پرش به محتوا

پیش‌نویس:تریاک: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
خط ۲: خط ۲:


==مفهوم‌شناسی تریاک==
==مفهوم‌شناسی تریاک==
تریاک ماده‌ای است با طعمی تلخ و رنگی قهوه‌ای تیره که از شیرابۀ خشک‌شدۀ گرز گیاه خشخاش به دست می‌آید. این ترکیب پیچیده حاوی مجموعه‌ای از آلکالوئیدهای مهم از جمله مورفین، کدئین، نارکوتین، پاپاورین و نارسئین است که هر یک تأثیرات فارماکولوژیک خاصی بر بدن انسان دارند. به‌طور تقریبی، در هر گرم تریاک حدود پنج میلی‌گرم مورفین وجود دارد که این ترکیب را به یکی از قوی‌ترین مسکن‌های طبیعی درد تبدیل کرده است.  
تریاک شیرۀ منعقدشدۀ تخمدان کال گیاه خشخاش است. تریاک آمادرۀ مصرف، ماده‌ای خمیری با طیف رنگی از قهوه‌ای روشن تا تیره بوده که کیفیت و ویژگی‌های آن تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی و منطقه کشت قرار می‌گیرد. این ماده که در ابتدا به عنوان مسکن و دارو در طب سنتی کاربرد داشت، به تدریج به‌دلیل خاصیت اعتیادآوری به معضلی اجتماعی تبدیل شد. تریاک با تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی موجب تسکین موقت درد شده اما مصرف مداوم آن منجر به وابستگی شدید جسمی و روانی می‌شود. امروزه با وجود کاربردهای محدود پزشکی تحت کنترل، مصرف غیرمجاز آن پیامدهای ناگواری برای فرد و جامعه در پی دارد، از اختلال در عملکردهای روزانه و روابط اجتماعی تا تحمیل هزینه‌های سنگین اقتصادی.<ref>[https://civilica.com/note/555/ حسینی، «مباحث کاربردی پزشکی قانونی- انواع مواد اعتیاد آور»،  وب‌سایت سیلیویکا.]</ref> از دیرباز، تریاک به‌عنوان یک مادۀ دارویی در درمان برخی بیماری‌ها مانند دردهای شدید، سرفه‌های مزمن و اسهال مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ماده با تأثیر مستقیم بر سیستم عصبی مرکزی، علاوه‌بر تسکین درد، موجب تخدیر موقت دستگاه تنفسی و گوارش نیز می‌شود. با این حال، کاربردهای پزشکی تریاک همواره با خطر وابستگی جسمی و روانی همراه بوده است.<ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ تریاک، وب‌سایت واژه‌یاب.]</ref>  


از دیرباز، تریاک به‌عنوان یک مادۀ دارویی در درمان برخی بیماری‌ها مانند دردهای شدید، سرفه‌های مزمن و اسهال مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ماده با تأثیر مستقیم بر سیستم عصبی مرکزی، علاوه‌بر تسکین درد، موجب تخدیر موقت دستگاه تنفسی و گوارش نیز می‌شود. با این حال، کاربردهای پزشکی تریاک همواره با خطر وابستگی جسمی و روانی همراه بوده است.<ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ تریاک، وب‌سایت واژه‌یاب.]</ref>  
در متون علمی و تاریخی، تریاک با نام‌هایی همچون افیون و اپیوم‌‌‌ نیز شناخته می‌شود.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref> اگرچه در گذشته مصرف آن در برخی جوامع رواج گسترده‌ای داشت، امروزه به‌دلیل عوارض سوء ناشی از اعتیاد، تولید، توزیع و مصرف آن تحت کنترل شدید قوانین بین‌المللی و ملی قرار گرفته است. شناخت دقیق ترکیبات و اثرات تریاک، به‌ویژه در حوزۀ پزشکی و مبارزه با مواد مخدر، از اهمیت بالایی برخوردار‌‌‌ است.<ref name=":0">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/239653/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 صادقی، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.] </ref>


در متون علمی و تاریخی، تریاک با نام‌هایی همچون افیون و اپیوم‌‌‌ نیز شناخته می‌شود.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref> اگرچه در گذشته مصرف آن در برخی جوامع رواج گسترده‌ای داشت، امروزه به‌دلیل عوارض سوء ناشی از اعتیاد، تولید، توزیع و مصرف آن تحت کنترل شدید قوانین بین‌المللی و ملی قرار گرفته است. شناخت دقیق ترکیبات و اثرات تریاک، به‌ویژه در حوزۀ پزشکی و مبارزه با مواد مخدر، از اهمیت بالایی برخوردار‌‌‌ است.<ref name=":0" />
==مشتقات تریاک==
مرفین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلکالوئیدهای تشکیل‌دهندۀ تریاک شناخته می‌شود که سهمی حدود ۲۰درصد از ترکیبات این ماده را به خود اختصاص می‌دهد. به طور معمول، از فرآوری هر ۱۰ کیلوگرم تریاک، حدود یک کیلوگرم مرفین خالص استحصال می‌گردد. این ماده به اشکال دارویی متنوعی شامل پودر، قرص، کپسول و آمپول تولید شده و از راه‌های مختلفی همچون مصرف خوراکی، استنشاقی و تزریق زیرپوستی یا وریدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.


تریاک، شیره‌ای است که از تیغ زدن غوزۀ گیاه [[خشخاش]] به دست می‌آید<ref>[https://vajehyab.com/moein/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 معین، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref>  و به‌عنوان پادزهر و دارو استفاده می‌شود.<ref> [https://vajehyab.com/dehkhoda/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref>  تریاک، علاوه‌ بر مصارف متعدد پزشکی، به تخدیر و اعتیادآورندگی نیز معروف است.<ref name=":0">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/239653/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 صادقی، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.] </ref>
هروئین که با نام علمی دی‌استیل مرفین شناخته می‌شود، از مشتقات نیمه‌صنعتی مرفین محسوب می‌گردد که از طریق فرآیند استیلاسیون بر روی مرفین تولید می‌شود. تریاک و مشتقات آن از جمله مرفین و هروئین، علی‌رغم خاصیت تسکین‌دهندگی درد، دارای ظرفیت بالایی برای ایجاد وابستگی و اعتیاد است. این ویژگی‌ها موجب شده است تا این مواد در کنار کاربردهای محدود پزشکی، به‌عنوان موادی با خطر سوءمصرف بالا شناخته شوند.<ref>صالحی، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»، 1393ش، ص۵۰.</ref>


==خاستگاه و تاریخچه تریاک==
==خاستگاه و تاریخچه تریاک==
=== الف) در جهان ===
تریاک از گیاه خشخاش گرفته می‌شود و خشخاش (Papaver somniferum) با گل‌های ظریف و رنگارنگ خود، به‌ویژه گونه‌ای با گل‌های قرمز مخملی که به‌صورت خودرو می‌روید، از دیرباز مورد توجه تمدن‌های باستانی بوده است. بیشتر پژوهشگران سواحل دریای مدیترانه را زادگاه این گیاه می‌دانند و برخی نیز منشأ آن را به آسیای صغیر نسبت می‌دهند.<ref>بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص۹.</ref> اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ساکنان بین‌النهرین در حدود 3400 سال قبل از میلاد با کشت و مصرف تریاک آشنا بوده‌اند و آن را با عنوان «روغن شیر» می‌شناختند. سومریان این گیاه را با نام‌های «ها» و «جل» به معنای گیاه شادی‌آور می‌خواندند و به نظر می‌رسد مصریان باستان دانش کشت و بهره‌برداری از آن را از تمدن سومری اقتباس کرده باشند. شواهد باستان‌شناسی از جمله نمونه‌های تریاک یافت‌شده در مقبره «چا» در مصر که به سدۀ پانزدهم قبل از میلاد تعلق دارد، گواهی بر قدمت استفاده از این گیاه در تمدن‌های کهن است.<ref>بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص25-26؛ <br />
تریاک از گیاه خشخاش گرفته می‌شود و خشخاش (Papaver somniferum) با گل‌های ظریف و رنگارنگ خود، به‌ویژه گونه‌ای با گل‌های قرمز مخملی که به‌صورت خودرو می‌روید، از دیرباز مورد توجه تمدن‌های باستانی بوده است. بیشتر پژوهشگران سواحل دریای مدیترانه را زادگاه این گیاه می‌دانند و برخی نیز منشأ آن را به آسیای صغیر نسبت می‌دهند.<ref>بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص۹.</ref> اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ساکنان بین‌النهرین در حدود 3400 سال قبل از میلاد با کشت و مصرف تریاک آشنا بوده‌اند و آن را با عنوان «روغن شیر» می‌شناختند. سومریان این گیاه را با نام‌های «ها» و «جل» به معنای گیاه شادی‌آور می‌خواندند و به نظر می‌رسد مصریان باستان دانش کشت و بهره‌برداری از آن را از تمدن سومری اقتباس کرده باشند. شواهد باستان‌شناسی از جمله نمونه‌های تریاک یافت‌شده در مقبره «چا» در مصر که به سدۀ پانزدهم قبل از میلاد تعلق دارد، گواهی بر قدمت استفاده از این گیاه در تمدن‌های کهن است.<ref>بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص25-26؛ <br />
طاهری، «تریاک»، ۱۳۴۵ش، ص۵۴۵.</ref>
طاهری، «تریاک»، ۱۳۴۵ش، ص۵۴۵.</ref>
خط ۲۰: خط ۲۳:
فلسفی، زندگانی شاه‌ عباس اول، ۱۳۴۱ش، ج2، ص271.</ref>  فرمان تاریخی شاه عباس، که با لحنی شدید و تهدید‌آمیز همراه بود، منجر به نجات شهر اصفهان از افیون و تخدیر شد.<ref> شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۴۵ش، ج8، ص109-112.</ref>
فلسفی، زندگانی شاه‌ عباس اول، ۱۳۴۱ش، ج2، ص271.</ref>  فرمان تاریخی شاه عباس، که با لحنی شدید و تهدید‌آمیز همراه بود، منجر به نجات شهر اصفهان از افیون و تخدیر شد.<ref> شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۴۵ش، ج8، ص109-112.</ref>


===ورود تریاک به ایران===
===ب) در ایران===
برخی از محققان معتقدند که تریاک از طریق‌ عرب‌ها به ایران وارد شده است و برخی دیگر نوشته‌اند که در حـملۀ مغول به ایران، سربازان‌ مغولی آن را وارد ایران کردند و عده‌ای نیز ورود تریاک به ایران‌ را به نادرشاه افشار پس از لشکرکشی به هند و مراجعت به ایران نسبت می‌دهند.
برخی از محققان معتقدند که تریاک از طریق‌ عرب‌ها به ایران وارد شده است و برخی دیگر نوشته‌اند که در حـملۀ مغول به ایران، سربازان‌ مغولی آن را وارد ایران کردند و عده‌ای نیز ورود تریاک به ایران‌ را به نادرشاه افشار پس از لشکرکشی به هند و مراجعت به ایران نسبت می‌دهند.


