پیشنویس:چیغ: تفاوت میان نسخهها
imported>علیرضا آزادوار بهینه سازی سئو |
imported>شاهرودی +رده:صنایع دستی، +رده:هنرهای تجسمی، +رده:هنر ایرانی (هاتکت)، ابرابزار |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:چیغ.jpg|جایگزین=محصول هنر چیغبافی در استان ایلام|بندانگشتی|محصول هنر چیغبافی در استان ایلام]] | [[پرونده:چیغ.jpg|جایگزین=محصول هنر چیغبافی در استان ایلام|بندانگشتی|محصول هنر چیغبافی در استان ایلام]] | ||
{{درشت|'''چیغ'''}}؛ بافتهای از نی یا چوبهای نازک که معمولاً در چادر عشایر بهکار گرفته میشود. | |||
چیغ، حصیری سنتی از [[نی]] و موی بز، بخشی جداییناپذیر از زندگی فرهنگی و اجتماعی عشایر ایران است. این بافت سنتی، هم کاربردی - برای محافظت از چادر در برابر باد، باران و سرما - و هم نماد هویت و ذوق هنری هر ایل میباشد. روشهای بافت، مواد اولیه و نقوش هندسی، لوزی و خطوط موازی روی چیغ، بازتابی از محیط طبیعی، دانش بومی و زیباییشناسی عشایر است. چیغ نه تنها در ساختار داخلی و جداسازی فضاهای چادر کاربرد دارد، بلکه در مراسم و فعالیتهای روزمره مانند نگهداری لبنیات، تهویه هوا و حفاظت از [[چشمزخم]] نقشآفرینی میکند. این هنر بومی، میراثی زنده و نمادی از پیوند انسان با طبیعت، هنر و فرهنگ ایل است که خلاقیت، [[مهارتهای زندگی|مهارت]] و هویت فرهنگی را در طول نسلها منتقل میکند | چیغ، حصیری سنتی از [[نی]] و موی بز، بخشی جداییناپذیر از زندگی فرهنگی و اجتماعی عشایر ایران است. این بافت سنتی، هم کاربردی - برای محافظت از چادر در برابر باد، باران و سرما - و هم نماد هویت و ذوق هنری هر ایل میباشد. روشهای بافت، مواد اولیه و نقوش هندسی، لوزی و خطوط موازی روی چیغ، بازتابی از محیط طبیعی، دانش بومی و زیباییشناسی عشایر است. چیغ نه تنها در ساختار داخلی و جداسازی فضاهای چادر کاربرد دارد، بلکه در مراسم و فعالیتهای روزمره مانند نگهداری لبنیات، تهویه هوا و حفاظت از [[چشمزخم]] نقشآفرینی میکند. این هنر بومی، میراثی زنده و نمادی از پیوند انسان با طبیعت، هنر و فرهنگ ایل است که خلاقیت، [[مهارتهای زندگی|مهارت]] و هویت فرهنگی را در طول نسلها منتقل میکند | ||
==معرفی چیغ== | == معرفی چیغ == | ||
چیغ، حصیری از جنس نی است که | چیغ، حصیری از جنس نی است که معمولاً با موی بز بافته میشود و عشایر بهعنوان پوشش یا تزیین دیوارهٔ [[سیاهچادر]] از آن استفاده میکنند. چیغ از ورود گرما، سرما، باد، باران و خاک به چادرها پیشگیری میکند و قسمتهای مختلف چادر را نیز با چیغ، تفکیک میشود.<ref>عرفانی، «پیشانی هنر ایرانیان»، 1386ش، ص۳۵.</ref> قدمت بافت چیغ را با تاریخ چادرنشینی برابر دانستهاند.<ref>عرفانی، «پیشانی هنر ایرانیان»، 1386ش، ص۳۴.</ref> | ||
=== | == واژهشناسی چیغ == | ||
چیغ یا چیق، ریشهٔ ترکی دارد<ref>Doerfer, turkische und mongolische Elemente im Neupersischen, 1963, p130</ref> و در لغت، پردهمانندی از نی و چوبهای نازک است که جلوی درب آویزان میگردد.<ref>[https://www.vajehyab.com/?q=چیغ&f=dehkhoda دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه چیغ.]</ref> عشایر ایل باصری و پاپی به چیغ، «نیچیت» یا «چق» میگویند.<ref>توکلی، ایل باصری از ترناس تا لهباز، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۹.</ref> عشایر بچاقچی به آن «چق»،<ref>بهنیا، بررسی مردمشناسی طایفه ارشلو از ایل بچاقچی، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۱.</ref> ترکمنها «قامیش»،<ref>شریعتزاده، «آلاچیق ترکمن»، ص۸۲.</ref> ایل قرهداغ «چیخ» و عشایر شاهسون «چِبِخ» میگویند.<ref>حاجیابراهیم، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۸.</ref> | |||
