پیشنویس:چمر: تفاوت میان نسخهها
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) اصلاح نویسههای عربی |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
'''<big>چَمَر</big>'''؛ آیینی در سوگ درگذشت مردان بزرگ در خردهفرهنگهای غرب ایران. | '''<big>چَمَر</big>'''؛ آیینی در سوگ درگذشت مردان بزرگ در خردهفرهنگهای غرب ایران. | ||
چمر آیین سوگواری در مرگِ مردان بزرگِ قوم است که در میان مردم استانهای [[لرستان]]، [[کرمانشاه (استان)|کرمانشاه]] و [[ایلام]] اجرا میشد و هنوز هم در برخی مناطق، پا برجا است. مراسم سنتی چمر دارای | چمر آیین سوگواری در مرگِ مردان بزرگِ قوم است که در میان مردم استانهای [[لرستان]]، [[کرمانشاه (استان)|کرمانشاه]] و [[ایلام]] اجرا میشد و هنوز هم در برخی مناطق، پا برجا است. مراسم سنتی چمر دارای مفاهیم ارزشی و اعتقادی فراوانی است و مجموعهای از ارزشهای انسانی و اسلامی را بازنمایی میکند. آیین چمر در ۲۵ شهریور ۱۳۹۷ش به نام کرمانشاه ثبت ملی شد. | ||
==مفهومشناسی چمر== | ==مفهومشناسی چمر== | ||
چَمَر در فرهنگ لُری به معنای گریه و ماتم در مرگ کسی<ref>ایزدپناه، «عروسی و سوگواری در روستاهای لرستان و یاری و مددکاری همگان در این دو آیین»، ۱۳۵۶ش، ص46.</ref> و در فرهنگ کردستانی | چَمَر در فرهنگ لُری به معنای گریه و ماتم در مرگ کسی<ref>ایزدپناه، «عروسی و سوگواری در روستاهای لرستان و یاری و مددکاری همگان در این دو آیین»، ۱۳۵۶ش، ص46.</ref> و در فرهنگ کردستانی بهمعنای دایره، حلقه و [[دهل|دُهُل]] عزا است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/240558/%DA%86%D9%85%D8%B1 باجلان فرخی، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران.]</ref> چَمَر یا چمری نوعی آیین سوگواری در مرگِ بزرگان یک قوم است.<ref>باجلان فرخی، «پیشینۀ اسطورهای مراسم آیینی چمر در ایلام و لرستان»، ۱۳۸۸ش، ص145.</ref> این مراسم ویژه که در استانهای لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا میشود نوعی آیین سوگواریِ نمایشی است که برخی آن را زیرمجموعۀ [[تعزیه]] دانستهاند.<ref>[https://www.magiran.com/article/2374283 خوشتراش، ««چمر» آیینی باستانی و...»، روزنامة شرق، ص13.]</ref> این آیین سنتی به مجموعۀ ارزشهای انسانی و اسلامی اشاره دارد و با اجرای آن از شخصیت معنوی و حقوق عرفی درگذشتگان و انسانهای خداجو تقدیر میشود.<ref>[https://www.beytoote.com/art/city-country/ceremonial-chmr1-culture.html «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.]</ref> | ||
==تاریخچه چمر== | ==تاریخچه چمر== | ||
[[پرونده:Siyavash is Pulled from His Bed and Killed.jpg|جایگزین=شاهنامۀ فردوسی- سوگ سیاوش|بندانگشتی|شاهنامۀ فردوسی سوگ سیاوش]] | [[پرونده:Siyavash is Pulled from His Bed and Killed.jpg|جایگزین=شاهنامۀ فردوسی- سوگ سیاوش|بندانگشتی|شاهنامۀ فردوسی سوگ سیاوش]] | ||
آیین «چَمَر» از قدیمیترین آیینهای | آیین «چَمَر» از قدیمیترین آیینهای بهجامانده در [[ایران]] است که با [[افسانه|افسانههای]] آغاز دوره نوسنگی ارتباط دارد. این مراسم را در [[ایران]]، فینیقیه و اسکندریه، هنگام خشک شدن گیاهان و برداشت گندم انجام میدادهاند.<ref>[https://www.magiran.com/article/2374283 خوشتراش، ««چمر» آیینی باستانی و...»، روزنامة شرق، ص13.]</ref> در [[شاهنامه|شاهنامۀ]] [[فردوسی]] نیز در سوگ سیاوش به جلوههایی از این مراسم اشاره شده است.<ref>موزونی، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری» خبرگزاری کردپرس.</ref> برخی معتقدند آیین سنتی چمر، از لرستان به خردهفرهنگ کُردی وارد شده است. امروزه این مراسم، در میان جامعه عشایری غرب [[ایران]] بر اساس مفاهیم ارزشی و زیربنای اعتقادی برای تجلیل از شخصیتهای خداجو، مصلح و شجاع، بر پا میشود.<ref>[https://www.magiran.com/article/2374283 خوشتراش، ««چمر» آیینی باستانی و...»، روزنامة شرق، ص13.]</ref> | ||
