پیش‌نویس:اسدالله حبیب

اسدالله حبیب؛ شاعر، داستان‌نویس و یکی از چهره‌های تأثیرگذار فرهنگی افغانستان در دورۀ معاصر.

اسدالله حبیب شاعر، پژوهشگر ادبی و بیدل‌شناس نامدار افغانستانی، با آثاری در حوزه‌های شعر، داستان و پژوهش‌های ادبی به‌ویژه در حوزۀ بیدل‌شناسی، تأثیر ماندگاری بر غنای فرهنگ و سبک زندگی ادبی مردم افغانستان گذاشت. وی تحصیلات عالی خود را در رشتۀ ادبیات در دانشگاه کابل و مسکو تکمیل کرد و با رسالۀ دکتری «بیدل و چهار عنصر» به جایگاه علمی ممتازی دست یافت.

حبیب علاوه‌بر تدریس در دانشکدۀ ادبیات، مسئولیت‌هایی چون ریاست دانشگاه کابل و عضویت در آکادمی علوم افغانستان را بر عهده داشت. وی که به چندین زبان از جمله فارسی، پشتو، روسی و آلمانی مسلط بود، در کنفرانس‌های بین‌المللی متعددی مشارکت فعال داشت و نقش مهم در گسترش و نهادینه‌کردن تحصیلات عالی و فرهنگ پژوهش در افغانستان ایفا کرد.

زندگی‌نامه اسدالله حبیب

کودکی و نوجوانی

اسدالله حبیب فرزند حبیب‌الله در ۱۳٢۰ش در شهر کابل متولد شد اما در کودکی همراه با خانواده به شهر مَیْمُنَه مرکز ولایت فاریاب، یکی از کانون‌های فرهنگی شمال افغانستان نقل مکان کرد. فضای فرهنگی و اجتماعی این شهر، ذوق ادبی او را پرورش داد و زمینه‌ساز مسیر آینده‌اش به‌عنوان ادیب و پژوهشگر شد.

تحصیلات

اسدالله، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شهر میمنه گذراند. از ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۹ش در لیسه (دبیرستان) دارالمعلمین کابل به تحصیل پرداخت. لیسانس خود را از دانشکدۀ ادبیات دانشگاه کابل در ۱۳۴۳ش گرفت و از ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۷ش در همان دانشکده مشغول به تدریس شد.

او در ۱۳۴۷ش عازم مسکو شده و در انستیتو زبان‌های شرقی دانشگاه دولتی مسکو در مقطع دکتری به تحصیل پرداخت. اسدالله حبیب، با نوشتن رساله در موضوع «بیدل و چهار عنصر» موفق به اخذ مدرک دکترای خود در رشتۀ ادبيات فارسی شد.

فعالیت‌های علمی

اسدالله حبیب در ۱۳۵۳ش به کابل بازگشت و در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه کابل مشغول به تدریس شد. وی، علاوه بر تدریس، در سِمَتْ‌هایی چون مدير عمومی نشریات دانشگاه کابل (۱۳۵۳ش)، مدير عمومی تعليم و تربيت دانشگاه کابل (۱۳۵۲-۱۳۵۳ش)، رئیس انجمن نویسندگان افغانستان (۱۳۵۹–۱۳۶۱ش)، رئیس دانشگاه کابل (۱۳۶۱-۱۳۶۷ش)، عضو آکادمی علوم افغانستان (۱۳۶۷-۱۳۷۱ش) ایفای وظیفه کرده است.

او، علاوه‌بر زبان فارسی دری، با زبان‌های ازبکی، پشتو، انگليسی، روسی و آلمانی نیز آشنایی داشت و در کنفرانس‌ها و مجامع علمی متعددی در کشورهای مختلف شرکت کرد؛ برای مثال او در کنفرانس جهانی بیدل دهلوی در کشور ایران در نوامبر 2006م نقش فعالی داشت.

فعالیت‌های سیاسی

اسدالله حبيب عضو حزب دمکراتيک خلق افغانستان بود و در زمان حاکميت تره‌کی و حفيظ‌الله امين مدتی زندانی شد، اما خود او بر این باور بود که در آغاز توسط گروه کار به حزب دمکراتيک خلق معرفی شد. به جناح‌بندی‌ درون‌حزبی اعتقادی نداشت و چون در زمان حکومت نجیب‌الله جناح‌بندی‌های تازه‌ای شکل گرفت، از فعاليت حزبی کناره‌گيری کرد و به فعاليت‌های علمی و فرهنگی در آکادمی علوم افغانستان پرداخت. بعد از شروع جنگ‌های داخلی، در دهۀ ۷۰ش به آلمان مهاجرت کرد و تا پایان عمر در آنجا زیست.

آثار اسدالله حبیب

اشعار

نخستین سروده‌های او با تخلص «زئیر» در حالی‌که ۱۶ ساله بود، در هفته‌نامۀ ستوری شهر میمنه به چاپ رسید و پس از آن به‌صورت پراکنده در مجله‌های پشتون‌زبان «ژغ» و «ژوندون» منتشر شد.