== ساختار چیغ == | |||
[[پرونده:چیغ۱.jpg|جایگزین=چیغ، از صنایع دستی عشایر کلهر و سنجابی در استان کرمانشاه|بندانگشتی|چیغ، از صنایع دستی عشایر کلهر و سنجابی در استان کرمانشاه]] | |||
چیغ از موی بز و نیهای خودرو یا شاخههای نازک درختان [[بید]]، گیلاس و [[گز]] ساخته میشود. چیغ، معمولاً عرض ۱۵۰ سانتیمتر و طول ۲٬۵ تا ۷ متر دارد.<ref>حسنبیگی، مروری بر صنایع دستی ایران، ۱۳۶۵ش، ص۱۹۴.</ref> نیها، بهدلیل توخالی بودن، در برابر گرما و حرارت مقاوم هستند. هنگام باران، بهخاطر بالا رفتن رطوبت هوا، نیها منبسط شده و مانع از ورود آب به داخل چادر میشوند. نیها در گرما و خشکی هوا، منقبض شده و تهویهٔ مناسبی درون چادر ایجاد میشود. مار و جانوران دیگر نیز نمیتوانند از موی بز عبور کرده و وارد چادر شوند.<ref>عرفانی، «پیشانی هنر ایرانیان»، ص۴۲.</ref> | |||
=== | == شیوه بافت چیغ == | ||
=== فرایند بافت پایه تجیربافی === | |||
برای بافت چیغ، ابتدا دو تخته را برابر طول نیها روی دو پایهٔ چوبی به ارتفاع حدود یک متر قرار میدهند. سپس، نخی را که برای بافت چیغ تهیه شده به دور چند سنگ میپیچند. چند عدد از سنگها را در جلوی تخته و چند عدد دیگر را در پشت تخته گذاشته و میانهٔ نخها، روی تختهها قرار میگیرد. تعداد نخها، وابسته به نقوشی است که روی چیغ ایجاد شود. برای شروع، یک نی را روی نخهایی که بر روی تخته قرار گرفته، میگذارند. | |||
سپس سنگها را از عقب به جلو و از جلو به عقب پرتاب کرده و به این ترتیب نی در میان نخها قرار میگیرد. سپس یک نی دیگر را روی نی قبلی قرار داده و دوباره مراحل قبل اجرا میشود. این نوع بافت از سادهترین انواع بافت چیغ بوده و «تجیربافی» نامیده میشود.<ref>حسنبیگی، مروری بر صنایع دستی ایران، ۱۳۶۵ش، ص۱۹۹.</ref> | |||
*عشایر قشقایی: از نی و چوب درخت گز برای بافت چیغ استفاده کرده و نقوش لوزی شکلی روی چیغها میبافند. برای استحکام بیشتر چیغ، در پانزده ردیف آخر بهجای نی، ترکههای چوب را بهکار میگیرند و در ردیف آخر به نی محکمی، متصل میگردد. برای زیبا شدن | === روشهای بافت چیغ در میان عشایر مختلف === | ||
* عشایر کرد: برای بافت چیغ از ریسمانهای در هم تنیدهٔ کرک [[شتر]] استفاده میکنند.<ref>فیلبرگ، سیاهچادر، ۱۳۷۲ش، ص۱۶۰.</ref> آنها چیغها را با ظرافت بسیار میبافند و روی چیغها نقوش هندسی زیبایی خلق میکنند.<ref>Gluck, a survey of persian handicraft, 1977, p270.</ref> | |||
* عشایر قشقایی: از نی و چوب درخت گز برای بافت چیغ استفاده کرده و نقوش لوزی شکلی روی چیغها میبافند. برای استحکام بیشتر چیغ، در پانزده ردیف آخر بهجای نی، ترکههای چوب را بهکار میگیرند و در ردیف آخر به نی محکمی، متصل میگردد. برای زیبا شدن حاشیهٔ چیغ، از تکههای سیاهچادر، نخ پشمی یا پارچه استفاده میشود.<ref>کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۹۶–۹۷.</ref> | |||
* کوچنشینان شمال غربی ایران: از نی و نوار پشمی قهوهای رنگ برای تهیهٔ چیغها کمک میگیرند.<ref>فیلبرگ، ایل پاپی، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۰و۱۰۳.</ref> | |||
* زنان ایل شکاک: با تکههای چوب درخت بید به طول تقریبی ۱۰۰ سانتیمتر و موی بز، چیغ بافته و با نخهای پشمی رنگین، آنها را تزیین میکنند. معمولاً برای پوشاندن تمام قسمتهای سیاهچادر، حدود ۲۴ متر، چیغ لازم است.<ref>علینژاد، جامعهشناسی ایل شکاک، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۴.</ref> | |||
== ابزار لازم برای بافت چیغ == | |||
