پیش‌نویس:تبریز

نقشه شهر تبریز

شهر تبریز؛ مرکز استان آذربایجان شرقی.
تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی، شهری تاریخی و فرهنگی با اهمیت اقتصادی، علمی و گردشگری است و به «شهر اولین‌ها» و «شهر جهانی بافت فرش» مشهور است. تبریز از دیرباز محل عبور تاریخ و فرهنگ بوده و همواره مورد توجه سفرنامه‌نویسان و تاریخ‌نگاران قرار گرفته است؛ از دوران عباسیان تا صفویه و قاجاریه، این شهر مرکز تجارت، سیاست و حرکت‌های آزادی‌خواهانه بوده است. جمعیت آن در دهه‌های اخیر رشد چشم‌گیری داشته و امروزه پنجمین شهر پرجمعیت ایران به‌ شمار می‌رود. تبریز با آثار تاریخی چون مسجد کبود، ارگ علیشاه، عمارت ائل گلی و مجموعه بازارهای سنتی، و جاذبه‌های طبیعی مانند کوه سهند و دریاچه ارومیه، مقصدی مهم برای گردشگران داخلی و خارجی است. این شهر با تلفیق تاریخ، فرهنگ، صنعت و طبیعت، نماد پویایی و شکوه منطقه آذربایجان ایران به‌ شمار می‌رود.

معرفی شهر تبریز

تبریز، شهری بزرگ در منطقه آذربایجان ایران و نیز مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر، در دهه‌های اخیر، به‌عنوان قطب اقتصادی منطقه آذربایجان ایران شناخته شده است. شهر بدون گدا، شهر اولین‌ها، پایتخت گردشگری اسلامی (در سال ۲۰۱۸م)، سالم‌ترین و امن‌ترین شهر ایران، دومین شهر صنعتی ایران، دومین قطب علوم پزشکی و جذب گردشگر سلامت در ایران و شهر جهانی بافت فرش، از عناوین و افتخارات شهر تبریز است.

اقلیم و جغرافیا

رودخانه مهران رود،معروف به میدان(میدان چای)_تبریز

مختصات جغرافیایی شهر تبریز، در حدود َ۱۸°۴۶ طول شرقي و َ۰۴°۳۸ عرض شمالی است. میانگین بارندگی سالانه در این منطقه، ۳۰۸ میلی‌متر است. آب‌وهوای این منطقه، معتدل مایل به سرد، خشک و کوهستانی است. تبریز، در ارتفاع ۱۳۶۵ متری از سطح دریا قرار دارد. این شهر، همچنین، در فاصله ۵۰ کیلومتری از شمال‌شرقی دریاچه ارومیه و نیز در فاصله ۵۰ کیلومتری از دامنه شمالی رشته‌کوه سهند واقع شده است.

وسعت این شهر، در حدود ۲۴۴٫۵۱ کیلومتر مربع است که به‌صورت یک جلگه‌ی میان‌کوهی یا چاله نسبتا بزرگ، از سمت جنوب (رشته‌کوه سهند)، شمال (کوه پکه‌چین و عون بن علی)، شمال‌شرق (گردنه پایان) و غرب (اراضی همواره و شوره‌زار) احاطه شده است. رودخانه‌های آجی‌چای و مهران‌رود، در شهر تبریز جریان دارند. رودخانه مهران‌رود، در میان مردم تبریز به «میدان چای» معروف است. علاوه‌ بر این دو رود بزرگ، ریزآبه‌های بسیاری نیز وجود دارند که در مسیر خود به‌همین دو رود می‌ریزند.

فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز

راه‌های ارتباطی

تبریز، از طریق زمین و هوا، به شهرهای اطراف خود و مرکز ایران راه دارد. برای مثال، فاصله این شهر تا پایتخت ایران (تهران) ۶۱۴ کیلومتر است. این شهر، از طریق شبکه ریلی و نیز جاده‌ای به نقاط مختلف ایران متصل است. تبریز، دارای یک فرودگاه بین‌المللی است و علاوه ‌بر ایران، از طریق راه‌های زمینی و هوایی، به خارج از ایران، مانند ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان، ارتباط دارد. همین موضوع، تبریز را دارای ارزش بالایی از نظر جغرافیایی و اقتصادی کرده است.