==مراسم چمر== | ==مراسم چمر== | ||
مراسم «چمر» نواختنِ نوای غمباری بهوسیلۀ سازِ کرنا یا سرنا و دهل در فراق از دست دادن مردان بزرگِ طایفه است که در زمانهای نزاع، دفن و سوگواری انجام میگیرد.<ref>[https://www.magiran.com/article/2374283 خوشتراش، «چمر آیینی باستانی و ...»، روزنامة شرق، ص13.]</ref> کیفیت برگزاری این مراسم در هر طایفهای، متفاوت است.<ref>موزونی، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری»، خبرگزاری کردپرس.</ref> | مراسم «چمر» نواختنِ نوای غمباری بهوسیلۀ سازِ کرنا یا سرنا و دهل در فراق از دست دادن مردان بزرگِ طایفه است که در زمانهای نزاع، دفن و سوگواری انجام میگیرد.<ref>[https://www.magiran.com/article/2374283 خوشتراش، «چمر آیینی باستانی و ...»، روزنامة شرق، ص13.]</ref> کیفیت برگزاری این مراسم در هر طایفهای، متفاوت است.<ref>موزونی، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری»، خبرگزاری کردپرس.</ref> | ||
پس از شستن و کفن کردن میت، او را بین حصیر پیچانده و کنار قبرش در قبرستان میگذارند. سپس اسب سیاهی که یالش به پهلو شانه شده | پس از شستن و کفن کردن میت، او را بین حصیر پیچانده و کنار قبرش در قبرستان میگذارند. سپس اسب سیاهی که یالش به پهلو شانه شده است را به میت نزدیک میکنند و در این هنگام مردم گریه و زاری میکنند. با بردن آرامآرام اسب، شدت گریه بیشتر میشود<ref>حصوری، «سیاوشان»، ۱۳۸۴ش، ص ۱۰۹-۱۱۰-۱۱۱.</ref> و همزمان با نوازندگان دُهُل و [[سرنا|سُرنا]]، دور میدان اشعار ویژهای در مدح ویژگیهای درگذشته خوانده میشود. | ||
زنان با پارچۀ سیاه بلندی که در مقابل خود گرفتهاند و مردان با [[علم (نشان)|عَلَمهایی]] که اسامی امامان بر روی آن نوشته شده است، به شکل دایرهوار ایستاده و آنها را به فرد کناری خود میدهند. در وسط | زنان با پارچۀ سیاه بلندی که در مقابل خود گرفتهاند و مردان با [[علم (نشان)|عَلَمهایی]] که اسامی امامان بر روی آن نوشته شده است، به شکل دایرهوار ایستاده و آنها را به فرد کناری خود میدهند. در وسط میدان، سکویی به نام کُتَل با تیرهای چوبیِ کوتاه نصب میکنند و لباسها، تفنگ و عکس درگذشته را در آن قرار میدهند. اسب او را با پارچه، تزئین کرده و تفنگش را روی زین قرار میدهند.<ref>[https://www.beytoote.com/art/city-country/ceremonial-chmr1-culture.html «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.]</ref> در [[ایل بختیاری]]، این سوگواری به نام «چپی»<ref>موسوی، «سوگسرایی و سوگخوانی در لرستان»، ۱۳۸۰ش، ص 9.</ref> شناخته میشود. در این مراسم کُتل یا اسب سیاه پوشیده و تفنگ وارونه بر زین مرده را تا قبرستان همراهی میکنند. برخی پژوهشگران، چمر را منسجمترین و ماندگارترین رسوم عزاداری مردم ایل ملکشاهی دانستهاند که برای شخصیتهای مهم، برپا میشود.<ref>[https://elmnet.ir/article/410084006-12102/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D9%88-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%DB%8C%D9%86%DB%80-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D9%84-%D9%85%D9%84%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%87%DB%8C اسدی، «تاریخچه و پیشینۀ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاه»، 1393ش، ص۵.]</ref> | ||
==مقدمات مراسم چمر== | ==مقدمات مراسم چمر== | ||