برای بافت چیغ، معمولاً از ابزارهایی مانند داس، انواع کارد، درفش، قیچی، [[سوهان]] و سوزن استفاده میشود. آنچه بیشتر به این محصول ارزش و اهمیت میبخشد، ذوق، هنر و مهارت بافنده است.<ref>[https://dipia.ir/blog/چیغ-بافی «چیغبافی»، سایت دیپیا.]</ref> | |||
== تزیین چیغ == | |||
==تزیین چیغ== | |||
[[پرونده:چیغ۲.jpg|جایگزین=نمونهای نقش چیغ|بندانگشتی|نمونهای نقش چیغ]] | [[پرونده:چیغ۲.jpg|جایگزین=نمونهای نقش چیغ|بندانگشتی|نمونهای نقش چیغ]] | ||
در ایل کلهر، در [[گیلان]] غرب، نقشپردازی چیغهای بلند و کوتاه متفاوت است. چیغهای بلند به سه نوع تقسیم میشود: | در ایل کلهر، در [[گیلان]] غرب، نقشپردازی چیغهای بلند و کوتاه متفاوت است. چیغهای بلند به سه نوع تقسیم میشود: | ||
# چیغ تَپَک: که در آن، کل نیها با نخهای رنگی پوشانده شده و نقوش رنگارنگی ایجاد میشود. عشایر از این نوع چیغ، بهدلیل زیبایی برای قسمت مهمانسرای چادر استفاده میکنند. | |||
# چیغ ساده که بدون تزئین بافته میشود. | |||
# چیغ ریقه که تلفیقی از چیغ تپک و ساده بوده و برای قسمت ورودی سیاهچادر استفاده میشود.<ref>حاتمی، «هنر چیقبافی عشایر ایل کلهر»، ص۷۸–۸۲.</ref> | |||
چیغهای کوتاه، که کوله نامیده میشود دارای نقوش لوزی شکل است.<ref>حاتمی، «هنر چیقبافی عشایر ایل کلهر»، ص۸۳.</ref> در میان عشایر خمسه، نقوش چیغ، بیشتر شامل خطوط موازی با یکدیگر است. لر زبانها، نقوش لوزی و ضربدری روی چیغها ایجاد میکنند.<ref>کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۱۹۱.</ref> ترکمنها و بختیاریها، چیغها را به صورت ساده میبافند و از نقوش مختلف روی چیغها استفاده نمیکنند.<ref>شریعتزاده، «آلاچیق ترکمن»، ص۹۲.</ref> | |||
== کاربردهای متنوع چیغ در میان ایلات و عشایر ایران == | |||
==کاربردهای متنوع چیغ در میان ایلات و عشایر ایران== | |||
[[پرونده:چیغ۳.jpg|جایگزین=جایگاه قرارگیری چیغ بهعنوان دیواره در سیاهچادر عشایر ترکاشوند|بندانگشتی|جایگاه قرارگیری چیغ بهعنوان دیواره در سیاهچادر عشایر ترکاشوند]] | [[پرونده:چیغ۳.jpg|جایگزین=جایگاه قرارگیری چیغ بهعنوان دیواره در سیاهچادر عشایر ترکاشوند|بندانگشتی|جایگاه قرارگیری چیغ بهعنوان دیواره در سیاهچادر عشایر ترکاشوند]] | ||
=== بهعنوان دیوار و پوشش چادر === | === بهعنوان دیوار و پوشش چادر === | ||
شاهسونها و | شاهسونها و ترکمنها، چیغ را بهعنوان دیوار چادر نصب کرده و روی چیغها را با نمد میپوشانند.<ref>بهارناز، عشایر ایران، ۱۳۷۳ش، ص۲۳و۱۵۱–۱۵۲.</ref> | ||
===حصار و جداکننده فضا=== | === حصار و جداکننده فضا === | ||
در میان عشایر [[ایل قشقایی|قشقایی]]، [[ایل بختیاری|بختیاری]] و لرها، چیغ بهعنوان حصار دور چادر یا جداسازی بخشهای درونی چادر، کاربرد دارد.<ref>فیلبرگ، سیاهچادر، ۱۳۷۲ش، | در میان عشایر [[ایل قشقایی|قشقایی]]، [[ایل بختیاری|بختیاری]] و لرها، چیغ بهعنوان حصار دور چادر یا جداسازی بخشهای درونی چادر، کاربرد دارد.<ref>فیلبرگ، سیاهچادر، ۱۳۷۲ش، ص۱۵۴–۱۵۵.</ref> | ||
===فضای نگهداری لبنیات=== | === فضای نگهداری لبنیات === | ||
در ایل شکاک در فضای | در ایل شکاک در فضای زنانهٔ چادر، با چیغی به طول چهار متر فضایی ایجاد میکنند که به «اَمان چیتَک» معروف بوده و برای نگهداری لبنیات استفاده میشود.<ref>علینژاد، جامعهشناسی ایل شکاک، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۶.</ref> | ||
===تهویه هوای چادر (اوی)=== | === تهویه هوای چادر (اوی) === | ||
ترکمنها به دور اوی (طارم)، چیغی به طول | ترکمنها به دور اوی (طارم)، چیغی به طول ۷ متر و عرض ۱۶۰ سانتیمتر میکشند و تکهای از چیغ که «گت قامیش» مینامند را در پشت اوی قرار میدهند تا در تابستان آن را کنار زده و هوا به داخل چادر رد و بدل شود.<ref>شریعتزاده، «آلاچیق ترکمن»، ص۸۲و۹۰.</ref> | ||