مجموعۀ شعر «افسانه» از او در سال ۱۳٤۱ش، در مجلۀ «ژوندون» و در کتاب «شعر معاصر دری در افغانستان» چاپ شد.

چند مجموعه شعر نیز به‌نام‌های «خط سرخ» (کابل، ۱۳۶۲ش)، «وداع با تاریکی» (کابل، ۱۳۶۴ش) و «آتش در نارنج‌زار» (کلن آلمان، ۲۰۰۱م) از او منتشر شده است.

مجموعۀ شعر «خط سرخ» او اشعاری است که با رنگ و بوی تعهد، مسئولیت و با پیام‌های سیاسی سروده شده است. «وداع با تاریکی» مشتمل بر اشعاری است که سال‌ها قبل از آن روزگار سروده شده‌اند. در هر دو مجموعه بیشتر شعرهای نیمه عـروضی یا سپید به چشم می‌خورد، اما در میان آنها چند غزل نیز موجود است. مجموعۀ «آتش در نارنج‌زار» بیشتر غزل اسـت.

اشعار او بازتاب‌دهندۀ مسائل اجتماعی، فقر و تنگدستی مردم بود. صمیمیت در شعر، دریافت همه‌جانبۀ پدیده‌ها، درک عمیق از امورات اجتماعی و ترجیح‌دادن محتوا بر فرم از جمله ویژگی‌های شعر حبیب بود.

کتاب‌ها

علاوه‌بر سه مجموعۀ شعری فوق، چندین کتاب و ده‌‌ها مقاله از او چاپ شده است. برخی کتاب‌های او عبارت‌اند از «بيدل شاعر زمانه‌ها»، «راه گورکی در زندگی و هنر»، «ادبيات دری در نيمۀ اول سدۀ بيستم»، «ديدار با سپيده»، «مجموعه مقاله‌های پژوهشی دربارۀ ادبيات و هنر»، «ويژگی‌های داستانی شاهنامه»، «بيدل و چهار عنصر»، «دورۀ امانی، پژوهشی در وضع فرهنگی اجتماعی زمان امير امان‌الله»، «دستور زبان دری»، «واژه‌نامۀ شعر بيدل» و «دری به خانه‌ خورشید».

مقالات

از جمله مقالات شاخص اسدالله حبیب می‌توان به «عبدالقادر بیدل در قلمرو تئوری ادبیات و نقد ادبی»، «بیدل‌شناسی در اتحاد شوروی»، «زیست‌نامۀ بیدل از لابلای چهار عنصر»، «دربارۀ نکات و اشارات و حکایات بیدل»، «بیدلی که من می‌شناسم»، «دربارۀ معنای چند بيت ابوالمعانی بيدل»، «ارمغان بيدل از سفر کوهستان بيرات (سيری در طور معرفت)» و «شعربيدل، زبان گفتار و فرهنگ مردم» اشاره کرد.

داستان‌ها، رمان‌ها و نمایشنامه‌ها

اسدالله حبیب در زمینۀ رمان، داستان کوتاه و نمایشنامه نیز آثاری از خود برجای گذاشته که عبارت‌اند از: «سپيد اندام» (رمان کوتاه)، «داس‌ها و دست‌ها» (رمان کوتاه)، «سه مزدور» (گزيده 10 داستان کوتاه)، «آخرين آرزو» (گزيده 13 داستان کوتاه، يک نمايشنامه و يک فیلم‌نامه)، «نظرگل (داستان ميانه يا رمان کوتاه)، «شب و شلاق» (نمایشنامه)، «خشم خلق» (نمایشنامه).

دست‌آوردهای اسدالله حبیب برای افغانستان

• غنای ادبیات فارسی: پژوهش‌های عمیق در حوزۀ بیدل‌شناسی و تألیف آثاری مانند بیدل شاعر زمانه‌ها؛  
• توسعۀ آموزش عالی: نقش کلیدی در نهادینه‌سازی ساختارهای آکادمیک در دوران ریاست دانشگاه کابل؛ 
• پرورش نسل پژوهشگر: تربیت چندین نسل از ادیبان و محققان از طریق تدریس مستمر در دانشکدۀ ادبیات؛  
• تقویت زیرساخت‌های علمی: تألیف کتب آموزشی مانند دستور زبان دری به‌عنوان متون درسی معیار؛  
• تعمیق فرهنگ پژوهش: پایه‌گذاری سنت تحقیق نظام‌مند با آثار مرجعی چون واژه‌نامۀ شعر بیدل؛  
• ارتباطات بین‌المللی: معرفی ادبیات افغانستان در مجامع علمی جهانی از طریق همکاری‌های پژوهشی؛  
• نهادسازی علمی: مشارکت فعال در توسعۀ آکادمی علوم افغانستان به‌عنوان مرجع ملی پژوهش؛  
• انتقال دانش: ترجمه‌های متعدد از زبان‌های روسی و انگلیسی برای غنی‌سازی منابع علمی.