[[پرونده:1401020214083255625185024.jpg|جایگزین=مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱|بندانگشتی|مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱]] | [[پرونده:1401020214083255625185024.jpg|جایگزین=مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱|بندانگشتی|مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱]] | ||
وقتی طایفه تصمیم به برگزاری مراسم چمر میگیرند، وسایل مورد نیاز آن را تدارک میبینند | وقتی طایفه تصمیم به برگزاری مراسم چمر میگیرند، وسایل مورد نیاز آن را تدارک میبینند که در اصطلاح به آن «خرج چمر» میگویند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/240558/%DA%86%D9%85%D8%B1 باجلان فرخی، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران.]</ref> سپس جایگاهی به نام «چمرگاه» برای اجرای مراسم انتخاب میشود که تعیین چمرگاهِ مناسب در برگزاری مراسم باشکوهتر نقش عمدهای دارد.<ref>[https://www.beytoote.com/art/city-country/ceremonial-chmr1-culture.html «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.]</ref> بعد از انجام این مقدمات، افرادی به نام پیک، زمان انجام مراسم را به اطلاع طوایف و عشیرههای دور و نزدیک میرسانند.<ref>[https://www.beytoote.com/art/city-country/ceremonial-chmr1-culture.html «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.] </ref> دعوتشدگان به مراسم با لباسهای سنتیِ تیره در جایگاه مخصوص خود قرار میگیرند که شامل صف مردان و زنان مویهخوان، نوازندگان ساز و دهل و گروه شاعران محلی است. هر گروهی تحفههایی مانند گوسفند، برنج، قند، روغن و حتی هیزم میآورند که با این کار در هزینه برگزاری مراسم به خانواده فوتشده کمک میشود.<ref>[https://www.beytoote.com/art/city-country/ceremonial-chmr1-culture.html «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته]؛ [https://www.cgie.org.ir/fa/article/240558/%DA%86%D9%85%D8%B1 باجلان فرخی، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران]؛ اسدی، تاریخچه و پیشینۀ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی، 1393ش، ص۵.</ref> | ||
==چمر در ادبیات کُردی== | ==چمر در ادبیات کُردی== | ||
| خط ۲۷: | خط ۲۷: | ||
==موسیقی سوگ و مرثیه== | ==موسیقی سوگ و مرثیه== | ||
اغلب نواها، گاهی با ساز سرنا یا کرنا و دُهُل و گاهی | اغلب نواها، گاهی با ساز سرنا یا کرنا و دُهُل و گاهی دیگر با سرنا یا کرنا بهتنهایی، در مراسم سوگواری نواخته میشود.<ref>سیفزاده، پیشینۀ تاریخی موسیقی لرستان، ۱۳۷۷ش، ص 191و 201.</ref> | ||
==نواهای سوگ و مرثیه== | ==نواهای سوگ و مرثیه== | ||
| خط ۴۱: | خط ۴۱: | ||
*'''مور:''' مور نوای غمگینی است که گاهی فرد غمگین میخواند که روشی برای تخلیۀ روانی اوست. | *'''مور:''' مور نوای غمگینی است که گاهی فرد غمگین میخواند که روشی برای تخلیۀ روانی اوست. | ||
*'''نوای وشت:''' افراد شرکت کننده در مراسم و صاحبعزا هنگام رسیدن به | *'''نوای وشت:''' افراد شرکت کننده در مراسم و صاحبعزا هنگام رسیدن به یکدیگر این نوا را سر میدهند. که زنان با وِیوِی و تظاهر به کندن مو و خراش دادن صورت با آنان همراهی میکنند. | ||
*'''ساریخوانی:''' آهنگ غمانگیز لری که درآمد ماهور و با متر آزاد اجرا میشود و با نوای سرنا همراه است. | *'''ساریخوانی:''' آهنگ غمانگیز لری که درآمد ماهور و با متر آزاد اجرا میشود و با نوای سرنا همراه است. | ||
نسخهٔ ۸ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۰۸:۳۲
چَمَر؛ آیینی در سوگ درگذشت مردان بزرگ در خردهفرهنگهای غرب ایران.