خط ۲۷: خط ۳۰:
کشت گیاه خشخاش‌ در ایران از زمان امیرکبیر در مرحلۀ آزمایش بوده و به گزارش روزنامۀ وقایع اتفاقیه زراعت خشخاش در اطراف تهران به‌عنوان‌ آزمایش‌ انجام می‌شده است. محققان نخستین‌ عـاملی‌ گسترش و رواج مواد مخدر در ایران را جنبۀ درمانی آن می‌دانند چرا که در این دوره بهداشت و درمان وضعیت مطلوبی نداشت. از طرف دیگر چون‌ انگلیسی‌ها تریاک‌ ایران‌ را خوب می‌خریدند، کشاورزان‌ دست از زراعت گندم کـشیدند و قـسمت زیادی از اراضی گندم را به کشت خشخاش تخصیص‌ دادند، به‌‌طوری که تریاک بـه‌صـورت یکـی از مهم‌ترین‌ اجناس‌ صادراتی‌ ایران‌ در آمد.<ref>نیکبخت و صادقی، «مواد مخدر (از گذشته تاکنون با تاکید بر داروهای توهم زا)»، مجلۀ تحقیقات جدید در علوم انسانی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۳-۱۳۰.</ref>
کشت گیاه خشخاش‌ در ایران از زمان امیرکبیر در مرحلۀ آزمایش بوده و به گزارش روزنامۀ وقایع اتفاقیه زراعت خشخاش در اطراف تهران به‌عنوان‌ آزمایش‌ انجام می‌شده است. محققان نخستین‌ عـاملی‌ گسترش و رواج مواد مخدر در ایران را جنبۀ درمانی آن می‌دانند چرا که در این دوره بهداشت و درمان وضعیت مطلوبی نداشت. از طرف دیگر چون‌ انگلیسی‌ها تریاک‌ ایران‌ را خوب می‌خریدند، کشاورزان‌ دست از زراعت گندم کـشیدند و قـسمت زیادی از اراضی گندم را به کشت خشخاش تخصیص‌ دادند، به‌‌طوری که تریاک بـه‌صـورت یکـی از مهم‌ترین‌ اجناس‌ صادراتی‌ ایران‌ در آمد.<ref>نیکبخت و صادقی، «مواد مخدر (از گذشته تاکنون با تاکید بر داروهای توهم زا)»، مجلۀ تحقیقات جدید در علوم انسانی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۳-۱۳۰.</ref>


===نقش استعمار در ترویج تریاک===
===نقش استعمار در ترویج تریاک در ایران===
استعمار غربی با تکیه بر سیاست‌های سلطه‌جویانه، همواره در پی تضعیف بنیان‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی ملل دیگر بوده است. یکی از شگردهای مهم در این راستا، ترویج مصرف تریاک در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران بود. غربی‌ها با نگاهی سودمحور و با هدف گسترش سبک زندگی مادی‌گرایانه و سکولار، تریاک را به‌عنوان ابزاری برای تخریب روحیه مقاومت، غیرت دینی و ظلم‌ستیزی در میان مسلمانان به کار گرفتند. این ماده مخدر نه تنها به‌عنوان منبع درآمدی کلان برای استعمارگران عمل می‌کرد، بلکه با ایجاد وابستگی روانی و جسمی، جامعه را به سوی انفعال و پذیرش سلطۀ بی‌گانه سوق می‌داد.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1391/10/29/13850/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AC-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 «نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، خبرگزاری تسنیم.]</ref>  
استعمار غربی با تکیه بر سیاست‌های سلطه‌جویانه، همواره در پی تضعیف بنیان‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی ملل دیگر بوده است. یکی از شگردهای مهم در این راستا، ترویج مصرف تریاک در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران بود. غربی‌ها با نگاهی سودمحور و با هدف گسترش سبک زندگی مادی‌گرایانه و سکولار، تریاک را به‌عنوان ابزاری برای تخریب روحیه مقاومت، غیرت دینی و ظلم‌ستیزی در میان مسلمانان به کار گرفتند. این ماده مخدر نه تنها به‌عنوان منبع درآمدی کلان برای استعمارگران عمل می‌کرد، بلکه با ایجاد وابستگی روانی و جسمی، جامعه را به سوی انفعال و پذیرش سلطۀ بی‌گانه سوق می‌داد.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1391/10/29/13850/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AC-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 «نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، خبرگزاری تسنیم.]</ref>  


دید حکومت وقت نسبت به تریاک به‌عنوان یک منبع درآمد بود و به مضرات و عواقب آن در اعتیاد و استمرار آن در دوره‌های بعد توجه‌ای نمی‌کرد تا جایی که روز به روز به تعداد معتادین افزوده می‌شد. برای مثال 1314ش تعداد معتادین به رقمی حدود 5/1 میلیون نفر و نزدیک به 7 درصد کل جمعیت ایران رسید.<ref>شاکری، مواد مخدر و اعتیاد،  ۱۳۶۹ش، ص۴۸.</ref>
دید حکومت وقت نسبت به تریاک به‌عنوان یک منبع درآمد بود و به مضرات و عواقب آن در اعتیاد و استمرار آن در دوره‌های بعد توجه‌ای نمی‌کرد تا جایی که روز به روز به تعداد معتادین افزوده می‌شد. برای مثال 1314ش تعداد معتادین به رقمی حدود 5/1 میلیون نفر و نزدیک به 7 درصد کل جمعیت ایران رسید.<ref>شاکری، مواد مخدر و اعتیاد،  ۱۳۶۹ش، ص۴۸.</ref>


===نقش انگلیس در اشاعه تریاک در دوران صفویه و قاجار===
از همان ابتدای حضور استعمار انگلیس در ایران، تریاک به عنوان حربه‌ای برای نفوذ اقتصادی و اجتماعی مورد استفاده قرار گرفت. در دوره صفویه، برادران شرلی به ترویج این ماده پرداختند، اما اوج گسترش آن در عصر قاجار بود. با تشویق حکومت‌های وابسته، کشت خشخاش در اطراف تهران و دیگر مناطق افزایش یافت و تریاک به عنوان کالایی صادراتی به مستعمرات انگلیس فرستاده می‌شد. تبلیغات فریبنده مبنی بر خواص درمانی تریاک، مردم را به مصرف آن ترغیب کرد، در حالی که هدف اصلی، ایجاد وابستگی و تخریب نیروی انسانی ایران بود.  
از همان ابتدای حضور استعمار انگلیس در ایران، تریاک به عنوان حربه‌ای برای نفوذ اقتصادی و اجتماعی مورد استفاده قرار گرفت. در دوره صفویه، برادران شرلی به ترویج این ماده پرداختند، اما اوج گسترش آن در عصر قاجار بود. با تشویق حکومت‌های وابسته، کشت خشخاش در اطراف تهران و دیگر مناطق افزایش یافت و تریاک به عنوان کالایی صادراتی به مستعمرات انگلیس فرستاده می‌شد. تبلیغات فریبنده مبنی بر خواص درمانی تریاک، مردم را به مصرف آن ترغیب کرد، در حالی که هدف اصلی، ایجاد وابستگی و تخریب نیروی انسانی ایران بود.  


خط ۴۵: خط ۴۷:
تریاک یا همان شیرۀ خشخاش، دارای الکلوئیدهای مختلفی مانند مرفین، کودئین، نارکوتین، پاپاوریم و نارسئین است. براساس تحقیقات انجام گرفته توسط پژوهشگران، در یک گرم تریاک، حدود پنج سانتی‌گرم مرفین وجود دارد.<ref> [https://vajehyab.com/amid/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref>
تریاک یا همان شیرۀ خشخاش، دارای الکلوئیدهای مختلفی مانند مرفین، کودئین، نارکوتین، پاپاوریم و نارسئین است. براساس تحقیقات انجام گرفته توسط پژوهشگران، در یک گرم تریاک، حدود پنج سانتی‌گرم مرفین وجود دارد.<ref> [https://vajehyab.com/amid/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref>


===نقش علمای دین و نخبگان در آگاهی از مضرات تریاک===
== اثرات مخرب تریاک بر سبک زندگی ==
پیش از 1300ش مصرف و خرید و فروش مواد مخدر مانند تریاک در ایران آزاد بود و حتی به عنوان دارو از خارج وارد می‌شد. تا نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، استفاده از تریاک در ایران رواج گسترده‌ای داشت و دولت نظارت چندانی بر آن نداشت.  اما با افزایش آگاهی مردم از مضرات اعتیاد، اقدامات جدی‌تری برای مقابله با این پدیده آغاز شد. علمای دینی با صدور فتوای تحریم تریاک، همراهی ادبا، شعرا و رسانه‌های آن دوره، مردم را به مبارزه علیه اعتیاد تشویق کردند. همزمان با جنبش مشروطیت، این مبارزه شکل قانونی به خود گرفت و لایحه تحدید تریاک برای اولین بار در ایران به‌عنوان یک قانون در مجلس شورای ملی تصویب شد. این قانون نقطه عطفی در تاریخ مبارزه با مواد مخدر در ایران بود و نشان‌دهنده تغییر نگرش جامعه و حکومت نسبت به اعتیاد است. در سال‌های بعد، به ویژه در دوره رضاشاه، قوانین سختگیرانه‌تری برای کنترل مصرف و قاچاق مواد مخدر وضع شد.<ref>[https://psri.ir/?id=9aka8nxc «نقش انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.]</ref>
 