پیشینه

نام‌های مختلفی برای این منطقه، در منابع تاریخی و جغرافیایی آمده است، مانند آکراتا، آماتا، تارماکیس، تاورژ، تربیز، تاوریز، توریز، داوریژ، دژ تارویی و قازا. تبریز، همچنین، در طول تاریخ دارای عناوینی مانند دارالسلطنه و قبة‌الاسلام بوده است.

امامزاده چهارمنار (آرامگاه چند تن از امیران روادی، سلاطین سلجوقی و آق‌قویونلو) در بازار تبریز

در برخی از کتب کهن، از تبریز به‌عنوان شهری کوچک اما آباد یاد شده است. یاقوت حموی (۵۷۴-۶۲۶ق)، از تبریز به‌عنوان شهری مشهور، آباد، زیبا و دارای باروهای استوار یاد کرده‌ است. او به رودخانه‌های این منطقه و باغ‌های سرسبز و عظیم در اطراف آن‌ها نیز اشاره کرده و بر این باور است که تبریز در روزگار خلافت عباسیان، گسترش یافته و از آن زمان، پارچه‌های مختلف عبایی، ختایی، سنج و سقلاطونی در این شهر بافته‌ شده و به دیگر شهرهای غربی و شرقی فرستاده می‌شد.

تبریز، پس از غلبه مغول بر ایران، به‌عنوان پایتخت ایران، انتخاب شد و این گامی بزرگ به‌سوی آبادانی و توسعه این شهر بود. حمدالله مستوفی (۶۸۰-۷۵۰ق)، بنای این شهر را به‌دست «زبیده خاتون» همسر هارون‌الرشید دانسته که این شهر را به‌عنوان دارالملک آذربایجان و بزرگ‌ترین سرزمین ایران، پرآوازه کرد. گروهی دیگر از محققان، ساخت این سرزمین به‌دستور همسر هارون‌الرشید را نادرست دانسته‌اند اما آبادانی تبریز در سده سوم هجری و دوران خلافت عباسی را پذیرفته‌اند.

از تبریز، در سفرنامه‌های بسیاری یاد شده است. ناصر خسرو (۳۹۴-۴۸۱ق)، مارکوپولو (۱۲۵۴-۱۳۲۴م)، ابن‌بطوطه (۷۰۳-۷۷۹م) و برخی از مسافران اروپایی و فرستادگان سایر کشورها به ایران، از این شهر و بزرگی و آبادی آن در طول تاریخ نوشته‌اند. کلاویخو (درگذشته ۱۴۱۲م)، فرستاده پادشاهی اسپانیا، این شهر را دارای خیابان‌های پهن، میدان‌هایی وسیع، ساختمان‌های بزرگ و زیبا و مساجدی با کاشی‌های آبی و طلایی معرفی کرده است.

ستارخان و باقرخان در میان مشروطه‌طلبان تبریز.

تبریز، در دوره شاه‌اسماعیل صفوی به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد، اما در اواخر حکومت صفویان، از پیشرفت صعودی این منطقه کاسته شد و در نتیجه‌ی تجاوز کشورهای هم‌مرز با این منطقه، جنگ‌های جهانی اول و دوم، وقوع بلایای طبیعی متعدد مانند زلزله، این شهر، بسیار آسیب دید و قحطی و فتنه، این سرزمین را با مشکلات و ناملایمات بسیاری روبه‌رو کرد.

در دوره حکومت قاجاریان، تبریز، ولیعهدنشین ایران و در زمان جنبش مشروطه، مرکز مبارزه علیه اشغالگران بود. در این دوران، آزادی‌خواهان بسیاری از تبریز برخاستند که از آن جمله می‌توان به ستارخان، باقرخان و ثقة‌الاسلام تبریزی، اشاره کرد. مردم تبریز، در انقلاب ۱۳۵۷ش ایران نیز نقشی پررنگ داشتند.

