پیش‌نویس:تره

تره؛ گیاهی از دسته سبزیجات با خواص درمانی و خوراکی.

تره نوعی سبزی خوش‌طعم و پرخاصیت است که به خانوادۀ پیازها تعلق دارد و در آشپزی و طب سنتی کاربرد فراوان دارد. برگ‌های تره باریک، بلند و سبز هستند و طعمی ملایم‌تر از پیاز و سیر دارد. در آشپزی معمولاً به‌صورت خام در سالاد، همراه غذاهای پخته، سوپ و خورش استفاده می‌شود. این سبزی از نظر خواص تغذیه‌ای، سرشار از ویتامین‌ها خصوصاً ویتامین C، ویتامین K، ویتامین A و مواد معدنی مهمی مانند پتاسیم، آهن، کلسیم و منیزیم است. همچنین فیبر بالایی دارد که به هضم غذا کمک می‌کند و برای سلامت دستگاه گوارش مفید است.

معرفی تره

تره، گیاهی است دو ساله، بدون ساقه، با برگ‌های دراز که از جمله سبزی‌های خوردنی محسوب می‌شود. این گیاه که از خانوادۀ پیازهای خوراکی است، از بذر خود به‌صورت برگ بلند و بدون شاخه‌ای روییده و همچون سیر و پیاز، بوی تند و تیزی دارد. ایرانیان، این سبزی را به‌صورت خام در کنار سایر سبزی‌های خوردنی مصرف می‌کنند. سبزی تره، در فرهنگ‌های کهن با نام‌هایی همچون «تَرَگ» در زبان پهلوی، «گندنا» در خراسان، «کوار» در گیلان»، و «علف سیر» در زبان فارسی آمده است. برخی از فرهنگ‌ها، تره را هر نوع سبزی قابل کِشتی که همراه با غذا خورده می‌شوند، تعریف کرده‌اند. برخی از محققان نیز گندنا را به سه دسته تقسیم کرده‌اند: شامی، نبطی و دشتی (بیابانی). نام تره، در برخی از کتب مربوط به علم کشاورزی در دورۀ مغول نیز آمده و آن را به‌عنوان یکی از سبزی‌های رایج در ایران معرفی کرده‌اند.

شیوه‌های کاشت و نگهداری

زمان کشت تره، در فصل خزان و پیش از سرد شدن هوا بوده است؛ اما امروزه، با توجه به تغییرات آب‌وهوایی رخ‌داده در زمین، زمان کشت این سبزی، متفاوت است. زمین لازم برای کشت تره نیز باید دارای خاکی نرم و کودی مناسب باشد. تره، از جمله گیاهانی است که در طول سال، چندین مرتبه محصول می‌دهد. در گذشته، یکی از راه‌های دفع آفت از این گیاه را دفن‌کردن قلب گرم گوسفندی، در دل خاک می‌دانستند تا تمام کرم‌های موجود در خاک به سراغ آن رفته و گیاه تره مصون بماند.

کاربرد خوراکی تره

این گیاه، هم به‌صورت خام در سبزی خوردن و هم به‌صورت پخته، خورده می‌شود. تره، در سبزی آش، قورمه سبزی، سبزی پلو، کوکوسبزی، کوفته برنجی، کوکوی تره، دیزی بزباش و سایر انواع خوراک‌های محلی مانند غذاهای کردی دغورمه، شله‌گیا و قارچک، غذاهای شمالی ترشی‌تره، غذای گیلانی دیزه‌تره (خوراکی مخصوص شب چهارشنبه‌سوری) و غذای بروجردی برگ تره‌شیرینک آب‌پز که همراه با نان سرخ‌کرده خورده می‌شود، کاربرد دارد. مردم افغانستان نیز تره را با نام «گندنه» شناخته و نوعی غذای معروف به‌نام «بولانی» از آن تهیه می‌کنند. تره را به‌صورت خشک‌شده و به‌عنوان سبزی معطر در پخت خوراک نیز استفاده می‌کنند. سبزی تره در پخت برخی از نان‌ها مانند نان گندنا نیز استفاده می‌شود. در مناطق جنوبی ایران، از ترۀ وحشی (میلو) که به‌صورت خودرو در گندم‌زارها می‌روید، در طبخ نان‌های محلی استفاده می‌شود.