چمر آیین سوگواری در مرگِ مردان بزرگِ قوم است که در میان مردم استانهای لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا میشد و هنوز هم در برخی مناطق، پا برجا است. مراسم سنتی چمر دارای مفاهیم ارزشی و اعتقادی فراوانی است و مجموعهای از ارزشهای انسانی و اسلامی را بازنمایی میکند. آیین چمر در ۲۵ شهریور ۱۳۹۷ش به نام کرمانشاه ثبت ملی شد.
مفهومشناسی چمر
چَمَر در فرهنگ لُری به معنای گریه و ماتم در مرگ کسی[۱] و در فرهنگ کردستانی بهمعنای دایره، حلقه و دُهُل عزا است.[۲] چَمَر یا چمری نوعی آیین سوگواری در مرگِ بزرگان یک قوم است.[۳] این مراسم ویژه که در استانهای لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا میشود نوعی آیین سوگواریِ نمایشی است که برخی آن را زیرمجموعۀ تعزیه دانستهاند.[۴] این آیین سنتی به مجموعۀ ارزشهای انسانی و اسلامی اشاره دارد و با اجرای آن از شخصیت معنوی و حقوق عرفی درگذشتگان و انسانهای خداجو تقدیر میشود.[۵]
تاریخچه چمر
آیین «چَمَر» از قدیمیترین آیینهای بهجامانده در ایران است که با افسانههای آغاز دوره نوسنگی ارتباط دارد. این مراسم را در ایران، فینیقیه و اسکندریه، هنگام خشک شدن گیاهان و برداشت گندم انجام میدادهاند.[۶] در شاهنامۀ فردوسی نیز در سوگ سیاوش به جلوههایی از این مراسم اشاره شده است.[۷] برخی معتقدند آیین سنتی چمر، از لرستان به خردهفرهنگ کُردی وارد شده است. امروزه این مراسم، در میان جامعه عشایری غرب ایران بر اساس مفاهیم ارزشی و زیربنای اعتقادی برای تجلیل از شخصیتهای خداجو، مصلح و شجاع، بر پا میشود.[۸]
مراسم چمر
مراسم «چمر» نواختنِ نوای غمباری بهوسیلۀ سازِ کرنا یا سرنا و دهل در فراق از دست دادن مردان بزرگِ طایفه است که در زمانهای نزاع، دفن و سوگواری انجام میگیرد.[۹] کیفیت برگزاری این مراسم در هر طایفهای، متفاوت است.[۱۰]
پس از شستن و کفن کردن میت، او را بین حصیر پیچانده و کنار قبرش در قبرستان میگذارند. سپس اسب سیاهی که یالش به پهلو شانه شده است را به میت نزدیک میکنند و در این هنگام مردم گریه و زاری میکنند. با بردن آرامآرام اسب، شدت گریه بیشتر میشود[۱۱] و همزمان با نوازندگان دُهُل و سُرنا، دور میدان اشعار ویژهای در مدح ویژگیهای درگذشته خوانده میشود.