===کاربردهای فصلی و دوگانه=== | === کاربردهای فصلی و دوگانه === | ||
عشایر قشقایی، دو نوع چیغ میبافند:<ref>بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، | عشایر قشقایی، دو نوع چیغ میبافند:<ref>بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۶۹–۷۰.</ref> | ||
# '''چیغ ساده:''' در فصول سرد سال از چیغ ساده و بدون نقش با طول سه الی شش متر و عرض یکونیم متر استفاده میکنند. آنها دو سر چیغ را بههم رسانده و به آن شکل کومهای میدهند تا از برههای کوچک نگهداری کنند. این چیغ برای خشک کردن [[کشک]] نیز کاربرد دارد که به این منظور، آن را روی دو عدد سهپایهٔ چوبی قرار میدهند. | |||
# '''چیغ دور چادر:''' نوع دوم چیغ به دور سیاهچادر کشیده میشود و در فصول گرم سال جهت تهویه هوا، مناسب است.<ref>کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۹۶–۹۷.</ref> | |||
=== اجزای آلاچیق و باورهای مرتبط === | |||
آلاچیقهای [[ایل شاهسون]] از چیغهای بافته شده با نی پوشانده میشود. روی چیغها، نمد قرار میدهند تا در هنگام لزوم، نمدها را کنار زده و هوا، وارد آلاچیق شود. گوشهٔ سمت چپ ورودی آلاچیق که با چیغ پوشانده شده، یخچال آنها است و برای نگهداری مواد خوراکی استفاده میشود.<ref>حاجیابراهیم، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۸.</ref> برای در آلاچیق از چیغهای با طول سه متر و عرض یک متر استفاده میشود. در دو سوی چیغ، یک جفت طناب کوتاه حلقهدار که از گیاهان بافته شده، نصب میشود که چیلیک، آشیل یا ایشکیل نام دارد. عشایر معتقدند که این طناب از [[چشمزخم]] محافظت میکند.<ref>اندروز، «آلاچیق و کومه: چادرهای نمدی آذربایجان»، ص۱۳۲.</ref> | |||
=== | === ساخت کلبه (کولا) و روانداز === | ||
عشایر لر از شاخ و برگ درختان، کلبهای میسازند که به «کولا» شهرت دارد. آنها چیغ را روی تیرکهای کوتاه چوبی که دور کولا روی زمین قرار دارد، نصب کرده و فواصل چیغها را با ریسمان به هم متصل میکنند. عشایر لر، گاهی از چیغ برای روانداز نیز استفاده میکنند.<ref>Mortensen, nomads of luristan, 1993, p85.</ref> | |||
== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
== منابع == | |||
==منابع== | |||
{{آغاز منابع}} | {{آغاز منابع}} | ||
*اندروز، پیتر، «آلاچیق و کومه: چادرهای نمدی آذربایجان»، ترجمه صدیقه مصطفوی و ابراهیم سلیمانی، | * اندروز، پیتر، «آلاچیق و کومه: چادرهای نمدی آذربایجان»، ترجمه صدیقه مصطفوی و ابراهیم سلیمانی، مردمشناسی و فرهنگ عامه ایران، شماره ۳، زمستان ۱۳۵۶ش. | ||
*بهارناز، محمدرضا، عشایر ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۳ش. | * بهارناز، محمدرضا، عشایر ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۳ش. | ||
*بهمنبیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۲۴ش. | * بهمنبیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۲۴ش. | ||
*بهنیا، علاءالدین، بررسی مردمشناسی طایفه ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، کویر، چ۱، ۱۳۷۴ش. | * بهنیا، علاءالدین، بررسی مردمشناسی طایفه ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، کویر، چ۱، ۱۳۷۴ش. | ||
*توکلی، غلامرضا، ایل باصری از ترناس تا لهباز، تهران، هفت، چ۱، ۱۳۷۹ش. | * توکلی، غلامرضا، ایل باصری از ترناس تا لهباز، تهران، هفت، چ۱، ۱۳۷۹ش. | ||
*«چیغبافی»، سایت مجله دیپیا، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش. | * «چیغبافی»، سایت مجله دیپیا، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش. | ||
