فراوانی را در کتاب‌های اصحاب امام باقر و امام صادق گنجانده است،[۱۴۶] و «ابومنصور عِجلی» که هر دو امام او را لعن کرده و از او اعلام بیزاری کردند و او را پیامبر ابلیس قلمداد کردند![۱۴۷] و نیز، فرقه‌های خَطّابیه، میمونیه، سَریّه، مُفَضّلیه، بَزیعیه و مُعَمّریه،[۱۴۸] از غالیان و فِرَق معروف زمان امام صادق بودند.[۱۴۹]

جعفر بن محمد، بارها با صراحت اعلام کرده بود که ما بندگان خداییم و از نزد خود (به صورت استقلالی)، توان هیچ کاری را نداریم.[۱۵۰] و برای نجات شیعیان از شرّ چنین ترفندهای شبهه‌افکنانه‌ای، معیاری را تعریف و به شیعیان اعلام کرده بود تا برای تشخیص درستی یا نادرستی احادیث و روایات منقوله از امامان شیعه، آنها را با قرآن و سنت پیامبر تطبیق دهند، اگر انطباق داشت، بپذیرند و اگر مغایر بود، وانهند.[۱۵۱]

فقه جعفر بن محمد

امام صادق، قرآن را به عنوان اصل، و حاکم بر سنت و حدیث می‌دانست، و سنت و حدیث را به عنوان فرع، مطرح کرده و ملاک درستی حدیث را، انطباقش با قرآن می‌دانست.[۱۵۲] وی در تعلیمات فقهی می‌کوشید که بدعت‌ها و خرافات را از شریعت نبوی بزداید.[۱۵۳] همچنین، او شاگردان خود را به صداقت، درستی، فضیلت و تقوا فراخوانده و به معنویات و تحکیم مبانی اخلاقی دعوت می‌کرد و به موازات رعایت اصول اخلاقی فردی، رعایت موازین اجتماعی را نیز جزو وظایف مسلمان حقیقی می‌دانست.[۱۵۴]

امام صادق با پرهیز دادن شیعیان از روآوری به احادیث دیگران، موجبات شکل‌گیری فقه شیعه را به‌صورت اصیل و مستقل و بر اساس روایات اهل بیت، فراهم آورد.[۱۵۵] در این چارچوب، شیعیان به‌عنوان گروهی از مسلمانان معرفی شدند که وقتی مردم در سنت و حدیث نبوی اختلاف می‌کنند، آنها سخن علی را مبنا قرار می‌دهند و هرگاه مردم در روایات علی اختلاف کردند، آنها سخن جعفر بن محمد را ملاک عمل خود قرار می‌دهند.[۱۵۶] از این منظر، سخنان امامان شیعه از جمله امام صادق، برآمده و برگرفته از سخنان رسول خدا است.[۱۵۷]

امام صادق با رأی و قیاس که دو منبع استخراج احکام در فقه اهل سنت بود، مخالفت کرده و پیشوایان اهل سنت، به ویژه ابوحنیفه را از قیاس پرهیز می‌داد. امام صادق، علت روی‌آوری اهل سنت به رأی و قیاس را کمبود منابع روایی می‌دانست؛ ابوحنیفه از ۱۵۰ حدیثی که نقل کرده بود، فقط ۱۷ حدیث و مالک نیز از بین روایات منقوله، فقط ۳۰۰ حدیث را صحیح و معتبر می‌دانست.[۱۵۸]

اصحاب و یاران جعفر بن محمد

زرارة بن أعیَن، محمد بن مسلِم، أبوبصیر أسدی (لیث مرادی)، بُرَید بن معاویة عِجلی،[۱۵۹] فُضیل بن یسار، جَمیل بن دَرّاج، عبدالله بن مُسکان، عبدالله بن بُکَیر، حَمّاد بن عیسی، حَمّاد بن عثمان، أبان بن تَغلِب، عبدالله بن جُندَب، هُشام بن حَکَم، هُشام بن سالم، محمد بن نُعمان (مؤمن الطاق)، مُعلِّی بن خُنَیس،[۱۶۰] اسحاق بن عمّار، مُفَضَّل بن عمر، در شمار یاران و اصحاب برجستهٔ جعفر بن محمد بوده‌اند.[۱۶۱]

