پیش‌نویس:انار

انار؛ میوه‌ای با دانه‌های سرخ‌رنگ و خواص درمانی بسیار که در فرهنگ اسلامی‌ایرانی نمادی از نعمت‌های بهشت است.
انار، این نگین درخشان فرهنگ ایرانی-اسلامی، فراتر از یک میوه، نمادی جاودان از زندگی، برکت و وحدت ملی است. از نقوش تخت جمشید تا سفرهٔ یلدای امروزین، ردپای انار را در ۵۰۰۰ سال تمدن ایران می‌توان یافت. این میوهٔ بهشتی با ۷۶۰ گونهٔ بومی، ایران را به قطب ژنتیکی انار جهان تبدیل کرده و جایگاه سوم تولید جهانی را برای کشور به ارمغان آورده است. در آیین‌ زرتشتی، نماد باروری ایزدبانو آناهیتا؛ در قرآن، نشانه‌ای از نعمت‌های پروردگار و در طب سنتی، داروخانه‌ای طبیعی با ۴۰ ترکیب درمانی است. جشن‌های انارچینی، پیوند نسل‌ها را استوار می‌سازد و صادرات سالانه ۳۷ هزار تنی آن، اقتصاد مقاومتی را تقویت می‌کند. این مقاله، سفر خارق‌العاده انار را از اسطوره‌های کهن تا نقش کلیدی آن در هویت دینی و وحدت ملی ایران و افغانستان روایت می‌کند.

واژه‌شناسی و نام‌گذاری انار

انار میوه‌ای با نام علمی Punica granatum و متعلق به خانواده Punicaceae در زبان لاتین باستان است. عبارت granatum به‌معنای «پر هسته» و pumum به معنای «میوه» است که نام علمی این میوه به ویژگی پر هسته‌بودن آن اشاره دارد.

واژۀ انار، واژه‌ای فارسی بوده و در زبان پهلوی به‌کار رفته است. واژه‌های «نار»، «ناردان» و «ناردانه» برای میوه و دانه‌های انار و واژه‌های «ناربُن» و «ناروَن» برای اشاره به درخت انار به‌کار می‌رود. نام این میوه در عربی «رُمان» است که منشأ آن مشخص نیست و برخی آن را وارد شده از زبان‌های سریانی یا آرامی می‌دانند. رمان از ریشه رمَّ به‌معنای ترمیم و سامان‌بخشی است و در روایت‌ها گفته شده مصرف انار دل را آرام و پاک می‌کند. در قرآن نیز ۳ بار به این میوه با واژۀ «رُمّان» اشاره شده است.

محبوبیت این میوه، موجب نام‌گذاری برخی از مناطق به‌نام این گیاه شده است. برای مثال، انار، انارک، انارشیرین، اناران، انارو، انارستان و انارستانک از جمله شهرها و آبادی‌های ایران بوده که در نام‌گذاری آنها از واژۀ انار استفاده شده است.

ویژگی‌های گیاه‌شناختی انار

درخت انار: انار درخت کوچکی است که ارتفاع آن حداکثر تا ۶ متر می‌رسد و در مناطق نیمه گرمسیری رشد می‌کند. درخت انار دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است. ریشه‌های این درخت در ابتدا مستقیم رشد می‌کنند، اما با گذشت زمان و افزایش ضخامت، حالت پیچ‌خورده و مجعد به خود گرفته و گره‌هایی در آنها تشکیل می‌شود. پوست، ریشه و شاخه‌های انار نرم و صاف بوده و به‌صورت ورقه‌ای قابل جدا شدن است؛ ویژگی‌ای که در طب سنتی به آن «تقشر» گفته می‌شود. برگ‌های این درخت کشیده و باریک و در تمام سال می‌ریزد.

گل‌های انار: گل‌های انار درشت و به رنگ قرمز اناری و بی‌بو است. این گل‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:  

- گل‌های بارآور که بزرگ‌تر بوده و دارای مادگی و پرچم است. بساک‌ها و کلاله‌ها در این گل‌ها به‌طور تقریبی هم‌قد بوده و شکل کشیده‌ای دارد.  

- گل‌های نازا که کوچک‌تر بوده و دارای مادگی و پرچم کوتاه است. کلاله‌ها در این گل‌ها کوتاه‌تر بوده و زیر بساک‌ها قرار می‌گیرند. این گل‌ها پس از مدتی ریزش می‌کنند.  

میوۀ انار: میوۀ انار کروی‌شکل است و پوستی ضخیم و قرمز دارد. داخل آن تعداد زیادی دانه سخت وجود دارد که توسط پوششی آبدار، شیرین یا ترش و قرمز رنگ احاطه شده‌ است. این دانه‌ها و پوشش آبدار اطراف آنها قسمت خوراکی میوه را تشکیل می‌دهد.

انواع انار

انار از نظر گیاه‌شناسی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شود: انارهای وحشی (بری) و انارهای باغی (بستانی). از جنبۀ طعم و مزه، این میوه به سه گونۀ مختلف یافت می‌شود. انار شیرین که در طب سنتی دارای مزاج سرد و معتدل با رطوبت نسبی شناخته می‌شود، اولین نوع آن است. دومین گونه، انار ملس یا ترش و شیرین است که خصوصیات سردی و تری آن در حالت تعادل قرار دارد. سومین نوع، انار ترش بوده که در طب سنتی دارای طبیعتی سرد و خشک شناخته ‌شود. هر یک از این انواع، ویژگی‌های منحصربه‌فردی در طعم و خواص دارویی و نقش مهمی در سبک زندگی ایرانیان دارد.

گونه‌شناسی انار ایرانی

بر اساس منابع معتبر خاستگاه انار تمدن ایران بوده که پس از آن به تدریج از مدیترانه تا شمال هند گسترش یافته‌ است. این میوه در اواخر قرن ۱۹ وارد آمریکا شد و امروزه در کشورهای مختلف کشت می‌شود. ایران بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ انار در دنیا و هندوستان دومین کشور تولیدکننده است.  

پرورش گونه‌های مختلف انار در نقاط گوناگون ایران از دیرباز رایج بوده است. در منابع کهن به مهارت ایرانیان در پرورش انارهای بُستانی در دورۀ هخامنشیان، اشاره شده است. گونه‌ای انار، به‌نام انار وحشی، در جنگل‌های شمال ایران، مناطق فارس، کردستان، بلوچستان و سرزمین‌های داخل ایران وجود دارد. انارهایی با انواع مختلف ترش، شیرین، ملس، می‌خوش، سیاه‌پوست، بی‌دانه، اردستانی و ازغند در باغ‌های انار ایرانیان، پرورش می‌یابد. هرکدام از این انارها نیز در نواحی خاصی کشت می‌شود. برای مثال، در کاشان، انارهای سفیددانه، شیرین شهوار و شیرین سرخ‌پوست معروف بود. امروزه، انارهای ساوه، قم، تفت، یزد، خراسان و کاشان در ایران مرغوب بوده و شهرت دارد.