=== آسیب‌های فردی و خانوادگی ===
تریاک از جمله مسکن‌های قدیمی است که مصرف بسیار آن، منجر به وابستگیِ روحی و جسمی به آن می‌شود. از جملۀ این علائم می‌توان به علائم جسمانی مانند حالت تهوع و اسهال، تعرق بیش از حد، تب و لرز، بی‌خوابی و بی‌اشتهایی، گیجی، خمیازه کشیدن و خواب‌آلودگی، مشکلات بینایی، کاهش تنفس و مشکلات تنفسی، تنگ شدن مردمک چشم و علائم رفتاری مانند تغییرات ظاهری (آشفتگی و ژولیدگی)، ناتوانی در تمرکز کردن، درخواست مکرر پول، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس، افسردگی شدید و انزوا اشاره کرد.<ref>[https://honarehzendegi.com/fa/error500?aspxerrorpath=/home/error500 طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی.]</ref>
 
== مبارزات تاریخی با تریاک ==
 
===اقدامات علمای دینی===
پیش از 1300ش مصرف و خرید و فروش مواد مخدر مانند تریاک در ایران آزاد بود و حتی به عنوان دارو از خارج وارد می‌شد. تا نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، استفاده از تریاک در ایران رواج گسترده‌ای داشت و دولت نظارت چندانی بر آن نداشت.  اما با افزایش آگاهی مردم از مضرات اعتیاد، اقدامات جدی‌تری برای مقابله با این پدیده آغاز شد. علمای دینی با صدور فتوای تحریم تریاک، همراهی ادبا، شعرا و رسانه‌های آن دوره، مردم را به مبارزه علیه اعتیاد تشویق کردند.  
 
=== قوانین محدودکننده در دوره‌های مختلف ===
همزمان با جنبش مشروطیت، این مبارزه شکل قانونی به خود گرفت و لایحه تحدید تریاک برای اولین بار در ایران به‌عنوان یک قانون در مجلس شورای ملی تصویب شد. این قانون نقطه عطفی در تاریخ مبارزه با مواد مخدر در ایران بود و نشان‌دهنده تغییر نگرش جامعه و حکومت نسبت به اعتیاد است. در سال‌های بعد، به ویژه در دوره رضاشاه، قوانین سختگیرانه‌تری برای کنترل مصرف و قاچاق مواد مخدر وضع شد.<ref>[https://psri.ir/?id=9aka8nxc «نقش انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.]</ref>
 
=== تحولات پس از انقلاب اسلامی ===
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، سیاست‌های جدیدی در زمینه مبارزه با مواد مخدر گرفته شد. در گام نخست، کشت خشخاش به‌طور کامل ممنوع اعلام شد. در ادامه و بر اساس قانون مصوب سال ۱۳۵۹، هرگونه فعالیت مرتبط با مواد مخدر شامل تولید، نگهداری، حمل و نقل، خرید و فروش و مصرف ممنوع شد. به معتادان مهلتی شش ماهه داده شد تا نسبت به ترک اعتیاد خود اقدام نمایند.
 
همزمان با این تحولات، مجلس شورای اسلامی لایحه‌ای تحت عنوان «تشدید مجازات مرتکبان جرایم مواد مخدر و اقدامات تأمینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کار معتادان» را به تصویب رساند. تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر از دیگر اقدامات این دوره بود که همراه با اعمال مجازات‌های شدید برای متخلفان به اجرا درآمد. این تحولات به‌صورت گسترده در رسانه‌های جمعی آن زمان منعکس شد.
 
در  ۱۳۶۷ش مجمع تشخیص مصلحت نظام با تدوین قوانین جدید، مجازات‌های سنگین‌تری را برای قاچاقچیان و معتادان وضع نمود. هرچند در این قانون به جنبه‌های پیشگیرانه و ضرورت درمان معتادان توجه کافی نشده بود. این نقص در ۱۳۷۶ش با اصلاح قانون برطرف شد و قانون جدید که هم‌اکنون نیز ملاک عمل می‌باشد، به تصویب رسید.
 
بر اساس قانون اصلاحی  ۱۳۷۶، کلیه فعالیت‌های مربوط به مواد مخدر اعم از کشت، تولید، واردات، صادرات و مصرف، به استثنای مصارف پزشکی تحت کنترل، ممنوع شده است. این قانون برای تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. تأمین مصونیت قانونی برای معتادان در طول دوره درمان می‌باشد. با این حال، چنانچه فرد معتاد پیش از شروع فرآیند درمان دستگیر شود، مشمول مجازات‌هایی از جمله جریمه نقدی، شلاق و محرومیت از اشتغال در دستگاه‌های دولتی خواهد شد. قانونگذار در این زمینه تصریح کرده است که در صورت ترک کامل اعتیاد، امکان بازگشت به چرخۀ اشتغال برای این افراد وجود خواهد داشت.<ref>ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد در ایران، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱-۱۴.</ref>


==گسترۀ جغرافیایی تولید تریاک==
==گسترۀ جغرافیایی تولید تریاک==
خط ۵۲: خط ۷۳:


پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استان سیستان و بلوچستان به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم در محدوده هلال طلایی مطرح بود. همچنین مناطق آذربایجان ایران به‌عنوان بخشی از نوک شمالی این هلال، از جمله مناطق شاخص در کشت خشخاش محسوب می‌شد. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که ایران تا قبل از انقلاب اسلامی نقش قابل توجهی در تولید تریاک در منطقه هلال طلایی ایفا می‌کرد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اتخاذ سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر، این نقش به کلی حذف شد. محققان این تحول را نشان‌دهندۀ عزم جدی نظام جمهوری اسلامی ایران در مقابله با پدیدۀ مواد مخدر و حفظ سلامت اجتماعی می‌دانند.<ref>صالحی، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»،  1393ش، ص۵۰-۵۱.</ref>
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استان سیستان و بلوچستان به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم در محدوده هلال طلایی مطرح بود. همچنین مناطق آذربایجان ایران به‌عنوان بخشی از نوک شمالی این هلال، از جمله مناطق شاخص در کشت خشخاش محسوب می‌شد. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که ایران تا قبل از انقلاب اسلامی نقش قابل توجهی در تولید تریاک در منطقه هلال طلایی ایفا می‌کرد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اتخاذ سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر، این نقش به کلی حذف شد. محققان این تحول را نشان‌دهندۀ عزم جدی نظام جمهوری اسلامی ایران در مقابله با پدیدۀ مواد مخدر و حفظ سلامت اجتماعی می‌دانند.<ref>صالحی، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»،  1393ش، ص۵۰-۵۱.</ref>
==مشتقات تریاک==
مرفین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلکالوئیدهای تشکیل‌دهنده تریاک شناخته می‌شود که سهمی حدود ۲۰درصد از ترکیبات این ماده را به خود اختصاص می‌دهد. به طور معمول، از فرآوری هر ۱۰ کیلوگرم تریاک، حدود یک کیلوگرم مرفین خالص استحصال می‌گردد. این ماده به اشکال دارویی متنوعی شامل پودر، قرص، کپسول و آمپول تولید شده و از راه‌های مختلفی همچون مصرف خوراکی، استنشاقی و تزریق زیرپوستی یا وریدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
هروئین که با نام علمی دی‌استیل مرفین شناخته می‌شود، از مشتقات نیمه‌صنعتی مرفین محسوب می‌گردد که از طریق فرآیند استیلاسیون بر روی مرفین تولید می‌شود. تریاک و مشتقات آن از جمله مرفین و هروئین، علی‌رغم خاصیت تسکین‌دهندگی درد، دارای پتانسیل بالایی برای ایجاد وابستگی و اعتیاد هستند. این ویژگی‌ها موجب شده است تا این مواد در کنار کاربردهای محدود پزشکی، به‌عنوان موادی با خطر سوءمصرف بالا شناخته شوند.<ref>صالحی، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»،  1393ش، ص۵۰.</ref>


==کاربردهای تریاک==
==کاربردهای تریاک==


===الف) کاربرد درمانی===
===الف) کاربردهای درمانی (اولیه)===
تریاک، از دیرباز، در میان ایرانیان به‌عنوان یک مُسَکن استفاده می‌شده است. این شیرۀ گیاهی، در درمان درد، سرفه و اسهال بسیار تأثیرگذار است. اما، استفاده از تریاک، عوارضی همچون تخدیر (بی‌حس‌کنندگی) معده و ریه را نیز به دنبال دارد.<ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref>  
تریاک، از دیرباز، در میان ایرانیان به‌عنوان یک مُسَکن استفاده می‌شده است. این شیرۀ گیاهی، در درمان درد، سرفه و اسهال بسیار تأثیرگذار است. اما، استفاده از تریاک، عوارضی همچون تخدیر (بی‌حس‌کنندگی) معده و ریه را نیز به دنبال دارد.<ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9 عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.]</ref>  


خط ۶۹: خط ۸۵:
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۴-۱۵۷.</ref>
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۴-۱۵۷.</ref>