*حاتمی، علی و بیگی، مرتضی، «هنر چیقبافی عشایر ایل کلهر»، فرهنگ مردم ایران، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۹۲ش. | * حاتمی، علی و بیگی، مرتضی، «هنر چیقبافی عشایر ایل کلهر»، فرهنگ مردم ایران، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۹۲ش. | ||
*حاجیابراهیمی، اکبر، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۸ش. | * حاجیابراهیمی، اکبر، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۸ش. | ||
*حسنبیگی، محمدابراهیم، مروری بر صنایع دستی ایران، تهران، ققنوس، ۱۳۶۵ش. | * حسنبیگی، محمدابراهیم، مروری بر صنایع دستی ایران، تهران، ققنوس، ۱۳۶۵ش. | ||
*دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش. | * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش. | ||
*شریعتزاده، علیاصغر، «آلاچیق ترکمن»، مجموعه مقالات مردمشناسی، شماره ۱، ۱۳۶۲ش. | * شریعتزاده، علیاصغر، «آلاچیق ترکمن»، مجموعه مقالات مردمشناسی، شماره ۱، ۱۳۶۲ش. | ||
*عرفانی، فاطمه، «پیشانی هنر ایرانیان»، ماهنامه سفر، شماره ۱۳، دی ۱۳۸۶ش. | * عرفانی، فاطمه، «پیشانی هنر ایرانیان»، ماهنامه سفر، شماره ۱۳، دی ۱۳۸۶ش. | ||
*علینژاد، میرحاج، جامعهشناسی ایل شکاک، سلماس، حسینیاصل، ۱۳۸۳ش. | * علینژاد، میرحاج، جامعهشناسی ایل شکاک، سلماس، حسینیاصل، ۱۳۸۳ش. | ||
* | * فیلبرگ، کارلگونار، ایل پاپی، تهران، فرهنگسرا، ۱۳۶۹ش. | ||
*فیلبرگ، کارلگونار، سیاهچادر، بهترجمه اصغر کریمی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش. | * فیلبرگ، کارلگونار، سیاهچادر، بهترجمه اصغر کریمی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش. | ||
*کیانی، منوچهر، سیهچادرها، تهران، | * کیانی، منوچهر، سیهچادرها، تهران، مؤلف، ۱۳۷۱ش. | ||
*Mortersen, Inge Demant, Nomads of luristan, copenhagen, 1993. | * Mortersen, Inge Demant, Nomads of luristan, copenhagen, 1993. | ||
*Doerfer, Gerhard, turkische und mongolische Elemente im Neupersischen, wiesbaden, steiner, 1963. | * Doerfer, Gerhard, turkische und mongolische Elemente im Neupersischen, wiesbaden, steiner, 1963. | ||
*Gluck, jay, a survey of persian handicraft, tehran, 1977. | * Gluck, jay, a survey of persian handicraft, tehran, 1977. | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
{{#seo: | {{#seo: | ||
|title=چیغ چیست؟ آشنایی با این حصیر سنتی و کاربردی در زندگی عشایر - ویکی زندگی | |title=چیغ چیست؟ آشنایی با این حصیر سنتی و کاربردی در زندگی عشایر - ویکی زندگی | ||
|title_mode=Replaced Title | |title_mode=Replaced Title | ||
|keywords=چیغ | |keywords=چیغ، چیغ بافی، حصیربافی، صنایع دستی عشایر، چادر عشایری، زندگی عشایری | ||
|description=چیغ، حصیری سنتی از نی و موی بز و بخشی از هویت فرهنگی عشایر ایران است. با کاربردهای چیغ از محافظت چادر تا جداسازی فضا و نقوش نمادین آن آشنا شوید - ویکی زندگی | |description=چیغ، حصیری سنتی از نی و موی بز و بخشی از هویت فرهنگی عشایر ایران است. با کاربردهای چیغ از محافظت چادر تا جداسازی فضا و نقوش نمادین آن آشنا شوید - ویکی زندگی | ||
}} | }} | ||
{{صنایع دستی-افقی}} | |||
{{ایران-افقی}} | |||
{{هنر-افقی}} | |||
[[رده:صنایع دستی]] | |||
[[رده:هنر ایرانی]] | |||
[[رده:هنرهای تجسمی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۴ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۹:۳۹
چیغ؛ بافتهای از نی یا چوبهای نازک که معمولاً در چادر عشایر بهکار گرفته میشود.