گوناگونی انار ایرانی در گذشته، گاهی بر مناسبات سیاسی مردم و حکومت نیز اثرگذار بوده و به آن جهت می‌داد؛ برای مثال انارهای نقاطی از ایران بین خلفای عباسی بسیار طرفدار داشت و مردم در شهرهایی مانند ری و ساوه، هرساله، همراه با مالیات (خراج) خود، مقداری انار نیز به دربار خلفا می‌فرستادند. همچنین، بسیاری از طبیبان، انار ساوه را یکی از بهترین انارهای جهان دانسته و آن را دارای خواصی درمانی معرفی می‌کردند.

مناطق عمده کشت و تولید انار در ایران

در حال‌حاضر انار یکی از محصولات ارزشمند کشاورزی ایران بوده و در سطح گسترده‌ای در سراسر کشور کشت می‌شود. از مناطق شمالی تا جنوبی ایران، باغ‌های انار وجود دارد. این گستردگی کشت، ایران را به یکی از مهم‌ترین قطب‌های تولید انار در سطح جهانی تبدیل کرده است. کیفیت ممتاز و کمیت قابل توجه تولید این محصول، جایگاه ویژه‌ای برای نام و فرهنگ ایران در بازارهای بین‌المللی ایجاد کرده است. شهرهای زیر از مناطق مهم انارخیز ایران محسوب می‌شود و نقش مهمی در داد و ستدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد:

1. ساوه، پایتخت انار ایران: شهر ساوه در استان مرکزی به‌عنوان مهم‌ترین تولیدکنندۀ انار کشور شناخته می‌شود. انار ساوه با کیفیت استثنایی و غلظت بالای آب (بریکس) به‌دلیل شرایط اقلیمی خاص منطقه، شهرت جهانی دارد. ارقام معروف این منطقه شامل ملس، تبریزی، یوسف‌خانی، محمدعلی‌خانی، سیاه و آلک است که رقم ملس آن در سایر نقاط کشور نیز کشت می‌شود.

2. انارک، مرکز انار اصفهان: این شهر کوچک در شهرستان نائین استان اصفهان، با بافت تاریخی و کاروانسراهای قدیمی، به‌دلیل باغ‌های گستردۀ انار به این نام خوانده می‌شود. انارک با آب و هوای خشک و بیابانی، کوچک‌ترین شهر استان اصفهان محسوب می‌شود.

3. نی‌ریز، قطب انار فارس: شهرستان نی‌ریز در استان فارس با ۶۵۰۰ هکتار باغ انار، رتبۀ نخست تولید این محصول را در استان دارا است. بخش قطرویه با تولید سالانه ۶۰ هزار تن انار، به دلیل کیفیت ممتاز محصول از نظر رنگ پوست، طعم و ضخامت، بازارپسندی بالایی دارد.

4. محمودآباد فیروزکوه: روستای محمودآباد در فیروزکوه با تولید انارهای دانه‌درشت، آبدار و با پوست مقاوم، شهرت جهانی دارد. انار ملس این منطقه با قابلیت ماندگاری بالا، برای مبتلایان به فشار خون و غلظت خون بسیار مناسب است.

5. جلفا، مرکز انار آذربایجان شرقی: منطقۀ ارسباران در آذربایجان شرقی و شهرستان جلفا با آب و هوای نیمه گرمسیری، محل مناسبی برای کشت انار است. وجود درختان انار وحشی در حاشیۀ رود ارس از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این منطقه را شکل می‌دهد.

6. ماسال، محل تولید انارهای ترش گیلان: در استان گیلان به‌ویژه مناطق جنگلی و کوهستانی مانند ماسال، ۷۶۰ نوع انار کشت می‌شود که ترش‌ترین و بومی‌ترین انواع آن در این منطقه یافت می‌شود. رب و آب انار در ۹۰درصد از غذاهای محلی گیلان مانند انارآویج، زیتون پرورده و فسنجان کاربرد دارد.

7. شهرستان انار کرمان: این شهرستان در استان کرمان که روزگاری مملو از باغات انار بود، امروزه به قطب تولید پسته تبدیل شده است. نام این منطقه یادآور گذشته‌ای است که انارکاری در آن رونق فراوان داشت.

8. استان‌های مهم: از نظر فراوانی تولید استانی، استان فارس با سهم ۳۱درصدی از تولید ملی، استان مرکزی با ۱۲درصد، استان یزد با ۹درصد، سمنان با ۸درصد، خراسان رضوی با ۷درصد، اصفهان و لرستان هر کدام با ۵درصد، خراسان جنوبی با ۴درصد، قم با ۳درصد و مازندران با ۲درصد از استان‌های مهم تولیدکنندۀ انار در کشور است.

جایگاه نمادین و اسطوره‌ای انار

تقدس انار در فرهنگ ملل مختلف

درخت انار به‌دلیل سرسبزی پایدار و ویژگی‌های نمادین، در انگاره‌های فرهنگیِ بسیاری از تمدن‌ها از جایگاه قدسی برخوردار است. این درخت به‌عنوان «مادر زمین» و «زهدان طبیعت» شناخته می‌شود که تجلی‌گاه مفاهیم برکت، باروری و جاودانگی است. کثرت دانه‌های این میوه نیز نمادی از فراوانی و زایندگی در نظر گرفته شده است.  

این تقدس در اساطیر ملل مختلف و ادیان الهی بازتاب یافته و درخت انار، میوه و شاخه‌های آن در آیین‌های کهن به‌عنوان عنصری مقدس مورد احترام بوده‌ است. این نگرش ریشه در ارتباط نمادین انار با چرخۀ زندگی، تجدید حیات و موهبت‌های الهی دارد که در فرهنگ‌های گوناگون به اشکال مختلف تجلی یافته است.

نمادگرایی انار در فرهنگ‌های مختلف

نمادگرایی انار در میان اقوام و ملل مختلف جهان، در پیوند با نمادگرایی کلی میوه‌های دارای دانه‌های فراوان همچون پرتقال، بالنگ، کدو و هندوانه قرار دارد. انار در فرهنگ‌های مختلف به‌عنوان نماد باروری، فرزندان و نسل‌های پرشمار شناخته می‌شود. در آسیا، تصویر انار شکسته نشان‌دهندۀ آرزو است. در فرهنگ چین، این میوه نماد باروری محسوب شده و در نقاشی‌های سفالین به چشم می‌خورد. تصویر انار گشوده که دانه‌هایش نمایان است، به‌عنوان هدیه‌ای متداول در مراسم عروسی تقدیم می‌شود که بیانگر آرزوی زاد و ولد و فرزندآوری است.

در تمدن مصر باستان، فراعنه را همراه با انار به خاک می‌سپردند، امری که به‌ احتمال، به مفاهیم باروری و تولد دوباره مربوط می‌شود. کاربرد انار در مناسک دینی مصریان نیز گویای اعتقاد به جاودانگی و باززایی است. با توجه به اینکه یونانیان انار را غذای مورد علاقۀ خدایان می‌دانستند، می‌توان دفن فراعنه با این میوه را نشانه‌ای از باور به حیات پس از مرگ و تغذیه مردگان تفسیر کرد.