انواع تره

سبزی تره چند نوع مختلف دارد که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند:

• تره معمولی یا تره باغی: نوع رایج‌تر که در آشپزی روزمره استفاده می‌شود؛ برگ‌های باریک و نواری‌شکل سبز دارد و طعمی ملایم‌تر از پیاز و سیر دارد.
• تره فرنگی: گونه‌ای با برگ‌های پهن، ساقه‌ای سفید و ضخیم که بیشتر برای پخت و پز استفاده می‌شود و طعم ملایم‌تری نسبت به ترۀ معمولی دارد. این تره بیش‌تر در فروردین‌ماه و در مناطق سردسیر می‌روید. این نوع تره لزج بوده و غدۀ کوچک‌تری نسبت به غدۀ پیاز معمولی دارند.
• تره کوهی: گیاهی خودرو که در مناطق کوهستانی می‌روید وتره کوهی، گیاهی علفی خودرو با طعمی مشابه با پیازچه و ظاهری همانند تره است. این نوع از تره در سبد سبزی‌های خوراکی مردم حضور داشته و در پخت برخی خوراک‌ها استفاده می‌شود. ترۀ کوهی که در دشت می‌روید به «کورایه» و نوع کوهی آن به «کنیوال» معروف هستند. در طب سنتی برای تره کوهی خواص زیادی برای تقویت بدن و درمان بیماری‌ها از جمله دفع کرم‌های معده، رفع باد بدن، رفع ورم چشم و پلک چشم و درمان فراموشی می‌شمارند.
• تره پهن برگ: گونه‌ای کوچک از خانوادۀ پیازچه با برگ‌های پهن‌تر که در برخی مناطق کشت می‌شود.
• انواع محلی تره: مانند تره مازندرانی، تره گیلانی و تره رشتی که در مناطق مختلف ایران کشت و مصرف می‌شود و هر کدام طعم و خواص غذایی و دارویی خاص خود را دارند.

هر کدام از انواع تره به‌دلیل شکل برگ، ساقه، طعم و کاربردهای متفاوت، در غذاهای مختلف و به‌عنوان داروهای گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

تره در طب سنتی

تره در طب سنتی هم به‌عنوان سبزی خوردنی و هم به‌عنوان دارویی گیاهی برای درمان بیماری‌های مختلف پیشنهاد شده است و نقش مهمی در حفظ سلامت و بهبود برخی اختلالات بدن دارد. البته برخی از طبیبان طب سنتی، ترۀ خام را نفاخ، موجب بوی بد دهان و خراب‌شدن دندان می‌دانستند. برخی دیگر، دو بار پختن تره را موجب از بین رفتن نفخ آن دانسته و از دیگر خواص تره به نرم‌کنندگی شکم و روان‌کنندگی ادرار اشاره کرده‌اند. در طب سنتی، تره، برای کلیه و مثانه مضر دانسته شده است.

برخی طبیبان، تره را برای کسانی که مبتلا به درد معده هستند، مضر و گروهی دیگر آن را تقویت‌کنندۀ معده اعلام کرده‌اند. طبع تره در طب سنتی، گرم و مرطوب اعلام شده و نوع بیابانی آن را گرم‌ترین و خشک‌ترین نوع تره دانسته‌اند که زیان‌آور است. در برخی روایات دینی نیز تره به عنوان سبزی مقوی و درمانگر معرفی شده است.

ابن‌سینا، به فواید و ضررهای تره اشاره کرده و آن را برای درمان بواسیر، ورم کبد، درمان دل‌پیچۀ کودکان، مداوای محل گزش مار و برای سلامتی افراد سالخورده، مفید دانسته است. خوانندگان و مداحان از تره برای روانی صدا استفاده می‌کنند.

مصلح تره در طب سنتی کاسنی و گشنیز معرفی شده است که عوارض احتمالی تره را کاهش می‌دهد. زیاده‌روی در مصرف تره مخصوصاً برای افراد گرم‌مزاج یا مبتلا به نفخ معده مضر است و ممکن است باعث عوارضی مانند احتراق خون یا ضعف بینایی شود.

تره در طب مردمی

تره در طب مردمی، دارای طبیعت گرم و خشک دانسته شده و برای افرادی که سردی مزاج دارند، توصیه می‌شود. برای درمان سنگینی و بیماری‌های رحمی زنان، به آن‌ها سفارش می‌شد که برای لحظاتی در مخلوط آب ترۀ تازه، سرکه و آب نمک بنشینند. ترکیب تره و سماق را نیز برای جوش بدن مفید می‌دانستند. تره کوهی، در میان مردم، برای درمان درد گوش و تقویت چشم سفارش می‌شد. آغشته‌کردن چاقو به آب تره، باعث می‌شود تا تیغۀ آن کُند نشود. از دیگر فواید تره، از نظر مردم، افزایش اشتها و درمان لکه‌های پوستی است. مردم خراسان، ترکیب دنبۀ گوسفندی و تره را برای درمان بواسیر مفید می‌دانند.

ارزش تغذیه‌ای تره

تره حاوی ویتامین‌ها و مواد معدنی بسیاری است که فواید پزشکی و تغذیه‌ای مهمی برای بدن به همراه دارد. ترکیبات اصلی تره به شرح زیر است:

• ویتامین‌ها: ویتامین C (تقویت سیستم ایمنی و آنتی‌اکسیدان)، ویتامین A (حفظ سلامت چشم‌ها و تقویت سیستم ایمنی)، ویتامین K (ضروری برای انعقاد خون و سلامت استخوان‌ها)، ویتامین B6 (سلامت سیستم عصبی و کاهش استرس) و ویتامین‌های گروه B مثل ب1 و ب2.
• مواد معدنی: آهن (عامل اکسیژن‌رسانی به خون)، منیزیم (ضد سرطان و تقویت‌کننده قلب)، پتاسیم (تنظیم فشار خون و کاهش خطر بیماری‌های قلبی)، کلسیم (سلامت استخوان‌ها و دندان‌ها)، فسفر (تقویت حافظه)، منگنز و مس که برای سلامت عمومی بدن ضروری هستند.
• فیبر خوراکی: که به بهبود هضم و سلامت گوارش کمک می‌کند.
• ترکیبات گوگردی و فلاونوئیدها: با خواص ضد میکروبی، ضد التهابی و آنتی‌اکسیدانی.