چیغ، حصیری سنتی از نی و موی بز، بخشی جداییناپذیر از زندگی فرهنگی و اجتماعی عشایر ایران است. این بافت سنتی، هم کاربردی - برای محافظت از چادر در برابر باد، باران و سرما - و هم نماد هویت و ذوق هنری هر ایل میباشد. روشهای بافت، مواد اولیه و نقوش هندسی، لوزی و خطوط موازی روی چیغ، بازتابی از محیط طبیعی، دانش بومی و زیباییشناسی عشایر است. چیغ نه تنها در ساختار داخلی و جداسازی فضاهای چادر کاربرد دارد، بلکه در مراسم و فعالیتهای روزمره مانند نگهداری لبنیات، تهویه هوا و حفاظت از چشمزخم نقشآفرینی میکند. این هنر بومی، میراثی زنده و نمادی از پیوند انسان با طبیعت، هنر و فرهنگ ایل است که خلاقیت، مهارت و هویت فرهنگی را در طول نسلها منتقل میکند
معرفی چیغ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چیغ، حصیری از جنس نی است که معمولاً با موی بز بافته میشود و عشایر بهعنوان پوشش یا تزیین دیوارهٔ سیاهچادر از آن استفاده میکنند. چیغ از ورود گرما، سرما، باد، باران و خاک به چادرها پیشگیری میکند و قسمتهای مختلف چادر را نیز با چیغ، تفکیک میشود.[۱] قدمت بافت چیغ را با تاریخ چادرنشینی برابر دانستهاند.[۲]
واژهشناسی چیغ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چیغ یا چیق، ریشهٔ ترکی دارد[۳] و در لغت، پردهمانندی از نی و چوبهای نازک است که جلوی درب آویزان میگردد.[۴] عشایر ایل باصری و پاپی به چیغ، «نیچیت» یا «چق» میگویند.[۵] عشایر بچاقچی به آن «چق»،[۶] ترکمنها «قامیش»،[۷] ایل قرهداغ «چیخ» و عشایر شاهسون «چِبِخ» میگویند.[۸]
ساختار چیغ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
چیغ از موی بز و نیهای خودرو یا شاخههای نازک درختان بید، گیلاس و گز ساخته میشود. چیغ، معمولاً عرض ۱۵۰ سانتیمتر و طول ۲٬۵ تا ۷ متر دارد.[۹] نیها، بهدلیل توخالی بودن، در برابر گرما و حرارت مقاوم هستند. هنگام باران، بهخاطر بالا رفتن رطوبت هوا، نیها منبسط شده و مانع از ورود آب به داخل چادر میشوند. نیها در گرما و خشکی هوا، منقبض شده و تهویهٔ مناسبی درون چادر ایجاد میشود. مار و جانوران دیگر نیز نمیتوانند از موی بز عبور کرده و وارد چادر شوند.[۱۰]
شیوه بافت چیغ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]فرایند بافت پایه تجیربافی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برای بافت چیغ، ابتدا دو تخته را برابر طول نیها روی دو پایهٔ چوبی به ارتفاع حدود یک متر قرار میدهند. سپس، نخی را که برای بافت چیغ تهیه شده به دور چند سنگ میپیچند. چند عدد از سنگها را در جلوی تخته و چند عدد دیگر را در پشت تخته گذاشته و میانهٔ نخها، روی تختهها قرار میگیرد. تعداد نخها، وابسته به نقوشی است که روی چیغ ایجاد شود. برای شروع، یک نی را روی نخهایی که بر روی تخته قرار گرفته، میگذارند.
سپس سنگها را از عقب به جلو و از جلو به عقب پرتاب کرده و به این ترتیب نی در میان نخها قرار میگیرد. سپس یک نی دیگر را روی نی قبلی قرار داده و دوباره مراحل قبل اجرا میشود. این نوع بافت از سادهترین انواع بافت چیغ بوده و «تجیربافی» نامیده میشود.[۱۱]
روشهای بافت چیغ در میان عشایر مختلف
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- عشایر کرد: برای بافت چیغ از ریسمانهای در هم تنیدهٔ کرک شتر استفاده میکنند.[۱۲] آنها چیغها را با ظرافت بسیار میبافند و روی چیغها نقوش هندسی زیبایی خلق میکنند.[۱۳]
- عشایر قشقایی: از نی و چوب درخت گز برای بافت چیغ استفاده کرده و نقوش لوزی شکلی روی چیغها میبافند. برای استحکام بیشتر چیغ، در پانزده ردیف آخر بهجای نی، ترکههای چوب را بهکار میگیرند و در ردیف آخر به نی محکمی، متصل میگردد. برای زیبا شدن حاشیهٔ چیغ، از تکههای سیاهچادر، نخ پشمی یا پارچه استفاده میشود.[۱۴]
- کوچنشینان شمال غربی ایران: از نی و نوار پشمی قهوهای رنگ برای تهیهٔ چیغها کمک میگیرند.[۱۵]
- زنان ایل شکاک: با تکههای چوب درخت بید به طول تقریبی ۱۰۰ سانتیمتر و موی بز، چیغ بافته و با نخهای پشمی رنگین، آنها را تزیین میکنند. معمولاً برای پوشاندن تمام قسمتهای سیاهچادر، حدود ۲۴ متر، چیغ لازم است.[۱۶]
ابزار لازم برای بافت چیغ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برای بافت چیغ، معمولاً از ابزارهایی مانند داس، انواع کارد، درفش، قیچی، سوهان و سوزن استفاده میشود. آنچه بیشتر به این محصول ارزش و اهمیت میبخشد، ذوق، هنر و مهارت بافنده است.[۱۷]
تزیین چیغ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در ایل کلهر، در گیلان غرب، نقشپردازی چیغهای بلند و کوتاه متفاوت است. چیغهای بلند به سه نوع تقسیم میشود:
- چیغ تَپَک: که در آن، کل نیها با نخهای رنگی پوشانده شده و نقوش رنگارنگی ایجاد میشود. عشایر از این نوع چیغ، بهدلیل زیبایی برای قسمت مهمانسرای چادر استفاده میکنند.