===ب) کابرد تخدیری===
===ب) تبدیل شدن به معضل اجتماعی (کاربرد تخدیری)===
مصرف مداوم تریاک باعث ایجاد وابستگی جسمی و روانی می‌شد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که اعتیاد به تریاک در دوره‌های صفویه و قاجار به معضلی اجتماعی تبدیل شده بود. مصرف تفننی تریاک در ابتدا به صورت محدود انجام می‌گرفت، اما به تدریج به اعتیاد دائمی منجر می‌شد. منابع تاریخی از جمله سفرنامه‌نویسان خارجی مانند شاردن و کمپفر به شیوع گسترده اعتیاد به تریاک در میان اقشار مختلف جامعه ایرانی اشاره کرده‌اند. اعتیاد به تریاک باعث کاهش productivity اجتماعی و اقتصادی می‌شد و در دوره قاجار به یکی از دغدغه‌های اصلاح‌طلبان تبدیل شده بود<ref>آذرخش، آفت زندگی، ۱۳۳۴ش، ۳۷۸.</ref>
مصرف مداوم تریاک باعث ایجاد وابستگی جسمی و روانی می‌شد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که اعتیاد به تریاک در دوره‌های صفویه و قاجار به معضلی اجتماعی تبدیل شده بود. مصرف تفننی تریاک در ابتدا به صورت محدود انجام می‌گرفت، اما به تدریج به اعتیاد دائمی منجر می‌شد. منابع تاریخی از جمله سفرنامه‌نویسان خارجی مانند شاردن و کمپفر به شیوع گسترده اعتیاد به تریاک در میان اقشار مختلف جامعه ایرانی اشاره کرده‌اند. اعتیاد به تریاک باعث کاهش productivity اجتماعی و اقتصادی می‌شد و در دوره قاجار به یکی از دغدغه‌های اصلاح‌طلبان تبدیل شده بود<ref>آذرخش، آفت زندگی، ۱۳۳۴ش، ۳۷۸.</ref>


برخی پژوهشگران ریشه‌های مصرف تریاک به‌عنوان مخدر را به دوران رواج آیین مهرپرستی در فلات ایران بازمی‌گردانند. بر اساس این دیدگاه، در مراسم جشن مهریسن نوشیدنی سکرآوری مورد استفاده قرار می‌گرفته که ترکیبی از گیاه مقدس هوم (یا گوکرن) با خون قربانی بوده است. برخی محققان گیاه گوکرن را با کوکنار مرتبط دانسته و معتقدند از دوران اساطیری جمشید، به تدریج به جای خون گاو، عصاره این گیاه را در شراب حل می‌کرده‌اند. این تحول در ترکیب نوشیدنی آیینی، نشانگر گذار تدریجی از مصرف خون به مواد گیاهی روانگردان در مناسک مذهبی ایران باستان است.<ref>بهار، ''پژوهشی در اساطیر ایران''، ۱۳۶۳ ش، ص۸۰.</ref>
برخی پژوهشگران ریشه‌های مصرف تریاک به‌عنوان مخدر را به دوران رواج آیین مهرپرستی در فلات ایران بازمی‌گردانند. بر اساس این دیدگاه، در مراسم جشن مهریسن نوشیدنی سکرآوری مورد استفاده قرار می‌گرفته که ترکیبی از گیاه مقدس هوم (یا گوکرن) با خون قربانی بوده است. برخی محققان گیاه گوکرن را با کوکنار مرتبط دانسته و معتقدند از دوران اساطیری جمشید، به تدریج به جای خون گاو، عصاره این گیاه را در شراب حل می‌کرده‌اند. این تحول در ترکیب نوشیدنی آیینی، نشانگر گذار تدریجی از مصرف خون به مواد گیاهی روانگردان در مناسک مذهبی ایران باستان است.<ref>بهار، ''پژوهشی در اساطیر ایران''، ۱۳۶۳ ش، ص۸۰.</ref>


==علائم و مضرات وابستگی به تریاک==
تریاک از جمله مسکن‌های قدیمی است که مصرف بسیار آن، منجر به وابستگیِ روحی و جسمی به آن می‌شود. از جملۀ این علائم می‌توان به علائم جسمانی مانند حالت تهوع و اسهال، تعرق بیش از حد، تب و لرز، بی‌خوابی و بی‌اشتهایی، گیجی، خمیازه کشیدن و خواب‌آلودگی، مشکلات بینایی، کاهش تنفس و مشکلات تنفسی، تنگ شدن مردمک چشم و علائم رفتاری مانند تغییرات ظاهری (آشفتگی و ژولیدگی)، ناتوانی در تمرکز کردن، درخواست مکرر پول، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس، افسردگی شدید و انزوا اشاره کرد.<ref>[https://honarehzendegi.com/fa/error500?aspxerrorpath=/home/error500 طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی.]</ref>
==تریاک در ادبیات فارسی==
==تریاک در ادبیات فارسی==
تریاک، از جمله گیاهان دارویی است که از سدۀ 4ق به بعد، در نظم و نثر ایرانیان نیز حضور یافت برای مثال، فردوسی بارها به این واژه اشاره کرده است:<ref> [https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/siavosh/sh7 فردوسی، شاهنامه، داستان سیاوش، بخش 7، بیت 27، سایت گنجور].</ref><br>
تریاک به‌عنوان گیاه دارویی از سدۀ 4ق به بعد، در نظم و نثر ایرانیان نیز حضور یافت برای مثال، فردوسی بارها به این واژه اشاره کرده است:<ref> [https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/siavosh/sh7 فردوسی، شاهنامه، داستان سیاوش، بخش 7، بیت 27، سایت گنجور].</ref><br>
  {{آغاز نستعلیق}}
  {{آغاز نستعلیق}}
  {{شعر|نستعلیق}}
  {{شعر|نستعلیق}}
خط ۱۶۸: خط ۱۸۲:
===کشت بهاره خشخاش در ایران===
===کشت بهاره خشخاش در ایران===
در ایران، كشت بهارۀ خشخاش را مي‌توان از بهمن تا فروردين انجام داد؛ یعنی زمانی‌که خاك از حالت انجماد زمستاني خارج شده باشد و زمان مناسب براي كشت پاييزۀ آن اوايل پاييز است.<ref>[https://www.samatak.com/health/opiate/%d8%ae%d8%b4%d8%ae%d8%a7%d8%b4.html «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک.]</ref>
در ایران، كشت بهارۀ خشخاش را مي‌توان از بهمن تا فروردين انجام داد؛ یعنی زمانی‌که خاك از حالت انجماد زمستاني خارج شده باشد و زمان مناسب براي كشت پاييزۀ آن اوايل پاييز است.<ref>[https://www.samatak.com/health/opiate/%d8%ae%d8%b4%d8%ae%d8%a7%d8%b4.html «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک.]</ref>
==ممنوعیت کشت خشخاش بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران==
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، سیاست‌های جدیدی در زمینه مبارزه با مواد مخدر گرفته شد. در گام نخست، کشت خشخاش به‌طور کامل ممنوع اعلام شد. در ادامه و بر اساس قانون مصوب سال ۱۳۵۹، هرگونه فعالیت مرتبط با مواد مخدر شامل تولید، نگهداری، حمل و نقل، خرید و فروش و مصرف ممنوع شد. به معتادان مهلتی شش ماهه داده شد تا نسبت به ترک اعتیاد خود اقدام نمایند.
همزمان با این تحولات، مجلس شورای اسلامی لایحه‌ای تحت عنوان «تشدید مجازات مرتکبان جرایم مواد مخدر و اقدامات تأمینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کار معتادان» را به تصویب رساند. تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر از دیگر اقدامات این دوره بود که همراه با اعمال مجازات‌های شدید برای متخلفان به اجرا درآمد. این تحولات به‌صورت گسترده در رسانه‌های جمعی آن زمان منعکس شد.
در  ۱۳۶۷ش مجمع تشخیص مصلحت نظام با تدوین قوانین جدید، مجازات‌های سنگین‌تری را برای قاچاقچیان و معتادان وضع نمود. هرچند در این قانون به جنبه‌های پیشگیرانه و ضرورت درمان معتادان توجه کافی نشده بود. این نقص در ۱۳۷۶ش با اصلاح قانون برطرف شد و قانون جدید که هم‌اکنون نیز ملاک عمل می‌باشد، به تصویب رسید.
بر اساس قانون اصلاحی  ۱۳۷۶، کلیه فعالیت‌های مربوط به مواد مخدر اعم از کشت، تولید، واردات، صادرات و مصرف، به استثنای مصارف پزشکی تحت کنترل، ممنوع شده است. این قانون برای تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. تأمین مصونیت قانونی برای معتادان در طول دوره درمان می‌باشد. با این حال، چنانچه فرد معتاد پیش از شروع فرآیند درمان دستگیر شود، مشمول مجازات‌هایی از جمله جریمه نقدی، شلاق و محرومیت از اشتغال در دستگاه‌های دولتی خواهد شد. قانونگذار در این زمینه تصریح کرده است که در صورت ترک کامل اعتیاد، امکان بازگشت به چرخۀ اشتغال برای این افراد وجود خواهد داشت.<ref>ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد در ایران، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱-۱۴.</ref>


==پانویس==
==پانویس==

نسخهٔ ۱ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۰۶:۰۱

تریاک؛ شیرۀ قهوه‌ای رنگ و تلخ‌مزه که از پوست گیاه خشخاش می‌گیرند.
تریاک، در گذشته به‌عنوان مسکن درد و درمان برخی بیماری‌ها کاربرد داشت اما خاصیت اعتیادآور این ماده به تدریج آن را به معضلی اجتماعی تبدیل کرد. در بستر تاریخی، استعمارگران به‌ویژه انگلیس، با ترویج کشت و مصرف تریاک در ایران، اهدافی چندگانه را دنبال می‌کردند. از یک سو به دنبال منافع اقتصادی و ایجاد بازارهای جدید برای کالاهای خود بودند و از سوی دیگر، با ترویج مصرف مواد مخدر، درصدد تضعیف بنیان‌های فرهنگی و ارزش‌های اسلامی-ایرانی جامعه برآمدند. این سیاست در راستای گسترش سبک زندگی غربی و مبارزه با سبک زندگی اصیل ایرانی-اسلامی طراحی شده بود. در مواجهه با این تهدید، قانون‌گذاران با تصویب مقررات محدودکننده وارد عمل شدند و علمای دینی نیز با صدور فتاوی تحریم‌آمیز، در بیداری افکار عمومی نقش مؤثری ایفا کردند. امروزه با وجود جایگاه تاریخی تریاک در پزشکی سنتی و ادبیات فارسی، خطرات ناشی از اعتیاد به این ماده موجب شده تا کنترل شدیدی بر تولید و مصرف آن اعمال شود.