در یونان و روم باستان نیز انار از جایگاه نمادین برخوردار بود. در یونان، این میوه از مختصات هرا و آفرودیته محسوب می‌شد، حال آنکه در روم، تاج عروس از شاخه‌های درخت انار ساخته می‌شد. تشابه ظاهری انار به پستان زنان و وجود دانه‌های فراوان در آن، موجب شکل‌گیری افسانه‌های متعدد دربارۀ باروری در میان اقوام مختلف شده است. انار به‌عنوان درختی مونث شناخته می‌شود که رمز و نشانه‌های جاودانگی و باروری در آن نهفته است. این میوه را محرک غریزۀ جنسی و موجب آبستنی و مرتبط با الهه‌های باروری دانسته‌اند.

در اساطیر یونان، نماد ازدواج پایدار به شمار می‌رود و در برخی نقاشی‌های معروف اروپایی نیز تصویر شده است. در هنر سرامیک چینی، انار نماد باروری، فراوانی، آینده‌ای پربرکت و فرزندان پرشمار و نیکو است. در هند، زنان برای رفع نازایی آب انار می‌نوشند و در گابون، این میوه نماد باروری مادرانه محسوب می‌شود.

انار در اساطیر باستانی

بر پایۀ افسانه‌های کهن، این درخت از خون اوژستیس پدید آمد. این میوه در آیین‌ها و مراسم مذهبی نقشی نمادین ایفا می‌کرد و به‌عنوان عاملی برای دفع ارواح خبیث و بیماری‌ها شناخته می‌شد. در بسیاری از تمدن‌های باستانی، انار نماد باروری، زایش و عشق بود. افسانه‌های کهن می‌گویند این درخت از خون قهرمانان و الهه‌های اساطیری روییده است. در آسیای باستان، انار را نماد خدای جوانی می‌دانستند که می‌میرد و دوباره زنده می‌شود. این میوه در فرهنگ‌های مختلف با نام‌های متفاوتی شناخته می‌شد؛ یونانیان آن رایمون و عرب‌ها رمان می‌نامیدند. دانه‌های سرخ انار در بسیاری از تمدن‌های باستانی از مدیترانه تا هند، نماد فراوانی و برکت بود و با چندین الهه مهم یونانی از جمله دمتر، پرسفونه و هرا مرتبط دانسته می‌شد.  

انار در اساطیر یونان

در اساطیر یونان، آفرودیته، الهۀ عشق و زیبایی، درخت انار را با دستان خود در جزیره قبرس کاشت. روایات دیگری نیز وجود دارد که می‌گویند این درخت از خون دیونوسوس، خدای شراب و باروری، روییده است.

اسطوره پرسفونه و دانه‌های انار: یکی از مشهورترین داستان‌های اساطیری یونان، ماجرای ربوده‌شدن پرسفونه توسط هادس، خدای جهان زیرین است. هادس با فریب دادن پرسفونه و وادار کردن او به خوردن چند دانه انار، پیوندی ابدی بین او و جهان مردگان ایجاد کرد. این عمل باعث شد پرسفونه نیمی از سال را در جهان زیرین و نیمی دیگر را نزد مادرش دمتر، الهه باروری، بگذراند. این اسطوره توضیح‌دهندۀ چرخه فصل‌ها است؛ زمانی که پرسفونه در جهان زیرین است، زمین سرد و بی‌حاصل می‌شود (پاییز و زمستان) و وقتی به نزد مادرش بازمی‌گردد، طبیعت دوباره زنده می‌شود (بهار و تابستان).  

انار و الهه‌های باروری: انار به‌دلیل دانه‌های فراوانش، همواره نماد باروری و زایش محسوب می‌شد. در باورهای باستانی، این میوه را بیدارکننده غریزۀ جنسی و افزایش‌دهنده قدرت باروری می‌دانستند. به‌همین دلیل، انار با چندین الهه باروری از جمله دمتر و پرسفونه مرتبط بود. حتی گفته می‌شود که خوردن دانه انار توسط پرسفونه قبل از ترک جهان زیرین، تضمین‌کنندۀ بازگشت دوره‌ای او به قلمرو هادس و تداوم چرخه زندگی و مرگ در طبیعت بود.

انار در اساطیر ایرانی

در اساطیر ایرانی آمده است که از ریختن خون سیاوش روی زمین، گیاهی رویید که به «خون سیاوشان» معروف شد. همچنین، درخت انار روییده در منطقه بیستون را به‌نام «انار فرهاد» نامیده‌اند که در باور مردم، از خون فرهاد روییده است. در روایتی از کتاب «زرتشت‌نامه» آمده است که زرتشت، یک دانه انار به اسفندیار داد و اسفندیار از خوردن آن، رویین‌تن شده و دیگر زخمی بر پیکر او نیفتاد. نویسندگان معتقدند که حضور قدسی انار در ادبیات اساطیری باعث آشنایی با سابقۀ تمدنی و پیوند تاریخی با گذشتگان و اعتمادبه‌نفس ملی می‌شود.

در هنرهای باستانی

انار در آثار هنرهای کهن و جدید ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد که باعث حفظ اصالت و تداوم هویت هنری این سرزمین شده و حامل پیام‌های قدسی به نسل‌های بعدی بوده است. برای مثال، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد، اقوام لر ساکن در غرب ایران، در صنایع دستی مفرغی خود، الهۀ مادری را با درخت انار در دست به‌تصویر کشیده‌اند. این آثار که امروزه به مفرغ‌های لرستان شهرت دارند، گواهی بر اهمیت نمادین انار در باورهای کهن ایرانی است.  

در تخت جمشید، پایتخت تشریفاتی هخامنشیان، نقش‌برجسته‌هایی از انار بر روی چتر بالای سر خشایارشاه دیده می‌شود که نشان‌دهندۀ جایگاه والای این میوه در هنر و فرهنگ آن دوران است. همچنین در دورۀ ساسانی، انار در نقش‌برجسته‌های باس به‌عنوان نماد باروری میان دو برگ خرما که همچون دو بال به تصویر کشیده شده‌اند، دیده می‌شود. در هنرهای دستی ایران، به‌ویژه فرش‌بافی، انار به‌مثابۀ عنصری تزئینی و نمادین حضور پررنگی دارد. نقوش درخت انار و میوۀ آن بر روی فرش‌های مناطق مختلف ایران، بیانگر پیوند عمیق این میوه با فرهنگ و هنر ایرانی است.

در نگاره‌ی معروف به «بارعام شاهنشاه هخامنشی» (نگاره خزانه)، شاه هخامنشی با در دست داشتن گل انار، به نشانه صلح و دوستی، از نمایندگان سرزمین‌های تابعه استقبال می‌کند. این گل درشت با جام گلبرگ‌های مشخص و غنچه‌های گوی‌ماند، همان «گل انار» یا «گلدار پارسی» است که در هنر هخامنشی نماد باروری، قدرت و پیوندهای سیاسی بوده است. تخت‌جمشید به عنوان مکانی برای آیین‌های مهردادن و نوروز، از این نمادها برای نمایش عظمت و حکمت شاهنشاهی استفاده می‌کرد.