- چیغ ساده که بدون تزئین بافته میشود.
- چیغ ریقه که تلفیقی از چیغ تپک و ساده بوده و برای قسمت ورودی سیاهچادر استفاده میشود.[۱۸]
چیغهای کوتاه، که کوله نامیده میشود دارای نقوش لوزی شکل است.[۱۹] در میان عشایر خمسه، نقوش چیغ، بیشتر شامل خطوط موازی با یکدیگر است. لر زبانها، نقوش لوزی و ضربدری روی چیغها ایجاد میکنند.[۲۰] ترکمنها و بختیاریها، چیغها را به صورت ساده میبافند و از نقوش مختلف روی چیغها استفاده نمیکنند.[۲۱]
کاربردهای متنوع چیغ در میان ایلات و عشایر ایران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بهعنوان دیوار و پوشش چادر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]شاهسونها و ترکمنها، چیغ را بهعنوان دیوار چادر نصب کرده و روی چیغها را با نمد میپوشانند.[۲۲]
حصار و جداکننده فضا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در میان عشایر قشقایی، بختیاری و لرها، چیغ بهعنوان حصار دور چادر یا جداسازی بخشهای درونی چادر، کاربرد دارد.[۲۳]
فضای نگهداری لبنیات
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در ایل شکاک در فضای زنانهٔ چادر، با چیغی به طول چهار متر فضایی ایجاد میکنند که به «اَمان چیتَک» معروف بوده و برای نگهداری لبنیات استفاده میشود.[۲۴]
تهویه هوای چادر (اوی)
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ترکمنها به دور اوی (طارم)، چیغی به طول ۷ متر و عرض ۱۶۰ سانتیمتر میکشند و تکهای از چیغ که «گت قامیش» مینامند را در پشت اوی قرار میدهند تا در تابستان آن را کنار زده و هوا به داخل چادر رد و بدل شود.[۲۵]
کاربردهای فصلی و دوگانه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]عشایر قشقایی، دو نوع چیغ میبافند:[۲۶]
- چیغ ساده: در فصول سرد سال از چیغ ساده و بدون نقش با طول سه الی شش متر و عرض یکونیم متر استفاده میکنند. آنها دو سر چیغ را بههم رسانده و به آن شکل کومهای میدهند تا از برههای کوچک نگهداری کنند. این چیغ برای خشک کردن کشک نیز کاربرد دارد که به این منظور، آن را روی دو عدد سهپایهٔ چوبی قرار میدهند.
- چیغ دور چادر: نوع دوم چیغ به دور سیاهچادر کشیده میشود و در فصول گرم سال جهت تهویه هوا، مناسب است.[۲۷]
اجزای آلاچیق و باورهای مرتبط
[ویرایش | ویرایش مبدأ]آلاچیقهای ایل شاهسون از چیغهای بافته شده با نی پوشانده میشود. روی چیغها، نمد قرار میدهند تا در هنگام لزوم، نمدها را کنار زده و هوا، وارد آلاچیق شود. گوشهٔ سمت چپ ورودی آلاچیق که با چیغ پوشانده شده، یخچال آنها است و برای نگهداری مواد خوراکی استفاده میشود.[۲۸] برای در آلاچیق از چیغهای با طول سه متر و عرض یک متر استفاده میشود. در دو سوی چیغ، یک جفت طناب کوتاه حلقهدار که از گیاهان بافته شده، نصب میشود که چیلیک، آشیل یا ایشکیل نام دارد. عشایر معتقدند که این طناب از چشمزخم محافظت میکند.[۲۹]
ساخت کلبه (کولا) و روانداز
[ویرایش | ویرایش مبدأ]عشایر لر از شاخ و برگ درختان، کلبهای میسازند که به «کولا» شهرت دارد. آنها چیغ را روی تیرکهای کوتاه چوبی که دور کولا روی زمین قرار دارد، نصب کرده و فواصل چیغها را با ریسمان به هم متصل میکنند. عشایر لر، گاهی از چیغ برای روانداز نیز استفاده میکنند.[۳۰]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ عرفانی، «پیشانی هنر ایرانیان»، 1386ش، ص۳۵.
- ↑ عرفانی، «پیشانی هنر ایرانیان»، 1386ش، ص۳۴.
- ↑ Doerfer, turkische und mongolische Elemente im Neupersischen, 1963, p130
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه چیغ.
- ↑ توکلی، ایل باصری از ترناس تا لهباز، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۹.
- ↑ بهنیا، بررسی مردمشناسی طایفه ارشلو از ایل بچاقچی، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۱.