مفهوم‌شناسی تریاک

تریاک شیرۀ منعقدشدۀ تخمدان کال گیاه خشخاش است. تریاک آمادرۀ مصرف، ماده‌ای خمیری با طیف رنگی از قهوه‌ای روشن تا تیره بوده که کیفیت و ویژگی‌های آن تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی و منطقه کشت قرار می‌گیرد. این ماده که در ابتدا به عنوان مسکن و دارو در طب سنتی کاربرد داشت، به تدریج به‌دلیل خاصیت اعتیادآوری به معضلی اجتماعی تبدیل شد. تریاک با تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی موجب تسکین موقت درد شده اما مصرف مداوم آن منجر به وابستگی شدید جسمی و روانی می‌شود. امروزه با وجود کاربردهای محدود پزشکی تحت کنترل، مصرف غیرمجاز آن پیامدهای ناگواری برای فرد و جامعه در پی دارد، از اختلال در عملکردهای روزانه و روابط اجتماعی تا تحمیل هزینه‌های سنگین اقتصادی.[۱] از دیرباز، تریاک به‌عنوان یک مادۀ دارویی در درمان برخی بیماری‌ها مانند دردهای شدید، سرفه‌های مزمن و اسهال مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ماده با تأثیر مستقیم بر سیستم عصبی مرکزی، علاوه‌بر تسکین درد، موجب تخدیر موقت دستگاه تنفسی و گوارش نیز می‌شود. با این حال، کاربردهای پزشکی تریاک همواره با خطر وابستگی جسمی و روانی همراه بوده است.[۲]  

در متون علمی و تاریخی، تریاک با نام‌هایی همچون افیون و اپیوم‌‌‌ نیز شناخته می‌شود.[۳] اگرچه در گذشته مصرف آن در برخی جوامع رواج گسترده‌ای داشت، امروزه به‌دلیل عوارض سوء ناشی از اعتیاد، تولید، توزیع و مصرف آن تحت کنترل شدید قوانین بین‌المللی و ملی قرار گرفته است. شناخت دقیق ترکیبات و اثرات تریاک، به‌ویژه در حوزۀ پزشکی و مبارزه با مواد مخدر، از اهمیت بالایی برخوردار‌‌‌ است.[۴]

مشتقات تریاک

مرفین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلکالوئیدهای تشکیل‌دهندۀ تریاک شناخته می‌شود که سهمی حدود ۲۰درصد از ترکیبات این ماده را به خود اختصاص می‌دهد. به طور معمول، از فرآوری هر ۱۰ کیلوگرم تریاک، حدود یک کیلوگرم مرفین خالص استحصال می‌گردد. این ماده به اشکال دارویی متنوعی شامل پودر، قرص، کپسول و آمپول تولید شده و از راه‌های مختلفی همچون مصرف خوراکی، استنشاقی و تزریق زیرپوستی یا وریدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هروئین که با نام علمی دی‌استیل مرفین شناخته می‌شود، از مشتقات نیمه‌صنعتی مرفین محسوب می‌گردد که از طریق فرآیند استیلاسیون بر روی مرفین تولید می‌شود. تریاک و مشتقات آن از جمله مرفین و هروئین، علی‌رغم خاصیت تسکین‌دهندگی درد، دارای ظرفیت بالایی برای ایجاد وابستگی و اعتیاد است. این ویژگی‌ها موجب شده است تا این مواد در کنار کاربردهای محدود پزشکی، به‌عنوان موادی با خطر سوءمصرف بالا شناخته شوند.[۵]

خاستگاه و تاریخچه تریاک

الف) در جهان

تریاک از گیاه خشخاش گرفته می‌شود و خشخاش (Papaver somniferum) با گل‌های ظریف و رنگارنگ خود، به‌ویژه گونه‌ای با گل‌های قرمز مخملی که به‌صورت خودرو می‌روید، از دیرباز مورد توجه تمدن‌های باستانی بوده است. بیشتر پژوهشگران سواحل دریای مدیترانه را زادگاه این گیاه می‌دانند و برخی نیز منشأ آن را به آسیای صغیر نسبت می‌دهند.[۶] اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ساکنان بین‌النهرین در حدود 3400 سال قبل از میلاد با کشت و مصرف تریاک آشنا بوده‌اند و آن را با عنوان «روغن شیر» می‌شناختند. سومریان این گیاه را با نام‌های «ها» و «جل» به معنای گیاه شادی‌آور می‌خواندند و به نظر می‌رسد مصریان باستان دانش کشت و بهره‌برداری از آن را از تمدن سومری اقتباس کرده باشند. شواهد باستان‌شناسی از جمله نمونه‌های تریاک یافت‌شده در مقبره «چا» در مصر که به سدۀ پانزدهم قبل از میلاد تعلق دارد، گواهی بر قدمت استفاده از این گیاه در تمدن‌های کهن است.[۷]

حالت تخدیرکنندگی و اعتیادآورندگی این گیاه، منجر به رمزآلود بودن این گیاه در میان مردم و استفاده از آن در اساطیر و افسانه‌های ایرانیان بوده است. برخی معتقدند که نوش‌دارویی که رستم برای درمان سهراب خواست، همان شیرۀ خشخاش بوده است.[۸]

در برخی از گزارش‌های تاریخی نیز به مصرف تریاک اشاره شده است.[۹] بسیاری از پادشاهان، در طول تاریخ، که از رواج افیون و تریاک در میان درباریان خود، مستأصل شده بودند به مبارزه علیه آن پرداختند.[۱۰] مصرف تریاک، در دوره صفویان و به‌ویژه در اصفهان، رواج بسیاری یافت[۱۱] و برخی، تریاک‌دان خود را همیشه به‌همراه داشتند و گاهی آن را به جواهراتی باارزش، مزین می‌کردند.[۱۲] فرمان تاریخی شاه عباس، که با لحنی شدید و تهدید‌آمیز همراه بود، منجر به نجات شهر اصفهان از افیون و تخدیر شد.[۱۳]

ب) در ایران

برخی از محققان معتقدند که تریاک از طریق‌ عرب‌ها به ایران وارد شده است و برخی دیگر نوشته‌اند که در حـملۀ مغول به ایران، سربازان‌ مغولی آن را وارد ایران کردند و عده‌ای نیز ورود تریاک به ایران‌ را به نادرشاه افشار پس از لشکرکشی به هند و مراجعت به ایران نسبت می‌دهند.

بر اساس منابع موجود، در زمانِ غزنویان و نزدِ بیشتر سلاطین‌ و درباریان‌ مصرف تریاک متداول بوده است اما رواج تریاک‌کشی در ایران از سدۀ شانزدهم میلادی شروع شده و درباریان اغلب به این ماده معتاد بودند. در این زمان، مردم ایران معتقد بودند تریاک مایۀ قوت، جرأت و جسارت می‌شود. در زمان شاه تهماسب اول خـوردن‌ تـریاک بـه حدی میان شاهزادگان و سران دولت رواج داشت که همیشه مقدار زیادی تریاک در انبارهای‌ شاهی‌ نگهداری می‌شد. با این حال، در ایران تریاک‌کشی به‌صورت جدید از زمان قاجاریه‌ با فعالیت استعمارگران شکل گرفت و در واقع‌ شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان آغاز شد.

کشت گیاه خشخاش‌ در ایران از زمان امیرکبیر در مرحلۀ آزمایش بوده و به گزارش روزنامۀ وقایع اتفاقیه زراعت خشخاش در اطراف تهران به‌عنوان‌ آزمایش‌ انجام می‌شده است. محققان نخستین‌ عـاملی‌ گسترش و رواج مواد مخدر در ایران را جنبۀ درمانی آن می‌دانند چرا که در این دوره بهداشت و درمان وضعیت مطلوبی نداشت. از طرف دیگر چون‌ انگلیسی‌ها تریاک‌ ایران‌ را خوب می‌خریدند، کشاورزان‌ دست از زراعت گندم کـشیدند و قـسمت زیادی از اراضی گندم را به کشت خشخاش تخصیص‌ دادند، به‌‌طوری که تریاک بـه‌صـورت یکـی از مهم‌ترین‌ اجناس‌ صادراتی‌ ایران‌ در آمد.[۱۴]

نقش استعمار در ترویج تریاک در ایران

استعمار غربی با تکیه بر سیاست‌های سلطه‌جویانه، همواره در پی تضعیف بنیان‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی ملل دیگر بوده است. یکی از شگردهای مهم در این راستا، ترویج مصرف تریاک در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران بود. غربی‌ها با نگاهی سودمحور و با هدف گسترش سبک زندگی مادی‌گرایانه و سکولار، تریاک را به‌عنوان ابزاری برای تخریب روحیه مقاومت، غیرت دینی و ظلم‌ستیزی در میان مسلمانان به کار گرفتند. این ماده مخدر نه تنها به‌عنوان منبع درآمدی کلان برای استعمارگران عمل می‌کرد، بلکه با ایجاد وابستگی روانی و جسمی، جامعه را به سوی انفعال و پذیرش سلطۀ بی‌گانه سوق می‌داد.[۱۵]  

دید حکومت وقت نسبت به تریاک به‌عنوان یک منبع درآمد بود و به مضرات و عواقب آن در اعتیاد و استمرار آن در دوره‌های بعد توجه‌ای نمی‌کرد تا جایی که روز به روز به تعداد معتادین افزوده می‌شد. برای مثال 1314ش تعداد معتادین به رقمی حدود 5/1 میلیون نفر و نزدیک به 7 درصد کل جمعیت ایران رسید.[۱۶]

از همان ابتدای حضور استعمار انگلیس در ایران، تریاک به عنوان حربه‌ای برای نفوذ اقتصادی و اجتماعی مورد استفاده قرار گرفت. در دوره صفویه، برادران شرلی به ترویج این ماده پرداختند، اما اوج گسترش آن در عصر قاجار بود. با تشویق حکومت‌های وابسته، کشت خشخاش در اطراف تهران و دیگر مناطق افزایش یافت و تریاک به عنوان کالایی صادراتی به مستعمرات انگلیس فرستاده می‌شد. تبلیغات فریبنده مبنی بر خواص درمانی تریاک، مردم را به مصرف آن ترغیب کرد، در حالی که هدف اصلی، ایجاد وابستگی و تخریب نیروی انسانی ایران بود.  