افسانه‌های عامیانه

واژۀ انار به‌دلیل قدمت تاریخی خود، به عمق افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی نفوذ کرده و جهانی از واقعیت و خیال را با خود همراه دارد. در قصه‌های پریان ایرانی، دختر شاه پریان غالباً از میوه‌ای، به ویژه میوه درخت انار، متولد می‌شود. این موضوع در نمایشنامۀ معروف «دختر انار» نیز بازتاب یافته است. این نمایشنامه روایتگر افسانه‌ای است که در آن دختری طلسم شده و درون یک انار زندگی می‌کند. این افسانه که ریشه در ادبیات شفاهی مناطق زاگرس دارد، از پیکرۀ اساطیر کهن جدا شده است، چرا که در باورهای اساطیری نیز بارها به زایش انسان از گیاه اشاره شده است. نمایشنامه «دختر انار» نوشته اردشیر صالح‌پور و به کارگردانی حسن حاجت‌پور نیز از چنین ویژگی‌هایی برخوردار است. این اثر نمایشی، باور کهن گیاه‌تباری انسان را در خود جای داده است، باوری که در فرهنگ‌های مختلف جهان از جمله آلمان، یونان، روم، هند، مالزی و اسکاندیناوی نیز یافت می‌شود. در اساطیر ایرانی نیز، انسان نخستین از آدام کوکی یا مهرگیاه (نوعی ریواس) که ریشه در اسطوره مشی و مشیانه دارد، پدید آمده است.

علاوه بر این نمایشنامه، افسانه‌های متعددی درباره انار در فرهنگ عامه ایران وجود دارد. سید احمد وکیلیان در کتاب «قصه‌های مردم» و همچنین علی‌اشرف درویشیان و رضا خندان مهابادی در «فرهنگ افسانه‌های مردم ایران» به نقل افسانه‌هایی در این زمینه پرداخته‌اند. از جمله این افسانه‌ها می‌توان به «انار پری» اشاره کرد که روایتگر داستان حاکمی است که پس از دیدن خوابی عجیب، آنقدر گریه می‌کند تا بینایی خود را از دست می‌دهد. همچنین افسانه‌هایی چون «انار و کولی»، «انار خاتون» و «دختران انار» در این منابع نقل شده‌اند که همگی گویای اهمیت انار در میان مردم و جایگاه ویژه آن در باورهای عامیانه ایرانی هستند.

نمادگرایی در خواب‌گزاری سنتی

در متون کهن خواب‌گزاری ایرانی نیز انار و درخت انار در عالم رؤیا نمادی چندبعدی و پراهمیت تلقی می‌شود و نحوۀ اندیشیدن و سبک زندگی گذشتگان را بازنمایی می‌کند. برای مثال مُعبِران سنتی، این درخت را نشانه‌ای از زنی نیک‌سیما، پاکدامن و پرآرزو و همچنین مردی خوش‌خلق و نیک‌سرشت دانسته‌اند. همچنین خواب‌دیدن انار نیکو در دست، نشانه‌ای از تولد فرزند پسر تعبیر شده است. انار شیرین در تعابیر خواب‌گزاری، به‌معنای زمین‌های حاصلخیز، باغستان‌های سرسبز و سرشار از برکت بوده و حال آنکه انار ترش نماد غم و اندوه و ناخوشی محسوب می‌شود. از دست‌دادن انار در خواب، به‌مفهوم فقدان همسر تعبیر شده و هدیه‌گرفتن انار از جانب درگذشتگان به زندگان، نشانه‌ای از تولد فرزند دختر تفسیر شده است.

انار در ادیان و آیین‌های مختلف

با توجه به شکل و ساختار درونی انار که پوست‌های سخت و یکپارچه، دانه‌های فراوان و آب گوارا را در خود جای داده است، این میوه همواره نمادی از وحدت در کثرت و کثرت در وحدت به شمار رفته است. همین ویژگی‌های منحصربه فرد، انار را به عنصری مقدس و نمادین در ادیان و آیین‌های مختلف تبدیل کرده و  پیوندی ناگسستنی با مفاهیم عرفانی داده است.

انار در آیین یهود  

در متون تورات بارها به میوه انار اشاره شده است. نشانه‌هایی از تقدس این میوه، در نقش و نگارهای دو ستون معبد اورشلیم برجای مانده است. جامۀ پیشوایان مذهبی یهود، دارای طرح‌هایی از درخت یا میوه انارهای لاجوردی، ارغوانی و قرمز بود. بر اساس اعتقادات آیین یهود، تعداد دانه‌های موجود در هر میوه انار ۶۱۳ عدد است که هر یک نمادی از ۶۱۳ فرمان کتاب مقدس محسوب می‌شود. این باور نشان‌دهندۀ عمق نمادگرایی انار در سنت یهودی است، به‌گونه‌ای که هر دانۀ آن بازتابی از یک دستور الهی تلقی می‌شود.  

انار در آیین بودا

در آیین بودا، انار همراه با انگور و انجیر به‌عنوان میوه‌های پربرکت شناخته می‌شود. این سه میوه به‌دلیل ویژگی‌های نمادین خود، در متون بودایی به‌عنوان نشانه‌هایی از برکت، فراوانی و زندگی معنوی مورد توجه قرار گرفته‌ و حامل معنایی فراتر از یک میوه معمولی است.  

انار در مسیحیت

در مسیحیت نیز انار از جایگاه تقدس‌آمیزی برخوردار است. این میوه به‌عنوان نمادی از رستاخیز و جاودانگی در مسیحیت تلقی می‌شود، چنان‌که در تصاویر مربوط به دوران کودکی عیسی مسیح، وی را با اناری در دست به تصویر کشیده‌اند. همچنین در نزد مسیحیان، انار نماد پاکدامنی و عفاف نیز به شمار می‌رود. این نمادگرایی نشان‌دهندۀ پیوند عمیق انار با مفاهیم روحانی و اخلاقی در سنت مسیحی است.  

نمادگرایی انار در عرفان مسیحی: در عرفان مسیحی، باروری انار در حیطۀ روحانی تفسیر شده است. یوحنای صلیبی، دانه‌های انار را نماد کمال الهی می‌داند، زیرا کمال الهی دربردارنده آثار بی‌شماری است. گردی این میوه را نشانه ابدیت الهی و شیرینی آب آن را نماد نشئه روحی مهربان و آگاه معرفی کرده است.  

انار متون انجیل و روایات مسیحی: بر اساس آنچه در انجیل آمده، سلیمان پیامبر دارای باغی از انار بوده است. همچنین هنگامی که بنی‌اسرائیل در بیابان‌های خشک و بی‌آب سرگردان بودند، به‌دلیل از دست‌دادن آسایش خود در مصر، حسرت انارهای خنک را می‌خوردند.  