زنان با پارچۀ سیاه بلندی که در مقابل خود گرفتهاند و مردان با عَلَمهایی که اسامی امامان بر روی آن نوشته شده است، به شکل دایرهوار ایستاده و آنها را به فرد کناری خود میدهند. در وسط میدان، سکویی به نام کُتَل با تیرهای چوبیِ کوتاه نصب میکنند و لباسها، تفنگ و عکس درگذشته را در آن قرار میدهند. اسب او را با پارچه، تزئین کرده و تفنگش را روی زین قرار میدهند.[۱۲] در ایل بختیاری، این سوگواری به نام «چپی»[۱۳] شناخته میشود. در این مراسم کُتل یا اسب سیاه پوشیده و تفنگ وارونه بر زین مرده را تا قبرستان همراهی میکنند. برخی پژوهشگران، چمر را منسجمترین و ماندگارترین رسوم عزاداری مردم ایل ملکشاهی دانستهاند که برای شخصیتهای مهم، برپا میشود.[۱۴]
مقدمات مراسم چمر
وقتی طایفه تصمیم به برگزاری مراسم چمر میگیرند، وسایل مورد نیاز آن را تدارک میبینند که در اصطلاح به آن «خرج چمر» میگویند.[۱۵] سپس جایگاهی به نام «چمرگاه» برای اجرای مراسم انتخاب میشود که تعیین چمرگاهِ مناسب در برگزاری مراسم باشکوهتر نقش عمدهای دارد.[۱۶] بعد از انجام این مقدمات، افرادی به نام پیک، زمان انجام مراسم را به اطلاع طوایف و عشیرههای دور و نزدیک میرسانند.[۱۷] دعوتشدگان به مراسم با لباسهای سنتیِ تیره در جایگاه مخصوص خود قرار میگیرند که شامل صف مردان و زنان مویهخوان، نوازندگان ساز و دهل و گروه شاعران محلی است. هر گروهی تحفههایی مانند گوسفند، برنج، قند، روغن و حتی هیزم میآورند که با این کار در هزینه برگزاری مراسم به خانواده فوتشده کمک میشود.[۱۸]
چمر در ادبیات کُردی
در ادبیات کُردی نیز به آیین چمر اشاره شده است، برای نمونه: جه ئامای نامهت چهمهریم بهرز بی شادیم شێویا، شینم سهد تهرز بی[۱۹] ترجمه: با آمدن نامهات چنان غصهدار شدم که گویی صدای مراسم چمر به هوا بلند شد و شادی مرا بر هم زد و گریه و زاری به صد مقام آغاز شد.
موسیقی سوگ و مرثیه
اغلب نواها، گاهی با ساز سرنا یا کرنا و دُهُل و گاهی دیگر با سرنا یا کرنا بهتنهایی، در مراسم سوگواری نواخته میشود.[۲۰]
نواهای سوگ و مرثیه
نواهایی که در سوگ مرثیه خوانده میشوند عبارتاند از: سحری، چمری، پاکُتلی، شیونی، یارهو، خریوی، یاری، هایدووِت، جاندووِت، کریمخانی، هانای مَمَدبگ، ظفرسلطانی، و رارا.[۲۱]
از مرثیهها و نواهای سوگواری که در مراسم چمر در اقوام لر کوچک و بزرگ، پشتکوه و پیشکوه برگزار میگردد، عبارتاند از:
- مویهگری: زنانی به نام «سرمویهآر» که در مجلس زنان شروع به مرثیهخوانی میکنند.
هوَهوَ: زنان در همراهی با سرمویهآر، آرام بر سینه میزنند که سوگآوایی شبیه نوای پاکُتلی است و دارای حرکت بالارونده در درآمد ماهور است.
- مور: مور نوای غمگینی است که گاهی فرد غمگین میخواند که روشی برای تخلیۀ روانی اوست.
- نوای وشت: افراد شرکت کننده در مراسم و صاحبعزا هنگام رسیدن به یکدیگر این نوا را سر میدهند. که زنان با وِیوِی و تظاهر به کندن مو و خراش دادن صورت با آنان همراهی میکنند.
- ساریخوانی: آهنگ غمانگیز لری که درآمد ماهور و با متر آزاد اجرا میشود و با نوای سرنا همراه است.
- هور یا هوره: اشعار غمانگیزِ اقوام لک و کرد که فرد غمدیده با دستگاه ماهور و تحریرهای حلقی میخواند.
- دُنگدال: مویهخوانی بختیاری، که بهصورت تکخوانی و همسرایی خوانده میشود و با دستگاه ماهور و با متر آزاد است.
- گاگْریو: نوعی نوای غمزدگان و عزاداران بختیاری با خواندن سِرو (آوای غمبار) است که به معنای «بگو و گریهکن» است.
- هَیرا هَیرا: آهنگی که مویهخوانان و همسرایان با اشعار خود در مراسم عزا همراهی میکنند.
- تاز: سوگآوایِ مردان بختیاری تکخوان است که در دستگاه ماهور با متر آزاد اجرا میشود.