تبدیل تریاک به فرهنگ روزمره و تأثیرات مخرب آن  

به تدریج، تریاک نه تنها به عنوان یک ماده مخدر، بلکه به بخشی از سبک زندگی ایرانیان تبدیل شد. دولت انگلیس با حیله‌های اقتصادی مانند خرید سوخته تریاک از معتادان، چرخه اعتیاد را تقویت کرد. بسیاری از مردم برای کسب درآمد، به خرید و فروش تریاک روی آوردند، غافل از این که این سیاست استعماری، جامعه را به ورطه نابودی می‌کشاند. حکومت‌های وقت نیز با نگاه اقتصادی به تریاک، از عواقب اجتماعی آن غافل بودند و شمار معتادان روز به روز افزایش یافت.  

در دهه‌های اخیر، با تغییر سیاست‌های استعماری، مواد مخدر صنعتی مانند هروئین جای تریاک را گرفتند. این تغییر، هم‌زمان با افزایش نفوذ آمریکا و دیگر قدرت‌های غربی در ایران بود. هروئین که حمل و مصرف آن آسان‌تر بود، به سرعت در میان جوانان شیوع یافت و جامعه را با بحران جدیدی مواجه کرد. قاچاق این مواد از کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان، با حمایت غیرمستقیم قدرت‌های استکباری، ادامه یافت و ایران را به مسیری برای انتقال مواد مخدر به بازارهای جهانی تبدیل کرد.  

سیاست‌های رژیم پهلوی در تداوم سیاست‌های استعماری

رژیم پهلوی با وجود نمایش‌های تبلیغاتی در مبارزه با مواد مخدر، در واقع خود از عوامل گسترش اعتیاد بود. شخصیت‌هایی مانند اشرف پهلوی به عنوان بازیگران اصلی قاچاق بین‌المللی مواد مخدر شناخته می‌شدند. سیاست‌های دوگانه این رژیم، از یک سو با اعدام قاچاقچیان خرده‌پا همراه بود و از سوی دیگر، باندهای بزرگ با حمایت درباریان به فعالیت خود ادامه می‌دادند. این رفتار نشان می‌دهد که مواد مخدر به عنوان ابزاری برای تضعیف جامعه و تأمین منافع استعماری به کار می‌رفت.[۱۷]  

تریاک یا همان شیرۀ خشخاش، دارای الکلوئیدهای مختلفی مانند مرفین، کودئین، نارکوتین، پاپاوریم و نارسئین است. براساس تحقیقات انجام گرفته توسط پژوهشگران، در یک گرم تریاک، حدود پنج سانتی‌گرم مرفین وجود دارد.[۱۸]

اثرات مخرب تریاک بر سبک زندگی

آسیب‌های فردی و خانوادگی

تریاک از جمله مسکن‌های قدیمی است که مصرف بسیار آن، منجر به وابستگیِ روحی و جسمی به آن می‌شود. از جملۀ این علائم می‌توان به علائم جسمانی مانند حالت تهوع و اسهال، تعرق بیش از حد، تب و لرز، بی‌خوابی و بی‌اشتهایی، گیجی، خمیازه کشیدن و خواب‌آلودگی، مشکلات بینایی، کاهش تنفس و مشکلات تنفسی، تنگ شدن مردمک چشم و علائم رفتاری مانند تغییرات ظاهری (آشفتگی و ژولیدگی)، ناتوانی در تمرکز کردن، درخواست مکرر پول، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس، افسردگی شدید و انزوا اشاره کرد.[۱۹]

مبارزات تاریخی با تریاک

اقدامات علمای دینی

پیش از 1300ش مصرف و خرید و فروش مواد مخدر مانند تریاک در ایران آزاد بود و حتی به عنوان دارو از خارج وارد می‌شد. تا نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، استفاده از تریاک در ایران رواج گسترده‌ای داشت و دولت نظارت چندانی بر آن نداشت.  اما با افزایش آگاهی مردم از مضرات اعتیاد، اقدامات جدی‌تری برای مقابله با این پدیده آغاز شد. علمای دینی با صدور فتوای تحریم تریاک، همراهی ادبا، شعرا و رسانه‌های آن دوره، مردم را به مبارزه علیه اعتیاد تشویق کردند.

قوانین محدودکننده در دوره‌های مختلف

همزمان با جنبش مشروطیت، این مبارزه شکل قانونی به خود گرفت و لایحه تحدید تریاک برای اولین بار در ایران به‌عنوان یک قانون در مجلس شورای ملی تصویب شد. این قانون نقطه عطفی در تاریخ مبارزه با مواد مخدر در ایران بود و نشان‌دهنده تغییر نگرش جامعه و حکومت نسبت به اعتیاد است. در سال‌های بعد، به ویژه در دوره رضاشاه، قوانین سختگیرانه‌تری برای کنترل مصرف و قاچاق مواد مخدر وضع شد.[۲۰]

تحولات پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، سیاست‌های جدیدی در زمینه مبارزه با مواد مخدر گرفته شد. در گام نخست، کشت خشخاش به‌طور کامل ممنوع اعلام شد. در ادامه و بر اساس قانون مصوب سال ۱۳۵۹، هرگونه فعالیت مرتبط با مواد مخدر شامل تولید، نگهداری، حمل و نقل، خرید و فروش و مصرف ممنوع شد. به معتادان مهلتی شش ماهه داده شد تا نسبت به ترک اعتیاد خود اقدام نمایند.

همزمان با این تحولات، مجلس شورای اسلامی لایحه‌ای تحت عنوان «تشدید مجازات مرتکبان جرایم مواد مخدر و اقدامات تأمینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کار معتادان» را به تصویب رساند. تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر از دیگر اقدامات این دوره بود که همراه با اعمال مجازات‌های شدید برای متخلفان به اجرا درآمد. این تحولات به‌صورت گسترده در رسانه‌های جمعی آن زمان منعکس شد.

در ۱۳۶۷ش مجمع تشخیص مصلحت نظام با تدوین قوانین جدید، مجازات‌های سنگین‌تری را برای قاچاقچیان و معتادان وضع نمود. هرچند در این قانون به جنبه‌های پیشگیرانه و ضرورت درمان معتادان توجه کافی نشده بود. این نقص در ۱۳۷۶ش با اصلاح قانون برطرف شد و قانون جدید که هم‌اکنون نیز ملاک عمل می‌باشد، به تصویب رسید.

بر اساس قانون اصلاحی ۱۳۷۶، کلیه فعالیت‌های مربوط به مواد مخدر اعم از کشت، تولید، واردات، صادرات و مصرف، به استثنای مصارف پزشکی تحت کنترل، ممنوع شده است. این قانون برای تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. تأمین مصونیت قانونی برای معتادان در طول دوره درمان می‌باشد. با این حال، چنانچه فرد معتاد پیش از شروع فرآیند درمان دستگیر شود، مشمول مجازات‌هایی از جمله جریمه نقدی، شلاق و محرومیت از اشتغال در دستگاه‌های دولتی خواهد شد. قانونگذار در این زمینه تصریح کرده است که در صورت ترک کامل اعتیاد، امکان بازگشت به چرخۀ اشتغال برای این افراد وجود خواهد داشت.[۲۱]

گسترۀ جغرافیایی تولید تریاک

بر اساس مطالعات جغرافیای کشت خشخاش در سطح جهانی، منطقه جنوب غربی آسیا معروف به «هلال طلایی» با در نظر گرفتن معیارهای وسعت اراضی زیر کشت و حجم تولید، جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است. این منطقه استراتژیک که شامل بخش‌های مرکزی و جنوب غربی افغانستان، نواحی جنوب غربی پاکستان و مناطق جنوب شرقی ایران می‌شود، به‌عنوان کانون اصلی تولید تریاک در جهان شناخته می‌شود. پس از هلال طلایی، منطقه موسوم به «مثلث طلایی» (منطقۀ مرزی میان تایلند، لائوس و میانمار) و سپس کشور مکزیک به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استان سیستان و بلوچستان به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم در محدوده هلال طلایی مطرح بود. همچنین مناطق آذربایجان ایران به‌عنوان بخشی از نوک شمالی این هلال، از جمله مناطق شاخص در کشت خشخاش محسوب می‌شد. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که ایران تا قبل از انقلاب اسلامی نقش قابل توجهی در تولید تریاک در منطقه هلال طلایی ایفا می‌کرد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اتخاذ سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر، این نقش به کلی حذف شد. محققان این تحول را نشان‌دهندۀ عزم جدی نظام جمهوری اسلامی ایران در مقابله با پدیدۀ مواد مخدر و حفظ سلامت اجتماعی می‌دانند.[۲۲]

کاربردهای تریاک

الف) کاربردهای درمانی (اولیه)

تریاک، از دیرباز، در میان ایرانیان به‌عنوان یک مُسَکن استفاده می‌شده است. این شیرۀ گیاهی، در درمان درد، سرفه و اسهال بسیار تأثیرگذار است. اما، استفاده از تریاک، عوارضی همچون تخدیر (بی‌حس‌کنندگی) معده و ریه را نیز به دنبال دارد.[۲۳]

برخی از طبیبان طب سنتی، ترکیب خشخاش و عسل را برای دفع سرفه و اسهال،[۲۴] ترکیب آن با روغن گل را برای دفع سردرد، مخلوط تریاک با روغن بادام، زعفران و مَر (نوعی صمغ گیاهی) را برای درمان گوش‌درد، ترکیب آن با زردۀ تخم‌مرغ بریان شده و زعفران را برای درمان ورم، مخلوط صمغ خشخاش با شیر زنان را برای درمان نقرس (گرفتگی شدید عضلانی) مفید می‌دانستند.[۲۵]