انار در دین زرتشت

در دین زرتشت نیز انار از درختان مقدس و از عناصر خجسته محسوب می‌شد. زرتشتیان از شاخه و میوۀ آن در مناسک و آیین‌های دینی خود استفاده می‌کردند. بر اساس متون متأخر زرتشتی، برسمی که در مراسم عبادی به کار می‌رود، از ترکه‌های درخت انار تهیه می‌شود. این کاربرد نشان‌دهندۀ اهمیت انار در مناسک دینی و تقدس آن در آیین مزدیسنا است.‌ در مراسم دینی زرتشتیان، سوزاندن چوب درخت انار مرسوم بوده است. انار در آیین مزدیسنا، از درختان بهشتی و مقدس به‌شمار می‌رود. زرتشتیان، از شاخه و میوه‌ این گیاه، در آیین‌های دینی و رسمی خود استفاده می‌کنند. در این دین، درخت انار، از جمله گیاهان مؤنث شمرده شده که نشانه‌های جاودانگی و باروری در آن وجود دارد. زردشتیان، همچنین، در مراسم ازدواج دختران و پسران، به آنها انار می‌دادند تا بارور باشند.

انار در آموزه‌های اسلام

انار در آموزه‌های اسلامی، میوه‌ای بهشتی معرفی شده و در سه آیۀ قرآن نام برده شده است. برخی مفسران قرآن، مقصود از «شجرۀ طیبه» در آیۀ ۲۴ سورۀ ابراهیم را نیز شامل درختان ثمرداری مانند انار دانسته‌اند. در برخی آیات قرآن کریم، خداوند با اشاره به باغ‌های انار، زیتون و دیگر میوه‌ها، انسان‌ها را به تأمل در این نعمت‌ها برای خودشناسی و خداشناسی و استفاده از آنها دعوت کرده است. در آیۀ ۶۸ سورۀ الرحمن، انار به همراه خرما به‌عنوان میوه‌های بهشتی معرفی شده‌ که نشان‌دهندۀ جایگاه ویژه این میوه در نعمت‌های اخروی است. تفاسیر مختلفی دربارۀ رابطۀ مفهومی «فاکهه» با خرما و انار ارائه شده است

در احادیث متعددی از ائمه به انار و خواص درمانی آن اشاره شده است. در این روایات، علاوه‌بر معرفی فواید انار، به شیوه‌های مصرف این میوه برای درمان بیماری‌های مختلف نیز پرداخته شده است. برای مثال در حدیثی از امام رضا خواص گوناگون انار آمده و روش‌های بهره‌گیری از آن برای حفظ سلامتی و درمان امراض بیان شده است. در برخی از روایات آمده که در هر میوه انار، دانه‌ای بهشتی است که تنها نصیب مؤمنان می‌شود و فرشتگان، آن را از دسترس کافران، دور می‌کنند. عامۀ مسلمانان، بر این باورند که با خوردن این دانه، به بهشت خواهند رفت.

آموزه‌های اسلامی با اشاره به انار به‌عنوان میوه‌ای همیشه حاضر در زندگی روزمره، از این ظرفیت طبیعی برای تقویت خداشناسی و معنویت در جامعه بهره برده است. این رویکرد معرفت‌شناسانه با تبدیل یک نعمت ملموس به نشانه‌ای از قدرت الهی، پیوند دائمی بین زندگی عادی و ایمان دینی ایجاد کرده و انار را به نمادی زنده از تفکر دینی و شکرگزاری تبدیل می‌کند.

انار در باورها و آیین‌های ایرانی

۱. انار یاسین و باورهای درمانی

در کتاب غیاث‌اللغات آمده است که خوردن انار یاسین (اناری که در عید نوروز چهل و یک یا صد بار سوره یس بر آن خوانده و دمیده شده باشد) را موجب تداوم تندرستی در طول سال می‌پنداشتند. بر اساس این باور، هر فردی که این انار را به تنهایی مصرف کند، در تمام سال از بیماری‌های جسمی مصون خواهد ماند. این اعتقاد عامیانه، ارتباط انار یاسین را با سفره هفت‌سین و مفاهیم جاودانگی، تولد و نوزایی نشان می‌دهد و بیانگر آرزوی دیرینه بشر برای طول عمر و سلامتی است.

۲. مراسم ازدواج

در بستر آداب و رسوم سنتی ایران، انار از دیرباز نقشی نمادین و آیینی در مراسم ازدواج، تقویت و تداوم نظام خانواده ایفا کرده است. بر اساس مستندات فرهنگی، در بسیاری از جوامع سنتی ایرانی، رسمی دیرپا وجود دارد که داماد هنگام انتقال عروس به منزل جدید، میوۀ انار و گاه همراه با سیب را زیر پای وی می‌افکند. بر اساس سنتی دیرینه در میان برخی اقوام ایران، عروس در مراسم ازدواج اناری را بر زمین می‌اندازد تا ترکیده و دانه‌هایش پخش شود. تعداد این دانه‌ها نشانگر تعداد فرزندانی است که در آینده متولد خواهند شد. نویسندگان این رفتار را حامل بار معنایی عمیقی می‌دانند که در باورهای عامه ریشه دارد و بر اهمیت تشکیل و حفظ خانواده تأکید می‌کند.

برخی پژوهشگران فرهنگ عامه، پرتاب انار سرخ را نمادی از آرزوی تندرستی، شادابی و سرخ‌رویی برای عروس دانسته‌اند که نشان ریشه‌داربودن فرهنگ عفاف در تمدن ایرانی است. این عمل در عین حال بیانگر آرزو و امیدواری به برکت، نعمت و باروری در زندگی زناشویی است، به‌ویژه که در بسیاری از مناطق، این رسم به قصد طلب فرزندان پرشمار، به‌ویژه فرزند پسر انجام می‌شود. این باور را می‌توان در سنت زرتشتیان ایران نیز مشاهده کرد که در مراسم پیوند زناشویی، انار را به‌عنوان هدیه‌ای نمادین به زوج جوان تقدیم می‌کنند.

در آیین زرتشتیان نیز، انار به عنوان هدیه‌ای به زوج جوان تقدیم می‌شود و به نشانه پیمان زناشویی در سفره عقد قرار می‌گیرد.

۳. آیین شب یلدا‌‌‌ و‌ نوروز

انار به‌عنوان عنصر محوری سفرۀ یلدا، نمادی چندبعدی از مفاهیم بنیادین این آیین کهن است. سرخ‌رنگی درخشان دانه‌های انار، تجسم عینی تابش خورشید و پیروزی نور بر تاریکی در بلندترین شب سال محسوب می‌شود. در فرهنگ ایرانی، انار با خورشید و احیا و چرخۀ زندگی مرتبط است و خوردن آن در شب یلدا، نشانۀ شادی و زایش به شمار می‌رود. در باور ایرانیان، خوردن انار در شب یلدا، فرد را از تب و آزار گرمای تابستان و نیز از گزند جانوران و حشرات تابستانی دور می‌کند. انار در سفرۀ شب یلدا با نماد برکت و وحدت، باعث حضور اقوام و نسل‌های مختلف می‌شود، همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کند و با یادآوری نعمت‌های الهی، کارکرد دینی خود را به‌عنوان میوه‌ای مقدس در فرهنگ ایرانی-اسلامی ایفا می‌کند.