فواید پزشکی تره

از نظر علمی تره به‌دلیل دارابودن ارزش تغذیه‌ای سرشار می‌تواند به حفاظت از سلامتی قلب (به‌ویژه تره وحشی)، افزایش سیستم ایمنی بدن، سلامت سیستم عصبی بدن، تقویت چشم، کاهش احتمال ابتلا به بیماری آب مروارید، کاهش فشار خون، بهبود هضم غذا، کاهش خطر ابتلا به سرطان، کمک به درمان دیابت نوع 2، تقویت استخوان، محافظت در برابر آفتاب سوختگی، درخشان شدن مو و درمان آکنه کمک کند.

تره در ادبیات فارسی

ادبیات عامۀ مردم ایران، دارای امثال و حِکَمی است که از واژۀ تره استفاده کرده‌اند، مانند «باغچۀ تره است، هرچه درو کنی بهتر می‌شود»؛ «بر بوی پیاز، تره می‌روید»؛ «ناقد مشک سیر است یا گندنا است»؛ «کسی برای حرف او تره هم خرد نمی‌کند (کنایه از گوش نکردن و اهمیت ندادن به کسی)».

منابع

• «آشنایی با 15 خواص تره»، سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 28 اردیبهشت 1401ش.
• «آیا می دانید خواص تره کوهی چیست؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1404ش.
• ابن‌بیطار، عبدالله بن احمد، الجامع فی الادویه المفرده، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1387ش.
• ابن‌سینا، ادویۀ قلبیه، ترجمۀ حسین رضوی برقعی، تهران، نی، ۱۳۸۷ش.
• ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
• ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۱ش.
• انصاف‌جویی، محمد و دیگران، آشپزی کردستان، سنندج، گوران، ۱۳۸۶ش.
• بهرامی، حسینعلی، فرهنگ گیاهی، تهران، بی‌نا، 1329ش.
• «بیش از 40 خواص تره در طب سنتی برای سلامتی»، وب‌سایت اکسیرطب، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1404ش.
• پتروشفسکی، ا. پ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۴ش.
• «تره پهن برگ»، وب‌سایت گلبرگ پامچال، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1404ش.
• «تره کوهی»، وب‌سایت پینو، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1404ش.
• جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۸۲ش.
• حجازی، شبنم و یاراحمدی، علیرضا، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ش.
• جمالی‌یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۴۶ش.
• حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت دارویی رازی، ۱۳۷۱ش.
• خاور مرعشی، زری، هنر آشپزی در گیلان، تهران، عطائی، ۱۳۸۸ش.
• «خواص و طبع تره در طب سنتی»، وب‌سایت طبایع، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1404ش.
• خوشبین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ش.
• دنیسری، محمد، نوادر التبادر لتحفة البهادر، به‌تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، معین، ۱۳۵۲ش.
• دیوسکوریدوس، هیولی الطب فی الحشائش و السموم، ترجمه اصطفن بن بسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چ سزار ا دوبلر و الیاس ترس، تطوان، 1952م.
• ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
• رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، ۱۳۸۴ش.
• رسولی، غلامحسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، بلخ، ۱۳۷۸ش.
• رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
• شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۴۶ش.
• شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، گیلکان، ۱۳۸۶ش.
• شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
• عریان، سعید، واژه‌نامۀ پهلوی ـ پازند، تهران، سوره مهر، ۱۳۷۷ش.
• قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به‌تحقیق نصرالله سبوحی، تهران، مرکزی، ۱۳۴۰ش.
• کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به‌تحقیق علی آنی‌زاده، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۸ش.
• کریمی، فرشته، گیاه‌درمانی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۶ش.
• مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، ۱۳۷۱ش.
• «معرفی سبزی تره مازندرانی»، وب‌سایت آراد برندینگ، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1404ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 اردیبهشت 1401ش.
• موسوی، هاشم و دیگران، نمایش‌ها و بازی‌های سنتی مردم گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۶ش.
• نادرمیرزا قاجار، خوراک‌های ایرانی، به‌تحقیق احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۹ش.
• نظری داشلی‌برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، مرکز مردم‌شناسی، ۱۳۸۴ش.
• نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، خیام، ۱۳۴۳ش.
• هاشم‌نیا، محمود و ملک‌محمدی، ملوک، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، بیجار، محمود هاشم نیا، ۱۳۸0ش.
• Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 2007.