- ↑ شریعتزاده، «آلاچیق ترکمن»، ص۸۲.
- ↑ حاجیابراهیم، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۸.
- ↑ حسنبیگی، مروری بر صنایع دستی ایران، ۱۳۶۵ش، ص۱۹۴.
- ↑ عرفانی، «پیشانی هنر ایرانیان»، ص۴۲.
- ↑ حسنبیگی، مروری بر صنایع دستی ایران، ۱۳۶۵ش، ص۱۹۹.
- ↑ فیلبرگ، سیاهچادر، ۱۳۷۲ش، ص۱۶۰.
- ↑ Gluck, a survey of persian handicraft, 1977, p270.
- ↑ کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۹۶–۹۷.
- ↑ فیلبرگ، ایل پاپی، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۰و۱۰۳.
- ↑ علینژاد، جامعهشناسی ایل شکاک، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۴.
- ↑ «چیغبافی»، سایت دیپیا.
- ↑ حاتمی، «هنر چیقبافی عشایر ایل کلهر»، ص۷۸–۸۲.
- ↑ حاتمی، «هنر چیقبافی عشایر ایل کلهر»، ص۸۳.
- ↑ کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۱۹۱.
- ↑ شریعتزاده، «آلاچیق ترکمن»، ص۹۲.
- ↑ بهارناز، عشایر ایران، ۱۳۷۳ش، ص۲۳و۱۵۱–۱۵۲.
- ↑ فیلبرگ، سیاهچادر، ۱۳۷۲ش، ص۱۵۴–۱۵۵.
- ↑ علینژاد، جامعهشناسی ایل شکاک، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ شریعتزاده، «آلاچیق ترکمن»، ص۸۲و۹۰.
- ↑ بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۶۹–۷۰.
- ↑ کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۹۶–۹۷.
- ↑ حاجیابراهیم، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۸.
- ↑ اندروز، «آلاچیق و کومه: چادرهای نمدی آذربایجان»، ص۱۳۲.
- ↑ Mortensen, nomads of luristan, 1993, p85.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- اندروز، پیتر، «آلاچیق و کومه: چادرهای نمدی آذربایجان»، ترجمه صدیقه مصطفوی و ابراهیم سلیمانی، مردمشناسی و فرهنگ عامه ایران، شماره ۳، زمستان ۱۳۵۶ش.
- بهارناز، محمدرضا، عشایر ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- بهمنبیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۲۴ش.
- بهنیا، علاءالدین، بررسی مردمشناسی طایفه ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، کویر، چ۱، ۱۳۷۴ش.
- توکلی، غلامرضا، ایل باصری از ترناس تا لهباز، تهران، هفت، چ۱، ۱۳۷۹ش.
- «چیغبافی»، سایت مجله دیپیا، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
- حاتمی، علی و بیگی، مرتضی، «هنر چیقبافی عشایر ایل کلهر»، فرهنگ مردم ایران، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۹۲ش.
- حاجیابراهیمی، اکبر، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۸ش.
- حسنبیگی، محمدابراهیم، مروری بر صنایع دستی ایران، تهران، ققنوس، ۱۳۶۵ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
- شریعتزاده، علیاصغر، «آلاچیق ترکمن»، مجموعه مقالات مردمشناسی، شماره ۱، ۱۳۶۲ش.
- عرفانی، فاطمه، «پیشانی هنر ایرانیان»، ماهنامه سفر، شماره ۱۳، دی ۱۳۸۶ش.
- علینژاد، میرحاج، جامعهشناسی ایل شکاک، سلماس، حسینیاصل، ۱۳۸۳ش.
- فیلبرگ، کارلگونار، ایل پاپی، تهران، فرهنگسرا، ۱۳۶۹ش.
- فیلبرگ، کارلگونار، سیاهچادر، بهترجمه اصغر کریمی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- کیانی، منوچهر، سیهچادرها، تهران، مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- Mortersen, Inge Demant, Nomads of luristan, copenhagen, 1993.
- Doerfer, Gerhard, turkische und mongolische Elemente im Neupersischen, wiesbaden, steiner, 1963.
- Gluck, jay, a survey of persian handicraft, tehran, 1977.
صنایع دستی | |||
|---|---|---|---|
| هنرهای دستی | |||
| رشتههای علمی | |||
| بر اساس کشورها |
| ||
| گردشگری |
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| طبیعت |
| ||||||||||
| شهرها | |||||||||||
| استانها | |||||||||||
| تاریخ |
| ||||||||||
| سیاست | |||||||||||
| جامعه و فرهنگ |
| ||||||||||
| هنر | |||||||||||
| خوارکیها | |||||||||||
هنر | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| اصطلاحات هنری | |||||||||||||||
| هنرمندان |
| ||||||||||||||
| اقتصاد هنر | |||||||||||||||
| هنر ملل | |||||||||||||||
| هنرها |
| ||||||||||||||