ایرانیان، در گذشته، هنگام انجام مناسک مذهبی خود، چوبی از درخت انار را می‌سوزاندند. همچنین چوب و میوه انار، در سفره‌های نوروزی و مهرگان ایرانیان، حضور داشت. امروزه نیز از چند شاخه یا چند دانۀ انار در سفرۀ نوروزی استفاده می‌کنند.

۴. مناسک گذار زندگی

انار در سه مناسک اصلی گذار زندگی (تولد، ازدواج و مرگ) حضوری پررنگ دارد. برگزاری این مناسک، زندگی کهنه را با زندگی نو پیوند می‌زند و اضطراب ناشی از این گذارها را کاهش می‌دهد. جالب توجه آنکه از دیرباز، تأثیر انار در تعیین جنسیت جنین مورد توجه بوده است. در متون پزشکی قدیم آمده است که مصرف میوه‌های ترش مانند انار توسط زنان، با قلیایی کردن خون و مایعات بدن، به بقای کروموزوم‌های پسرزا کمک می‌کند.

۵. مراسم تدفین

استفاده از چوب انار در مراسم تدفین از دیگر جلوه‌های نمادین این درخت مقدس است. در برخی مناطق ایران، دو ترکه تازه از چوب درختانی مانند خرما، بید یا انار را زیر بغل مرده قرار می‌دادند تا در هنگام بازپرسی در قبر بتواند به آنها تکیه کند. در کتاب «نشانه‌شناسی مناسک گذار» آمده است که این رسم، هرچند امروزه با توجیهی عامه‌پسند (کمک به مرده برای برخاستن در قبر) انجام می‌شود، در اصل ریشه در باورهای کهن درباره پیوند اساطیری انسان و گیاه دارد. این باورها شامل زایش انسان از تنه درخت، پذیرش روان مردگان توسط درخت، و ارتباط بین باروری انسان و درخت می‌شود که همگی به هدف تجدید حیات و رویش دوباره متوفی انجامیده‌اند.

در متون برآمده از فرهنگ اسلامی نیز به خواص محافظتی درخت انار اشاره شده است؛ چنانکه دود شاخه‌های سوختۀ آن را عامل دفع حشرات و گزندگان، نگهداری شاخۀ انار را موجب ایمنی از گزند مار و عقرب و مصرف میوۀ آن را موجب طرد اندیشه‌های پلید و تزکیۀ باطن برشمرده‌اند. این انگاره‌ها، گویای اهمیت انار در فرهنگ دینی مردم ایران است.

خواص درمانی و کاربردهای پزشکی انار

الف) ترکیبات شیمیایی انار

انار بر اساس مطالعات علمی، سرشار از ترکیبات قوی آنتی‌اکسیدان شناخته می‌شود که تمام بخش‌های آن شامل گل، برگ، پوست ساقه‌های جوان، پوست ریشه، پوست میوه، دانه‌ها و آب انار حاوی این مواد ارزشمند می‌شود که در درمان انواع بیماری‌ها مؤثر است. ایرانی‌ها در طول تاریخ با کشف این ویژگی‌ها علاوه‌بر استفاده‌های فرهنگی و اقتصادی، انار را در بهداشت و درمان نیز به خدمت گرفته‌‌اند.

گل انار سرشار از تانن‌ها، فلاونوئیدها، اسید گالیک، اسید اورسولیک و تری‌ترپنوئیدها از جمله اسید ماسلینیک و آسیاتیک است. برگ‌های این گیاه ترکیباتی نظیر تانن، فلاونوئیدها، لوتئین، گلوتاتیون و عناصر معدنی همچون پتاسیم، کلسیم و آهن دارد. آب انار منبع غنی پلی‌فنول‌ها شامل آنتوسیانین‌ها، اسید الاژیک، اسید گالیک، کاتچین و کرستین بوده و دانه‌های آن حاوی ۱۲-۲۰ درصد روغن با ترکیبات اصلی اسید پانیسیک، اسیدهای چرب امگا-۵ و فیتوسترول‌هایی نظیر کمپسترول و استیگماسترول است. پوست انار نیز بالاترین میزان پلی‌فنول و تانن در مقایسه با سایر بخش‌هاست و حاوی ترکیباتی مانند اسید گالیک، کاتچین و آنتوسیائیدین دارد.

ب) کاربرد انار در طب سنتی

در طب سنتی ایرانی کلیه اجزای درخت و دانه‌های میوه، به‌دلیل خواص درمانی متنوع مورد استفاده قرار می‌گیرند. هر یک از این بخش‌ها با دارابودن ترکیبات فعال خاص، در درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها و اختلالات جسمانی کاربرد دارد. حکمای ایرانی با تکیه بر اصول طب سنتی، مکانیسم‌های دقیقی برای این اثرات درمانی ارائه کرده‌اند.به نظر پژوهشگران کشف این خاصیت‌ها توسط دانشمندان ایرانی نشان از عمق و گسترۀ سرمایه‌های علمی ایرانیان در طول تاریخ است:

1. شیرۀ انار هسته‌کوچک را تب‌بر، مخلوط انار شیرین و ترش را آرام‌بخش تپش قلب و آب انار شیرین مخلوط با سکنجبین و تمرهندی را درمان تب تیفوئید معرفی کرده‌اند.

2. دانشمندان بزرگ اسلامی مانند ابن‌سینا در قانون، علی‌ بن عباس اهوازی در کامل الصناعة الطبیة، ابوریحان بیرونی در صیدنه، ابومنصور هروی در الابنیة عن الحقایق الادویة و اسماعیل جرجانی در ذخیره خوارزمشاهی به تفصیل به خواص دارویی انار و روش‌های استفاده از آن پرداخته‌اند.

3. ابن‌بیطار، گیاه‌شناس اندلسی (قرن ۱۳م)، در الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة با استناد به آثار دیسقوریدس، جالینوس، ابن‌سینا و رازی، چندین صفحه را به بررسی خواص درمانی انار اختصاص داده است.

4. عقیلی علوی شیرازی در مخزن الادویة (۱۷۶۹م) به‌تفصیل به خواص انواع انار ترش، شیرین و میخوش پرداخته و کاربردهای درمانی آن را در بیماری‌هایی مانند استسقا، یرقان، خفقان، درد سینه، سرفه، جرب، خارش و سرفه مزمن خشک شرح داده است. عقیلی، انار ترش را سرد و مضر برای روده، انار شیرین را معتدل، قابض، ادرارآور و مفید برای گرم‌مزاجان دانسته است؛ همچنین انار میخوش را برای تسکین صفرا و انار ترش را برای کاهش حرارت معده و کبد توصیه کرده است.