- چپی: آهنگ و سوگآوایی بختیاری که در اکتاو بسیار بالا خوانده میشود و در دستگاه ماهور با متر آزاد اجرا میشود.[۲۲]
پانویس
- ↑ ایزدپناه، «عروسی و سوگواری در روستاهای لرستان و یاری و مددکاری همگان در این دو آیین»، ۱۳۵۶ش، ص46.
- ↑ باجلان فرخی، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران.
- ↑ باجلان فرخی، «پیشینۀ اسطورهای مراسم آیینی چمر در ایلام و لرستان»، ۱۳۸۸ش، ص145.
- ↑ خوشتراش، ««چمر» آیینی باستانی و...»، روزنامة شرق، ص13.
- ↑ «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.
- ↑ خوشتراش، ««چمر» آیینی باستانی و...»، روزنامة شرق، ص13.
- ↑ موزونی، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری» خبرگزاری کردپرس.
- ↑ خوشتراش، ««چمر» آیینی باستانی و...»، روزنامة شرق، ص13.
- ↑ خوشتراش، «چمر آیینی باستانی و ...»، روزنامة شرق، ص13.
- ↑ موزونی، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری»، خبرگزاری کردپرس.
- ↑ حصوری، «سیاوشان»، ۱۳۸۴ش، ص ۱۰۹-۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.
- ↑ موسوی، «سوگسرایی و سوگخوانی در لرستان»، ۱۳۸۰ش، ص 9.
- ↑ اسدی، «تاریخچه و پیشینۀ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاه»، 1393ش، ص۵.
- ↑ باجلان فرخی، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران.
- ↑ «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.
- ↑ «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته.
- ↑ «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته؛ باجلان فرخی، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران؛ اسدی، تاریخچه و پیشینۀ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی، 1393ش، ص۵.
- ↑ معدوم کُرد، عبدالرحیم بن سعید (مولوی کُرد)، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۴.
- ↑ سیفزاده، پیشینۀ تاریخی موسیقی لرستان، ۱۳۷۷ش، ص 191و 201.
- ↑ سیفزاده، پیشینۀ تاریخی موسیقی لرستان، ۱۳۷۷ش، ص191 و 201.
- ↑ موسوی، سوگسرایی و سوگخوانی در لرستان، ۱۳۸۰ش، ص26-36؛ اماناللهی، موسیقی در فرهنگ لرستان، ۱۳۸۴ش، ص۱۱۷- ۱۱۹؛ باجلان فرخی، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران.
منابع
- اسدی، علیرضا، «تاریخچه و پیشینۀ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی، بخش دوم» هفتهنامه نجوا، سال چهاردهم، شمارۀ ۵۰۳، تاریخ انتشار: یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳.
- اماناللهی بهاروند، سکندر، موسیقی در فرهنگ لرستان، تهران، افکار، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
- ایزدپناه، حمید، «عروسی و سوگواری در روستاهای لرستان و یاری و مددکاری همگان در این دو آیین» نشریه کاوه، تهران، سال ۱۵، شماره ۴، ۱۳۵۶ش.
- باجلان فرخی، محمدحسین، پیشینۀ اسطورهای مراسم آیینی چمر در ایلام و لرستان، در قلمرو انسانشنـاسی (مجموعـه مقالات)، تهران، افکار، ۱۳۸۸ش.
- باجلان فرخی، محمدحسین، «چمر»، وبسایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران، تاریخ انتشار: ۱۳ بهمن ۱۳۹۸ش.
- سیفزاده، سید محمد، پیشینۀ تاریخی موسیقی لرستان، خرمآباد، افلاک، ۱۳۷۷ش.
- حصوری، علی، سیاوشان، تهران، چشمه، ۱۳۸۴ش.
- حنیف، محمد، سور و سوگ در فرهنگ عامۀ لرستان و بختیاری، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۶ش.
- خوشتراش، علی، «چمر، آیینی باستانی و برآمده از تمدن عیلام» روزنامة شرق، ۱۸ مهر ۱۳۹۰ش.
- «مراسم سنتی چمر»، وبسایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۱ش.
- معدوم کُرد، عبدالرحیم بن سعید، دیوان مولوی کُرد، سنندج، کُردستان، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- موزونی، رضا، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ انتشار: ۱۳ دی ۱۳۹۹ش.
- موسوی، سیامک، سوگسرایی و سوگخوانی در لرستان، خرمآباد، ۱۳۸۰ش.