شاگردان و راویان حدیث جعفر بن محمد

اسامی راویانی که از امام صادق روایت نقل کرده‌اند، در کتاب‌های «تهذیب الکمال» مَزّی، «تهذیب التهذیب» و «سِیَرُ أعلام النُبَلاء» از ذهبی، آمده است.[۱۶۲] از یحیی بن سعید (القَطّان) انصاری، ابن‌جُرَیح، مالک بن أنَس، سفیان ثَوری، سفیان بن عُیَینَة، ابوحنیفه، ایوب سجستانی،[۱۶۳] شُعبة بن حَجّاج، حاتَم بن اسماعیل، عبدالوهاب ثَقَفی، حَفص بن غیاث، محمد بن اسحاق، حسن بن عیّاش، سلیمان بن بِلال، وُهَیب بن خالد، ابوحنیفه،[۱۶۴] حسن بصری و واصل بن عطاء معتزلی[۱۶۵] به عنوان برخی از شاگردان برجسته و راویان حدیثِ او از اهل سنت، همچنین، از زرارة بن أعیَن، بُکَیر بن أعیَن، حُمران بن أعیَن، جابر بن یزید جُعفی، محمد بن مسلِم، أبوبصیر أسدی (لیث مرادی)، بُرَید بن معاویة عِجلی، فُضیل بن یسار، أبان بن تَغلِب، أبان بن عثمان، مُعَلّی بن خُنَیس، عبدالله بن أبی‌یَعفُور، محمد بن نعمان (مؤمن الطاق)، عَمرو بن أبی‌المِقدام، عَمرو بن أبی‌نصر، عُبَید بن زرارة و حمزة بن طیّار[۱۶۶] از شیعیان، نام برده می‌شود.

جابر بن حیّان، شیمی‌دان برجستهٔ مسلمان، از مفاخر علمی و اسلامی قرن دوم هجری و از شاگردان ممتاز جعفر بن محمد است که در علوم و فنون مختلف، به ویژه هیئت، نجوم، طبیعیات و پزشکی، تألیفات دارد و همهٔ این علوم را از محضر امام صادق آموخته است. وی کتابی در ۲۰۰۰ صفحه که مُتِضَمِّن رسائل امام صادق است، تألیف کرده است.[۱۶۷]

میراث ماندگار جعفر بن محمد

  • تربیتِ قریب به ۴۰۰۰ شاگرد در علوم مختلف دینی و غیردینی؛[۱۶۸]
  • صدور روایات باارزش فراوان در عرصه‌های فقهی، تفسیری، کلامی و اخلاقی؛[۱۶۹]
  • سخنان حکیمانه در باب خداشناسی و عبادت، در وصف دنیا، شیعیان و مؤمنان، در مواعظ و حِکَم و پزشکی و بهداشت؛[۱۷۰]
  • رسالهٔ توحید مُفَضَّل بن عمر در ردّ مادّیّون و اثبات صانع و توحید؛[۱۷۱]
  • کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة در سیر و سلوک معنوی، بیان گناهان کبیره و در باب شرایع و قوانین دین؛[۱۷۲]
  • رسائل جابر بن حیّان؛[۱۷۳]
  • رساله در باب رفتار با مردم، به عبدالله بن نجاشی (حاکم اهواز).[۱۷۴]

همچنین از جعفر بن محمد، مناظرات بسیار جالب توجهی به یادگار مانده است، که می‌توان به مناظره وی با طبیب هندی در قالب حدیث «إهلیلجَه» اشاره کرد.[۱۷۵]

یادداشت‌ها

  1. ↑ اُم‌فروة که از امام سجاد روایات زیادی نقل کرده است. (مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341)
  2. ↑ فرقهٔ اسماعیلیه که بعدها به دو فرقهٔ نَزاریّه و مُستَعلَویّه تقسیم شدند، برخی قائل به زنده بودن او و برخی قائل به استمرار امامت در فرزندش محمد هستند. (شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص5-6؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص285)