5. پلینی، دانشمند رومی (۲۳-۷۹م)، انار شیرین را برای کاهش تهوع زنان باردار مفید دانسته و دهان‌شویه ساخته‌شده از انار تلخ را برای درمان عفونت‌های دهان، بینی، گوش، مشکلات بینایی، زخم‌های پلک و ناحیه تناسلی و همچنین خنثی‌کنندۀ سموم معرفی کرده است.

6. پلینی در هشدارهای پزشکی از مضرات برخی انارهای شیرین بی‌هسته برای معده، دندان و لثه سخن گفته و مصرف آن را برای بیماران تب‌دار و افراد دچار تهوع ممنوع دانسته است. همچنین انار شیرین را کاهش‌دهندۀ میل جنسی و انار ترش را موجب قولنج و مضر برای ریه معرفی کرده‌اند.

7. امروزه به‌دلیل وجود تانن و آلکالوئیدها، جوشاندۀ گل انار برای قطع اسهال و خونریزی، پوست ریشه برای دفع کرم کدو و برگ آن برای درمان مشکلات معده، کم‌خونی و میگرن استفاده می‌شود.

ج) کاربرد انار در پزشکی مدرن

در دهه‌های اخیر، پژوهش‌های علمی گسترده‌ای بر روی بخش‌های مختلف انار شامل ریشه درخت، گل، دانه و پوست میوه انجام شده است. این تحقیقات نشان داده که هر قسمت از این گیاه دارای ترکیبات فعال و خواص دارویی منحصر به فردی است که می‌تواند در درمان بیماری‌ها مؤثر باشد. مطالعات مدرن، بسیاری از یافته‌های طب سنتی درباره انار را تأیید کرده و جنبه‌های جدیدی از خواص درمانی آن را آشکار ساخته‌ است.

در پزشکی مدرن انار کاربردهای قابل توجهی در بیماری‌های مغز و اعصاب دارد. از جمله مهم‌ترین این کاربردها، تأثیر آن در بیماری آلزایمر است. داروهای مهارکنندۀ آنزیم آنتی کولین استرازها از جمله داروهای رایج در درمان آلزایمر محسوب می‌شوند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مواد استخراج شده از انار دارای خاصیت ضد کولین استرازها بوده که می‌تواند در درمان این بیماری مؤثر باشد.

همچنین انار در پیشگیری از آسیب‌های مغزی ایسکمی-هیپوکسیک در نوزادان نیز کاربرد دارد. مطالعات انجام شده بر روی مدل‌های حیوانی نشان می‌دهد که مصرف عصارۀ انار توسط مادران می‌تواند آسیب‌های ناشی از ایسکمی را در نوزادان کاهش دهد. این یافته‌ها حاکی از پتانسیل درمانی قابل توجه انار در حوزه نورولوژی است.

همچنین مطالعات جدید نشان می‌دهد انار تأثیرات قابل توجهی بر سلامت سیستم قلبی-عروقی دارد. ترکیبات فعال موجود در این میوه از طریق مکانیسم‌های مختلفی از جمله خاصیت آنتی‌اکسیدانی، ضد التهابی، کاهش LDL خون، تنظیم فشار خون و بهبود جریان خون، به عملکرد بهتر قلب و عروق کمک می‌کنند.

ترکیبات پلی‌ فنل‌ انار به‌ویژه در محافظت از سلول‌های قلبی در برابر فرآیند پیری نقش دارد. این ترکیبات همچنین از تشکیل پلاک‌های عروقی جلوگیری می‌کنند که می‌تواند در پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی مؤثر باشد. یافته‌های پژوهشی حاکی از آن است که مصرف منظم انار می‌تواند بخشی از یک رژیم غذایی سالم برای حفظ سلامت قلب محسوب شود.

انار در ادبیات و هنر ایران

الف) شعر کلاسک

انار با رنگ و شکل ظاهری خاص خود همواره مورد توجه شاعران و ادیبان فارسی زبان بوده و در قالب تمثیل، تشبیه، استعاره، ضرب‌المثل و نماد به کار رفته است و هویت دینی و فرهنگی ایرانیان را از طریق ظرافت‌ها و ظرفیت‌های ادبی تداوم بخشیده است.

نمادگرایی‌ در مفاهیم اخلاقی و دینی

مولوی انار را نماد خنده و شادمانی می‌داند: «همچون انار خندان عالم نمود دندان»، و در جای دیگر، انار خندان را نشانۀ نهاد پاک معرفی می‌کند: «گر اناری می‌خری خندان بخر». همچنین، مرگ و زوال جسمانی را به شکستن انار و سیب تشبیه می‌کند: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیق خاقانی انار را نماد دل پرخون عاشق و دهان معشوق می‌داند: «نار همه دل و دهن / دل همه خون عاشقی»، و در بیتی دیگر، دهان تنگ معشوق را به انار دو نیم شده تشبیه می‌کند: «وان دهن تنگ تو گویی کسی / دانگکی نار به دو نیم کرد». سعدی نیز در وصف طبیعت، انار را با یاقوت مقایسه می‌کند: «فهم عاجز شود از حقه یاقوت انار». در منظومه بانوگشسب‌نامه، سرخی خون به انار تشبیه شده است: «یکی سرخ گشته به خون چون انار».

همچنین‌شکل گرد و بی‌سر انار موجب شده است شاعران از آن برای بیان مفاهیم اخلاقی مانند فروتنی استفاده کنند. سنایی از این ویژگی انار برای بیان مضمون بی‌ادعایی و فروتنی بهره برده است: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقناصرخسرو در بیت زیر از انار برای بیان حکمتی اخلاقی بهره برده است:

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق  

صائب تبریزی نیز در اشاره به نار یاسین می‌سراید: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

تشبیهات ادبی و خلاقانه

فردوسی در شاهنامه، اگرچه به دلیل ضرورت وزن شعری از واژه «انار» استفاده نکرده، اما این میوه را در قالب «نار» در ابیات متعددی به کار برده است. در بخش بهرام گور، سرخی باده را به گل انار تشبیه می‌کند: «بسان گل نارون می به خُم»، که در آن «نارون» به معنای درخت انار است. همچنین، یاقوت را به دانه‌های انار مانند کرده است: «چو یک دانه‌ی نار بودی به رنگ»، و در جای دیگر از انار به عنوان هدیه‌ای ارزشمند یاد می‌کند: «همان ارزن و پسته و ناردان». در داستان زال و رودابه، روی رودابه به گل انار تشبیه شده است: «برافروخت و گلنار گون کرد روی»، و در بخش خسرو پرویز، آب انار نماد طراوت و زندگی است.  

ناصر خسرو در توصیف معشوق، رخسار او را به گل انار و لاله تشبیه می‌کند: «رخ از گلنار و از لاله دهانت». امیرخسرو دهلوی نیز چهره معشوق را به انار سرخ مانند می‌سازد: «چون چهره دوشیزه به گلرنگ و به گلنار».