ب) تبدیل شدن به معضل اجتماعی (کاربرد تخدیری)

مصرف مداوم تریاک باعث ایجاد وابستگی جسمی و روانی می‌شد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که اعتیاد به تریاک در دوره‌های صفویه و قاجار به معضلی اجتماعی تبدیل شده بود. مصرف تفننی تریاک در ابتدا به صورت محدود انجام می‌گرفت، اما به تدریج به اعتیاد دائمی منجر می‌شد. منابع تاریخی از جمله سفرنامه‌نویسان خارجی مانند شاردن و کمپفر به شیوع گسترده اعتیاد به تریاک در میان اقشار مختلف جامعه ایرانی اشاره کرده‌اند. اعتیاد به تریاک باعث کاهش productivity اجتماعی و اقتصادی می‌شد و در دوره قاجار به یکی از دغدغه‌های اصلاح‌طلبان تبدیل شده بود[۲۶]

برخی پژوهشگران ریشه‌های مصرف تریاک به‌عنوان مخدر را به دوران رواج آیین مهرپرستی در فلات ایران بازمی‌گردانند. بر اساس این دیدگاه، در مراسم جشن مهریسن نوشیدنی سکرآوری مورد استفاده قرار می‌گرفته که ترکیبی از گیاه مقدس هوم (یا گوکرن) با خون قربانی بوده است. برخی محققان گیاه گوکرن را با کوکنار مرتبط دانسته و معتقدند از دوران اساطیری جمشید، به تدریج به جای خون گاو، عصاره این گیاه را در شراب حل می‌کرده‌اند. این تحول در ترکیب نوشیدنی آیینی، نشانگر گذار تدریجی از مصرف خون به مواد گیاهی روانگردان در مناسک مذهبی ایران باستان است.[۲۷]

تریاک در ادبیات فارسی

تریاک به‌عنوان گیاه دارویی از سدۀ 4ق به بعد، در نظم و نثر ایرانیان نیز حضور یافت برای مثال، فردوسی بارها به این واژه اشاره کرده است:[۲۸]

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

نظامی نیز به این گیاهِ پادزهر گونه اشاره کرده است:[۲۹]

 الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

علاوه‌بر ادبیات رسمی، در ادبیات شفاهی فارسی‌زبانان نیز واژه‌های تریاک و افیون حضور یافته‌اند. از آن جمله می‌توان به کنایاتی همچون «افیون چشیدن» (فریب خوردن)، «تریاک زدن بر زهر شب» (کنایه از روز شدن) و تمثیلاتی مانند «دو مثقال تریاک ضرر زدن یا خوردن» (به‌معنای سخت ترساندن و ترسیدن)، «مثل تریاکی» (سخت عبوس و تلخ)، «مثل گنجشک تریاکی» (موجودی زار و نزار) «تریاک دوای همۀ دردها ست، اما خودش دردی است که درمان ندارد»، «از قند شیرین‌تر تریاک مفت»،[۳۰] «آدم تریاکی هیچ وقت سوراخ وافورش را گم نمی‌کند»[۳۱] و «می‌پرست مالش را تلف می‌کند، بنگی عقلش را و تریاکی عمرش را»[۳۲] اشاره کرد.

وضعیت فعلی مصرف تریاک در ایران

بر اساس آخرین آمارها، حدود ۶۰درصد از ۳ میلیون مصرف‌کنندۀ مواد مخدر در ایران تریاک مصرف می‌کنند که نشان‌دهندۀ حضور پررنگ این ماده در سبد مصرف معتادان است. از این تعداد، ۱۰ درصد را افراد بالای ۶۰ سال تشکیل می‌دهند که به‌طور عمده به‌دلیل مصرف طولانی‌مدت و وابستگی به این ماده، همچنان به استفاده از آن ادامه می‌دهند. با احتساب خانواده‌های درگیر، حدود ۱۲ میلیون نفر مستقیم یا غیرمستقیم با پیامدهای اعتیاد دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند که حدود ۷ میلیون و ۲۰۰ هزار خانوادۀ آن به مصرف‌کنندگان تریاک مربوط می‌شود. از نظر اقتصادی، بازار مواد مخدر سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار به اقتصاد کشور ضربه وارد می‌کند که شامل هزینه‌های مستقیم خرید مواد، درمان، نگهداری و زندان‌های مرتبط با جرائم مواد مخدر است.

با توجه به سهم ۶۰ درصدی تریاک در مصرف مواد، پژوهشگران معتقدند که این ماده به‌تنهایی سالانه حدود ۶ میلیارد دلار از این زیان اقتصادی را به خود اختصاص می‌دهد. این وضعیت نه‌تنها سلامت جامعه را تهدید می‌کند، بلکه بار مالی سنگینی بر دوش نظام بهداشتی و قضایی کشور تحمیل کرده است. کاهش مصرف تریاک و جایگزینی برنامه‌های درمانی مؤثر می‌تواند گام بزرگی در کاهش این آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی باشد.[۳۳]

گیاه خشخاش

خشخاش، با نام محلی، کوکنار و تُورتُوری، گیاهی از خانوادۀ شقایقیان است. ارتفاع این گیاه علفیِ یک‌ساله به یک تا دو متر می‌رسد. خشخاش دارای ساقه‌ای روبه بالا بوده و بدون ‌کرک است و برگ‌هایی به رنگ سبزِ غبارآلود دارد. گل‌های درشت و زیبای آن، در انواع مختلف، به رنگ‌های متفاوت ولی بیشتر به رنگ سفید ارغوانی دیده می‌شود. میوۀ آن کپسول‌مانند است و درون آن تخم‌های خشخاش قرار دارد. این گیاه خاصیت‌های فراوانی دارد و برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از آن استفاده می‌شود، ولی با این حال ریشه، برگ و شیرۀ آن که تریاک از آن تهیه می‌شود، سمی بوده و از آن برای تهیۀ داروهایی مانند مورفین و مسکن‌ها استفاده می‌شود.

اولین اسناد تاریخی دربارۀ کشت این گیاه مربوط به دوران سومریان است که از آن به‌عنوان دارو و ماده‌ای نشاط‌آور استفاده می‌کردند. طبق اسناد به‌دست آمده حدود ۹۰۰ سال قبل، پزشکان عرب، تریاک را به‌عنوان ماده‌ای اعتیادآور معرفی کرده‌اند.

در سال ۱۸۰۳م مورفین و در سال ۱۸۷۴م هروئین از تریاک استخراج شد. شرکت بایر آلمان اولین شرکتی بود که از مورفین دارویی تهیه کرد که به‌عنوان داروی ضد سرفه، تسکین‌دهنده و درمان دردهای سینه مصرف می‌شد. بعد از مدتی به اثرات اعتیادآور آن پی ‌بردند. در همین زمان مشخص شد که مشتقات مورفین دارای آثار ضد سرفه، ضد اسهال و ضد درد است.[۳۴]

فواید خشخاش

بهترین و مهم‌ترین مزایای خشخاش عبارت‌اند از:

  • بهبود باروری زنان[۳۵] و سلامت جنسی آن‌ها؛[۳۶]
  • افزایش هضم غذا؛[۳۷]
  • درمان بی‌خوابی و آرام‌بخش؛[۳۸]
  • درمان زخم‌های دهان [۳۹] و خنک‌کنندۀ بدن؛ [۴۰]
  • تقویت و افزایش انرژی و همچنین کمک به جذب کلسیم در بدن؛
  • بهبود سلامت مغز و کاهش‌دهندۀ اختلال شناختی؛
  • تقویت استخوان‌ها؛
  • کاهش فشارخون و تنظیم آن؛
  • تقویت سیستم ایمنی بدن؛
  • کاهش کلسترول و کمک به بهبود سلامت قلب؛
  • درمان دیابت؛
  • بهبود سلامت چشم و بینایی؛
  • مبارزه با تومورها و جلوگیری از سرطان؛[۴۱]
  • درمان سنگ کلیه؛
  • بهبود عمل‌کرد تیروئید؛
  • دارای اثرات ضد درد؛
  • سلامت پوست و مرطوب‌کننده و پاک‌کنندۀ آن؛
  • درمان اگزما و التهاب؛
  • درمان شورۀ سر و تقویت رشد مو؛
  • درمان آسم و تنفس بهتر؛
  • جلوگیری از سرفه و سردرد ناشی از آن و هم‌چنین کاهش خلط؛
  • کاهش گلودرد و التهاب؛
  • جلوگیری از کم‌خونی و سرگیجه‌های غیر منتظره؛[۴۲]

عوارض و اثرات جانبی خشخاش

با وجود مزایای زیاد دانه‌های خشخاش، برخی عوارض نیز برای آن ذکر شده است مانند:

  • آلرژی؛
  • استفراغ؛
  • ورم چشم؛
  • قرمزی پوست؛
  • مشکلات تنفسی؛[۴۳]

روش نگه‌داری و ذخیره‌سازی دانه‌های خشخاش

برای ذخیره و نگهداری دانه‌های خشخاش، برای مدت طولانی بهتر است آن را در فضایی خنک، خشک و تاریک، و در ظرف دربسته نگهداری کرد.[۴۴]

انواع خشخاش

دو نوع خشخاش دانه‌سفید و دانه‌سیاه وجود دارد که با نام‌های دیگری مثل کوکنار، خشخاش ‌اسود، خشخاش ‌بُستانی و خشخاش ‌بَرّی نیز شناخته می‌شود.[۴۵]