جمعیت

در دهه‌های اخیر، به‌واسطه رشد چشم‌گیر امکانات رفاهی، مراکز صنعتی، تجاری، آموزشی و خدماتی، جمعیت این شهر، رشد بسیاری داشته است. در نخستین سرشماری صورت گرفته در ایران (۱۳۳۵ش)، جمعیت این شهر در حدود ۲۸۹٬۹۹۶ تن بوده که در ۱۳۷۵ش به ۱٬۱۹۱٬۰۴۳ رسیده است. این جمعیت، بنا بر آمار اعلام شده در ۱۳۹۵ش به ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ تن افزایش یافت. تبریز، امروزه پنجمین شهر پرجمعیت ایران است.

گردشگری

بازار تبریز، تیمچهٔ مظفریه؛ این بازار، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیدهٔ جهان است.

شهر تبریز، همواره به‌دلیل داشتن مراکز زیبای تاریخی، طبیعی و فرهنگی، مورد استقبال گردشگران ایرانی و خارجی بوده است. از آن جمله می‌توان به مسجد کبود، ارگ علیشاه، عمارت ائل گلی (شاه گلی)، مجموعه بازارها و تیمچه‌های زیبا، مقبرة ‌الشعرا، ارتفاعات کوه سهند، سواحل دریاچه ارومیه و جاذبه‌های طبیعی دیگر اشاره کرد.

منابع

• احمدي، حميد، قوميت و قوم‌گرايي در ايران ( از افسانه تا واقعيت)، چ۴، تهران، ني، ۱۳۷۸ش.
• افشار سيستاني، ايرج، پژوهش در نام‌ شهرهاي ايران، چ۲، تهران، روزنه، ۱۳۸۲ش.
• بارتولد، و، تذكرة جغرافيايي تاريخي ايران، ترجمة حمزه سردادور، چ۳، تهران، توس، ۱۳۷۲ش.
• «تبریز به‌عنوان شهر جهانی بافت فرش برگزیده شد»، سایت اطلاعات، تاریخ بارگذاری: ۱۵ مهر ۱۳۹۴ش.
• جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش.
• جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، چ۱، تهران، گيتاشناسي، ۱۳۷۹ش.
• چكنگي، عليرضا، فرهنگنامة تطبيقي نام‌هاي قديم و جديد مكان‌هاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور، چ۱، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، ۱۳۷۸ش.
• حدودالعالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوري، ۱۳۶۲ش.
• حموي، ياقوت، معجم‌البلدان، به‌تحقیق ووستنفلد، لايپزيك، ۱۸۶۶م.
• خیام، مقصود، «نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعۀ شهر تبریز»، تبریز، نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی تبریز، س۱، شماره ۱، ۱۳۷۴ش.
• ساری صراف، بهروز و رسولی، علی‌اکبر، «روند آلودگی میدان چای یا مهران‌رود در شهر تبریز»، تهران، رشد، آموزش جغرافیا، س ۷، شماره ۲۷، ۱۳۷۰ش.
• سازمان پژوهش‌ و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان آذربايجان شرقي، چ۳، تهران، شركت چاپ و نشر كتا‌ب‌هاي درسي ايران، ۱۳۸۱ش.
• سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي شهرستان ‌هاي كشور (شهرستان تبريز)، چ۱، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، ۱۳۸۰ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشة راه‌هاي ايران، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، ۱۳۸۴ش.
• كلاويخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نيا، چ۳، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۳۷ش.
• فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش.
• لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمة محمود عرفان، چ۶، تهران،شركت انتشارات علمي و فرهنگي، ۱۳۸۳ش.
• مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، ۱۳۸۲ش.
• مستوفي، حمدالله، نزهةالقلوب، به‌تحقیق گاي لسترنج، ليدن، بريل، ۱۳۳۳ق.
• مقصودي، مجتبي، تحولات قومي در ايران؛ علل و زمينه‌ها، چ۱، تهران، مؤسسه مطالعات ملي، ۱۳۸۰ش.
• نورالهي، طه، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي ۷۵-۱۳۳۵ش، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، ۱۳۸۲ش.