جوايز و افتخارات اسدالله حبیب

اسدالله حبیب موفق به کسب جایز‌ه‌ها و عناوین متعددی شد؛ از جمله:

1. جايزۀ اول داستان کوتاه‌نويسی، با نگارش داستان کوتاه آفتاب گرفتگی در سال 1956م؛
2. جايزۀ اول داستان کوتاه‌نويسی در کشور در سال 1982م؛
3. جايزۀ «پير روشان» برای بهترين کتاب پژوهشی سال 1986م؛
4. دريافت لقب کانديدای آکادميسين آکادمی علوم افغانستان سال 1986م؛
5. جايزۀ «بيهقی» برای خدمت چند بعدی به فرهنگ: تدريس ادبيات، پژوهش‌های ادبی، ترجمه از انگليسی و روسی، داستان‌نويسی و سرايش شعر، در سال 1989م.
6. عضویت در مجمع ايران‌شناسان اروپا سال 1997م.

شهرت اسدالله حبیب

شهرت اسدالله حبیب در بید‌ل‌شناسی او بود، به‌گونه‌ای که از او به‌عنوان بیدل‌شناس برجستۀ افغانستان یاد می‌کنند. نخستین کار مهم او در حوزۀ بیدل‌شناسی، رسالۀ دکترای وی با عنوان «بیدل و چهار عنصر» بود و کتاب «سایۀ صدا: جلوه‌های هنری بیدل» آخرین اثر او نیز دربارۀ بیدل بود. علاوه‌بر آن، اسدالله حبیب، به‌عنوان پرکارترین چهرۀ ادبی افغانستان شناخته شده است. همایشی جهت تجلیل از شخصیت و کارکردهای اسدالله حبیب، در ۲۱ آپریل ۲۰۰۷م در شهر هامبورگ آلمان، از سوی دوستان و شاگردان او برگزار شد.

درگذشت اسدالله حبیب

اسدالله حبیب، پژوهشگر و بیدل‌شناس افغانستانی، در ۴ آذر (قوس) ۱۴۰۱ش در ۸۱ سالگی در شهر هامبورگ آلمان درگذشت.

میراث اسدالله حبیب

به نظر پژوهشگران اسدالله حبیب به‌عنوان استاد دانشگاه و نویسنده، الگویی از «ادبیات متعهد به مردم» را ترویج کرد که رنج‌های اجتماعی را بازمی‌تاباند و مسئولیت‌پذیری در برابر جامعه را تقویت می‌کند. پژوهش‌های عمیق او در حوزه بیدل‌شناسی، هویت فارسی‌زبانی را به‌عنوان عاملی برای انسجام فرهنگی در افغانستان چندقومی تقویت نمود. این استاد دانشگاه با به‌کارگیری زبان روان در کنار حفظ اصالت ادبی، ادبیات را از انحصار حلقه‌های نخبگی خارج کرد و به بخشی از زندگی روزمرۀ مردم تبدیل ساخت.

تأکید او به‌عنوان پژوهشگر بر مطالعه و تولید علم به‌عنوان ابزار خودباوری، الگویی برای «تولید دانش بومی» ایجاد کرد. مسیر حرف‌های او که از فعالیت‌های سیاسی به کار فرهنگی و دانشگاهی تغییر جهت داد، گذار از کشمکش‌های ایدئولوژیک به عقلانیت علمی را به‌عنوان یک راهبرد پایدار نشان می‌دهد. تداوم فعالیت‌های فرهنگی و علمی این نویسنده حتی در دوران تبعید، نمادی از مقاومت فکری در شرایط بحران است. میراث او به جامعه امروز افغانستان می‌آموزد که چگونه می‌توان در سخت‌ترین شرایط، با تکیه بر سرمایۀ فرهنگی به بازسازی هویت جمعی پرداخت.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «اسدالله حبیب؛ شاعر و بیدل‌شناس افغانستانی درگذشت»، روزنامه اطلاعات، تاریخ انتشار: ۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• «اسدالله حبیب»، وب‌سایت کابلستان، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۴ش.
• «بیدل‌شناس افغانستانی در غربت درگذشت»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۵ آذر ۱۴۰۱ش.
• «پرکارترین چهره ادبی افغانستان در غربت غرب درگذشت»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۴ آذر۱۴۰۱ش.
• «حبيب، اسدالله»، در دانشنامۀ آریانا، انجمن دائرة المعارف افغانستان، تاریخ انتشار: ۲۴ دی۱۳۸۷ش.
• خرازی، سید محمدصادق، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، تهران، عظام، ۱۳۹۴ش.
• سلام، نیلاب، «بزرگداشت از داکتر اسد الله حبیب»، وب‌سایت مشعل، تاریخ انتشار: ۲۰ می ۲۰۰۷م.
• کشتمند، سلطان‌علی، يادداشت‌های سياسی و رويدادهای تاريخی، بی‌جا، نجیب کبیر، ۲۰۰۲م.
• «کوتاه زيستنامۀ کانديدای اکادميسين، دکتر اسدالله حبيب»، وب‌سایت شاعران پارسی‌زبان.