پانویس

  1. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص5.
  2. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص266؛ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص429.
  3. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص233.
  4. ↑ إربلی، کشف الغُمَّة فی معرفة الأئمّة، 1381ق، ج2، ص155؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4.
  5. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428.
  6. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص51.
  7. ↑ ابن‌خَلَّکان، وَفَیات الأعیان و أنباءُ أبناءِ الزمان، 1367ق، ج1، ص291؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص8.
  8. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص341 (پاورقی).
  9. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428- 429؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص3.
  10. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص50.
  11. ↑ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص155.
  12. ↑ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص154.
  13. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.
  14. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271.
  15. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص154.
  16. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354 (پاورقی)؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص155.
  17. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص266؛ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.
  18. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.
  19. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.
  20. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص45؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص155.
  21. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص284.
  22. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص308.
  23. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص297.
  24. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص302.
  25. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص268.
  26. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص284؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.
  27. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص434.
  28. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص342.
  29. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.
  30. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص342.
  31. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354.
  32. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص354 (پاورقی).
  33. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271.
  34. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4 و 11.
  35. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص 348-349؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص238-239؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص4 و 11.
  36. ↑ مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۱؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص396-۳۹۷؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص303.
  37. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص272؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.
  38. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص275؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص303.
  39. ↑ قندوزی حنفی، ینابیع المودّة، جزء3، ص11.
  40. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.
  41. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص342-343؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص271؛ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص9.
  42. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص326.
  43. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص266؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص277.
  44. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ج2، ص268؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص86-87.
  45. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص246.
  46. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص345.
  47. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص352.
  48. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص6؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص29، 30، 36، 37 و 42.
  49. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص93-94؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص243-244؛ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص11.
  50. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص94؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص243؛ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص12.
  51. ↑ ذهبی، تذکرة الحُفّاظ، ج1، ص166؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص7؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص241؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص327.
  52. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص7و8؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص239.
  53. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص61؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص237، 240-241، 250 و 255؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص238.
  54. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص8 و 61. ؛ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص131-132.
  55. ↑ عسقلانی، تهذیب التهذیب، 1404ق، ج1، ص88؛ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص131؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص241؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص327.
  56. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص245؛ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص14.
  57. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص246.
  58. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص245 و 248.
  59. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص327.
  60. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص183.
  61. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص255.
  62. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص237 و 240؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص361؛ حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، ج2، ص70؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص252و 272.
  63. ↑ پیشوایی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص358.
  64. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص251.
  65. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص242؛ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص134؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص328.
  66. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص244-245؛ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص132؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص330.
  67. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص251؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص246-262؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص330.
  68. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص246؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص153.
  69. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص16؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص25-26.
  70. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص249.
  71. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص251.
  72. ↑ هیتمی، الصواعق المحرقة، 1385ق، ص201.
  73. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص254 و 257؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص330.
  74. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص255.
  75. ↑ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص157.
  76. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص183.
  77. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص330.
  78. ↑ علی، مختصر تاریخ العرب، 1967م، ص193؛ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص135 و 137؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص356؛ پیشوایی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص352.
  79. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص121، 126 و 130.
  80. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص190.
  81. ↑ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص358.
  82. ↑ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص358.
  83. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص244-245؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص360.
  84. ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۵۴؛ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص121-122؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص329؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص360؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص187 و 189.
  85. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص126؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص358.
  86. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص126-130.
  87. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص140؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص358.
  88. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص127، 140و141؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص359.
  89. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص141.
  90. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص141؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص359؛ پیشوایی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص355.
  91. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص357-358.
  92. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص357.
  93. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص128-129.
  94. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص129-130.
  95. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص47-48.
  96. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص48-49.
  97. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص113، 118 و 125؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص359؛ پیشوایی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص355.
  98. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص137؛ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، 1384ش، ص187-188.
  99. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص49، 50-53.
  100. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص151؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص113، 118 و 125؛ پیشوایی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص354.
  101. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص332.
  102. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص152-168.
  103. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص136.
  104. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص285-287.
  105. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص290.
  106. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص130؛ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص168-174؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص215-220؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص189-190.
  107. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص140؛ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص201.
  108. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص172-173؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص362-363؛ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص201.
  109. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص138؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص189.
  110. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص130-131.
  111. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص365.
  112. ↑ عبدالحمید، سیرهٔ اهل بیت، ص344.
  113. ↑ نجاشی، فهرست مصنِّفی الشیعة، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، ص39-40؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص207 و 260؛ پیشوایی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص360.
  114. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص130-131؛ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، 1384ش، ص188.
  115. ↑ علی، مختصر تاریخ العرب، 1967م، ص193؛ پیشوایی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص352.
  116. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص207 و 260؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص254 و 277.
  117. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص254-256.
  118. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص163-172.
  119. ↑ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص358.
  120. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص359.
  121. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص360؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص111-113.
  122. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص361-364؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص180-182.
  123. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص361.
  124. ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، 1408ق، ص257؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص184.
  125. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص361-364، 371-372.
  126. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص361 و 372.
  127. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص248؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص107-113، 130، 235-236.
  128. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص282-283.
  129. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص104.
  130. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص115؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص367؛ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص199.
  131. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص109؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص248 و 250.
  132. ↑ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص111-112؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص248؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص98؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص237- 238، 241-243؛ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص364-366.
  133. ↑ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص41 و 46.
  134. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص435؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص282.
  135. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص349.
  136. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص245؛ مطهری، سیری در سیرهٔ ائمّه اطهار، 1383ش، ص144.
  137. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص239.
  138. ↑ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص206.
  139. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص325.
  140. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص263-266.
  141. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص329.
  142. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص337.
  143. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص337، حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص151-154.
  144. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص265.
  145. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص338-344؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص263- 268؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص302.
  146. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص268.
  147. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص269.
  148. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص474 (پاورقی).
  149. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص338، 342 و 344؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص263-267.
  150. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، 1389ش، ج2، ص269.
  151. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص344؛ حکیم، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ج8، ص175.
  152. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص355-356.
  153. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص144.
  154. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص176-177.
  155. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص345.
  156. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص346.
  157. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص346-347.
  158. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص351-352.
  159. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص334.
  160. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص192.
  161. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص307-324؛ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص245-249.
  162. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص333.
  163. ↑ هیتمی، صواعق المحرقة، 1385ق، ص201؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، 1389ش، ص7 و 61؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص328؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص154.
  164. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص243-262.
  165. ↑ عبدالرحمان، سیرهٔ اهل بیت، ص357
  166. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص250=255.
  167. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص262-267؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص192.
  168. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، ج8، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، 1385ش، ص300.
  169. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص332؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص191.
  170. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص195-241.
  171. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص251؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص192.
  172. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص251-252.
  173. ↑ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص252؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص192.
  174. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص179-180.
  175. ↑ کمپانی، حضرت صادق (ع)، 1352ش، ص185-191؛ جُندی، الإمام جعفر الصادق، تحقیق احمد جاسم المالکی، 1427ق، ص251؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص191.