خواص خشخاش در طب سنتی

با توجه به طبع سرد و خشک خشخاش، این ماده خواب‌آور بوده و اخلاط کثیف بدن افراد صفراوی مزاج را رقیق می‌کند، هم‌چنین نوعی مخدر برای اعصاب متلاطم است، ضد اسهال بوده و اگر با عسل مصرف شود خشونت سرفۀ گرم، خشک و خونی را از بین می‌برد. این گیاه هم‌چنین ‌سوزش مثانه را رفع می‌کند و میزان دفع مدفوع را افزایش داده و از یبوست جلوگیری می‌کند. به علت سمی‌بودن ریشه، برگ و شیرۀ خشخاش که تریاک از آن تهیه می‌شود، لازم است مصرف آن زیر نظر متخصص باشد.[۴۶]

کاربردهای دانۀ خشخاش

علاوه بر استفادۀ دارویی از دانۀ خشخاش، در فرهنگ‌های گوناگون از این دانه به‌صورت خشک و بوداده یا تر در آشپزی و شیرینی‌پزی نیز استفاده می‌شود. قاووت خشخاش، یکی از خوراکی‌های معروف، بسیار مفید و پر انرژی است که با دانه خشخاش تهیه می‌شود و در ترکیب آن خشخاش، سیاه‌دانه، کنجد، هل‌سبز و شکر به‌کار می‌رود.[۴۷]

کاربردهای روغن خشخاش

خشخاش عمدتاً مصرف خوراکی داشته و به‌خاطر طبیعت سرد و خشک آن مزه‌ای تلخ دارد و در داروسازی نیز به صورت استعمال خارجی و داخلی کاربردهای فراوانی دارد.[۴۸]

عوارض احتمالی

در صورت مداومت استعمال روغن خشخاش بر ناحیۀ پشت گردن، باعث کند شدن فعالیت عصبی و کاهش حافظه می‌شود.[۴۹]

مناطق کاشت خشخاش

گیاه خشخاش

خشخاش، گیاه بومی آسیای صغیر است در مناطق گرم رشد می‌کند و بیشتر در کشورهای افغانستان، ترکیه، هندوستان و چین کشت می‌شود.[۵۰] خشخاش در ایران نیز کشت می‌شد، اما سال‌ها است که کشت آن ممنوع شده است. بهترین نواحی کشت خشخاش در ایران استان‌های فارس، خراسان، آذربایجان، بختیاری، خوزستان و لرستان است.[۵۱]

بهترین فصل کشت خشخاش

کاشت خشخاش به‌وسیله بذر انجام مي‌شود و کمترین درجه حرارتی که براي جوانه‌زدن آن لازم است ۳ تا ۴ درجۀ سانتي‌گراد است. خشخاش در مناطق خيلي سرد، در بهار و در مناطق معتدل در پاييز كشت می‌شود.[۵۲] طول دوره رشد گياهانی که در فصل بهار کشت می‌شوند 120 تا 160 روز است.[۵۳]

کشت بهاره خشخاش در ایران

در ایران، كشت بهارۀ خشخاش را مي‌توان از بهمن تا فروردين انجام داد؛ یعنی زمانی‌که خاك از حالت انجماد زمستاني خارج شده باشد و زمان مناسب براي كشت پاييزۀ آن اوايل پاييز است.[۵۴]

پانویس

  1. ↑ حسینی، «مباحث کاربردی پزشکی قانونی- انواع مواد اعتیاد آور»، وب‌سایت سیلیویکا.
  2. ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ تریاک، وب‌سایت واژه‌یاب.
  3. ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.
  4. ↑ صادقی، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  5. ↑ صالحی، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»، 1393ش، ص۵۰.
  6. ↑ بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص۹.
  7. ↑ بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص25-26؛
    طاهری، «تریاک»، ۱۳۴۵ش، ص۵۴۵.
  8. ↑ ادیب‌الحکما، «تفننات ثلاثه»، ج2، 1384ش، ص354.
  9. ↑ بیهقی، تاریخ، ۱۳۵۶ش، ص804.
  10. ↑ منجم یزدی، تاریـخ عباسـی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۷.
  11. ↑ پولاک، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص۴۳4؛
    شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۴۵ش، ج4، ص284-285.
  12. ↑ پولاک، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص۴۳۵؛
    فلسفی، زندگانی شاه‌ عباس اول، ۱۳۴۱ش، ج2، ص271.
  13. ↑ شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۴۵ش، ج8، ص109-112.
  14. ↑ نیکبخت و صادقی، «مواد مخدر (از گذشته تاکنون با تاکید بر داروهای توهم زا)»، مجلۀ تحقیقات جدید در علوم انسانی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۳-۱۳۰.
  15. ↑ «نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، خبرگزاری تسنیم.
  16. ↑ شاکری، مواد مخدر و اعتیاد، ۱۳۶۹ش، ص۴۸.
  17. ↑ «نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، خبرگزاری تسنیم.
  18. ↑ عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.
  19. ↑ طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی.
  20. ↑ «نقش انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
  21. ↑ ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد در ایران، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱-۱۴.
  22. ↑ صالحی، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»، 1393ش، ص۵۰-۵۱.
  23. ↑ عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.
  24. ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص235.
  25. ↑ اخـوینی بخاری، هدایة ‌المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۱۵۶ و ۲۷۱-۲۷۴؛
    جرجانی، ذخیرۀ خوارزمشاهی، ۱۳۸۲ش، ج2، ص49؛
    ابومنصور موفق‌ هروی، الابنیة عن الحقائق الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳۹؛
    حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۳۷۱ش، ص۳۸- ۳۹؛
    عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۴-۱۵۷.
  26. ↑ آذرخش، آفت زندگی، ۱۳۳۴ش، ۳۷۸.
  27. ↑ بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ۱۳۶۳ ش، ص۸۰.
  28. ↑ فردوسی، شاهنامه، داستان سیاوش، بخش 7، بیت 27، سایت گنجور.
  29. ↑ نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، بخش 36، سایت گنجور.
  30. ↑ شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۷۹ش، ص۲۹۵-۲۹۸.
  31. ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج1، ص195.
  32. ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج2، ص1736.
  33. ↑ «در حال حاضر ۹۵ درصد چرخه درمان اعتیاد در دست بخش خصوصی است»، خبر آنلاین؛ «اعتیاد سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار به اقتصاد ایران ضربه می‌زند»، خبر آنلاین.
  34. ↑ صدیقی، «خواص گل و تخم خشخاش»، وب‌سایت آشا ارگانیک.
  35. ↑ «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک.
  36. ↑ «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  37. ↑ «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک.
  38. ↑ «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  39. ↑ «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک.
  40. ↑ «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  41. ↑ «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک.
  42. ↑ «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  43. ↑ «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  44. ↑ «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک.
  45. ↑ «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  46. ↑ «خشخاش گیاهی سحرآمیز!»، وب‌سایت طبایع.
  47. ↑ . «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  48. ↑ «خواص گیاه خشخاش | گیاهی با خواص متعدد که هم می‌کشد هم مداوا می‌کند»، وب‌سایت ایران کازمد.
  49. ↑ «خواص گیاه خشخاش | گیاهی با خواص متعدد که هم می‌کشد هم مداوا می‌کند»، وب‌سایت ایران کازمد.
  50. ↑ «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک.
  51. ↑ «خشخاش گیاهی سحرآمیز! »، وب‌سایت طبایع.
  52. ↑ «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک.
  53. ↑ «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره.
  54. ↑ «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک.

منابع

  • آذرخش حسن‌علی، آفت زندگی، تهران، ۱۳۳۴ش.
  • ابومنصور موفق‌ هروی، الابنیة عن الحقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی‌ اردکانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۱ش.
  • اخـوینی بخاری، ربیـع، هدایة ‌المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
  • ادیب‌الحکما، سلیم، «تفننات ثلاثه»، دفتر تاریخ، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، 1384ش.
  • ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد در ایران، تهران، سازمان بهزیستی کشور، ۱۳۸۲ش.
  • بوث، مارتین، تاریخ تریاک، ترجمۀ منوچهر نوایی، تهران، سفی علیشاه، ۱۳۸۰ش.
  • بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، توس، ۱۳۶۳ ش
  • بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به‌تحقیق علی‌اکبر فیاض، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
  • پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
  • «تریاک از سبد مصرف معتادان پر کشید!/ وضعیت شیوع مصرف مواد در ۳۱ استان کشور»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۴۰۲ش.
  • جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۲ش.
  • «خشخاش گیاهی سحرآمیز! »، وب‌سایت طبایع، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
  • «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
  • «خواص گیاه خشخاش | گیاهی با خواص متعدد که هم می‌کشد هم مداوا می‌کند»، وب‌سایت ایران کازمد، تاریخ درج مطلب: بازدید: 7 بهمن 1401ش.
  • حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت دارویی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
  • ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
  • رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری، تهران، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی، ۱۳۸۴ش.
  • شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
  • شاکری، عبدالحسین، مواد مخدر و اعتیاد، تهران، نشر گوتنبرگ، ۱۳۶۹ش.
  • شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، ۱۳۷۹ش.
  • صادقی، مریم و جعفری، محمد، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
  • صالحی، شعله، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»، مجلۀ سلامت اجتماعی و اعتیاد، شمارۀ ۳، 1393ش.
  • صدیقی، «خواص گل و تخم خشخاش»، وب‌سایت آشا ارگانیک، تاریخ درج مطلب: ۳۱ تیر ۱۳۹۸ش.
  • طاهری، ابوالقاسم، «تریاک»، یغما، تهران، س 19، شماره 10، ۱۳۴۵ش.
  • طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
  • عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
  • عمید، حسن، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
  • فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
  • فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه‌ عباس اول، تهـران، نگاه، ۱۳۴۱ش.
  • «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
  • «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره، تاریخ به‌روز رسانی: 28 شهریور 1400ش.
  • معین، محمد، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
  • منجم یزدی، محمد، تاریـخ عباسـی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیـد‌نیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
  • ناصرخسرو، سفرنامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۴ش.
  • نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
  • «نقش انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۴۰۰ش.
  • «نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۹ دی ۱۳۹۱ش.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:تریاک&oldid=28120»