منابع

  • قرآن
  • ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی‌القربی، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
  • ابن‌خَلَّکان، احمد بن محمد، وَفَیاتُ الأعیان و أنباءُ أبناءِ الزمان، قاهره، النهضة، ۱۳۶۷ق.
  • إربلی، علی بن موسی، کشف الغُمّة فی معرفة الأئمّة، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
  • الرحمة، حکمت، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، تهران، مؤسسة الکوثر للمعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
  • اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیّین، تحقیق: احمد صَقر، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
  • پیشوایی، مهدی، سیرهٔ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، قم، توحید، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۰ش.
  • جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، ۱۳۸۷ش.
  • جُندی، عبدالحلیم، الإمام جعفر الصادق، تحقیق: احمد جاسم المالکی، تهران، مجمع جهانی تقریب بین المذاهب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
  • حکیم، سیدمنذر، پیشوایان هدایت، پیشوای مذهب، حضرت امام جعفر صادق، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • حیدر، أسد، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
  • ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحُفّاظ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • زرندی حنفی، محمد بن یوسف، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، ترجمه مهدی کرباسی، قم، حبیب، چاپ دوم، ۱۳۹۳ش.
  • شهیدی، جعفر، زندگانی امام صادق، جعفر بن محمد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دهم، ۱۳۸۹ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
  • عبدالرحمان، عبدالحمید، سیرهٔ اهل بیت، زاهدان، مکتبة الإسلامیة، چاپ اول، بی‌تا.
  • عسقلانی، ابن‌حجر، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
  • علی، سیدامیر، مختصر تاریخ العرب، تعریب: عفیف البعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم، ۱۹۶۷م.
  • قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
  • قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
  • کمپانی، فضل‌الله، حضرت صادق (ع)، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۵۲ش.
  • مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة، ترجمه: محمدجواد نجفی، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۲ش.
  • مطهری، مرتضی، سیری در سیرهٔ ائمّهٔ اطهار، تهران، صدرا، چاپ بیست و پنجم، ۱۳۸۳ش.
  • معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه: محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۹ش.
  • مفید، محمد بن نعمان، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
  • مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۹ق.
  • منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
  • نجاشی، فهرست مصنِّفی الشیعة، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
  • نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • هیثمی، ابن‌حجر، الصواعق المحرقة، قاهره، مکتبة القاهرة، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
  • یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، تعلیق و حواشی: خلیل منصور، قم، دارالزهرا، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:امام_جعفر_صادق&oldid=34482»