در بسیاری از متون ادبی فارسی، معشوق به «نهال» و بناگوش میان طره‌های معشوق به «پاره انار» تشبیه شده است. در اشعار سروده‌شده، بیشتر، منظور از عبارت «انار رخسار»، گونه‌های یار است. همچنین، لب زیبارویان به «ناردان» و «نار کفیده»، دو گونه به «نار شکفته» و دل آکنده از درد و اندوه به «انار پاره» تشبیه شده است. ادیبان بزرگی مانند سعدی، از واژۀ انار و خواص آن در اشعار خود، بهره گرفته‌اند: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

ب) ادبیات شفاهی و ضرب‌المثل‌ها

در ادبیات شفاهی نیز، رخسار گلگون، چهره شرمسار یا برافروخته را به انار و گل انار تشبیه می‌کنند، مانند: «صورتش همچون انار، سرخ شد». همچنین، زمانی که یک نفر، پس از شنیدن خبری ناگهانی به گریه می‌افتاد از عبارت «مثل انار ترکید و به گریه افتاد» استفاده می‌کنند.

ضرب‌المثل‌هایی مانند «صورتش مثل انار سرخ شد» که در آثار دهخدا آمده، نشان‌دهندۀ نفوذ این میوه در فرهنگ عامه است. چیستان‌های محلی خراسان دانه‌های انار را به «۴۰ مرغ در یک خانه» یا «مرواریدهای پیچیده در لایه‌های طلا» تشبیه کرده است. شاملو نیز به چیستان‌هایی دربارۀ انار اشاره دارد که نشان‌دهندۀ نگاه هنرمندانۀ مردم به این میوه برای حفظ هویت دینی و فرهنگی است.

همچنین گریه شدید را با عبارت «مانند انار ترکید و به گریه افتاد» توصیف می‌کنند. ضرب‌المثل «یک نار و ده/صد/هزار بیمار» نیز بیانگر کمبود دارو در برابر بیماران فراوان است.انار‌در‌کنایات ادبی

در ادبیات فارسی کنایات متعددی با محوریت انار شکل گرفته است. «ناردانه فرو باریدن از چشم» کنایه از سرازیر شدن اشک است. فخرالدین اسعد گرگانی در منظومه ویس و رامین، گریه رامین در فراق معشوق را اینگونه توصیف می‌کند: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

همچنین تشابه ظاهری انار به سینه زنان موجب شده است شاعران از «نار تر» به عنوان کنایه‌ای برای پستان استفاده کنند. در برخی اشعار نیز انار با صفات خاصی همراه شده است، مانند «نار خندان» که به انار رسیده و شکفته اشاره دارد.

د) ادبیات عرفانی

انار در ادبیات عرفانی ایران نمادی از وحدت در کثرت و تجلی حق تعالی در مظاهر گوناگون است. عارفان با اشاره به دانه‌های فراوان انار در پوسته‌ای واحد، آن را تمثیلی از تجلیات الهی در عالم خلقت دانسته‌اند. در متون صوفیه، انار گاه به عنوان میوه‌ای بهشتی و نشانه‌ای از رحمت الهی توصیف شده است. داستان رم العابدین و کرامات ابراهیم ادهم، جایگاه انار را به عنوان درختی مقدس در سیر و سلوک عرفانی تثبیت می‌کند. این میوه در اشعار مولوی و عطار نیز نماد دل عاشق و بارور از عشق الهی به کار رفته است.

ه) نقوش معماری و صنایع دستی

انار در آثار هنری کهن و جدید ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد که باعث حفظ اصالت و تداوم هویت هنری این سرزمین شده و حامل پیام‌های قدسی به نسل‌های بعدی بوده است. برای مثال، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد، اقوام لر ساکن در غرب ایران، در صنایع دستی مفرغی خود، الهۀ مادری را با درخت انار در دست به‌تصویر کشیده‌اند. این آثار که امروزه به مفرغ‌های لرستان شهرت دارند، گواهی بر اهمیت نمادین انار در باورهای کهن ایرانی است.  

در تخت جمشید، پایتخت تشریفاتی هخامنشیان، نقش‌برجسته‌هایی از انار بر روی چتر بالای سر خشایارشاه دیده می‌شود که نشان‌دهندۀ جایگاه والای این میوه در هنر و فرهنگ آن دوران است. همچنین در دورۀ ساسانی، انار در نقش‌برجسته‌های باس به‌عنوان نماد باروری میان دو برگ خرما که همچون دو بال به تصویر کشیده شده‌اند، دیده می‌شود. در هنرهای دستی ایران، به‌ویژه فرش‌بافی، انار به‌مثابۀ عنصری تزئینی و نمادین حضور پررنگی دارد. نقوش درخت انار و میوۀ آن بر روی فرش‌های مناطق مختلف ایران، بیانگر پیوند عمیق این میوه با فرهنگ و هنر ایرانی است.

و) هنر رسانه‌ای و سینما

انار به‌عنوان نمادی غنی در فرهنگ ایرانی، تأثیر عمیقی بر هنرهای نمایشی و رسانه‌ای داشته است، به‌گونه‌ای که بسیاری از آثار سینمایی و نمایشی با الهام از این میوه مقدس نام‌گذاری و مفهوم‌پردازی شده‌اند. در آثار شاخصی چون «اشک انار»،‌ «داغ انار»، مستند سینمایی «انار» و «درخت انار» (برندۀ جایزه تماشاگران اندونزی) تجلی یافته است. این میوه مقدس در این آثار، هم به عنوان عنصر بصری و هم به مثابه استعاره‌ای از مفاهیم عمیقی چون وحدت در کثرت، عشق، رنج و تجدید حیات به کار رفته است. فیلم «انارهای نارس» با استفاده از این نماد، به مسائل اجتماعی و روانشناختی پرداخته، در حالی که «دانه انار» بر پیوندهای انسانی تأکید دارد. رنگ قرمز انار نماد شور و شهادت، دانه‌هایش نشانه کثرت و پوست سختش استعاره از مقاومت است. این کاربردهای نمادین، انار را به عنصری کلیدی در بیان مضامین فرهنگی و عرفانی در هنرهای نمایشی ایران تبدیل کرده است.

انار در نظام غذایی ایرانیان

انار از اجزای مهم در تغذیه سنتی ایرانیان بوده و هم به‌صورت مستقیم و هم به‌شکل فرآورده‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و باعث حفظ اصالت و تمایز سفرۀ ایرانی-اسلامی شده است. آب انار به‌عنوان نوشیدنی رایج و ناردانه، افشره و رب انار به‌عنوان چاشنی در بسیاری از غذاهای ایرانی به کار می‌رفته است.

این کاربردها علاوه‌بر جنبۀ طعم‌دهی، به‌دلیل خواص طبی و تعادل‌بخشی آن در طبیعت‌های مختلف نیز مورد توجه بوده‌ است. برای مثال، در خورش فسنجان که به‌دلیل وجود گردو دارای طبع گرم است، افزودن رب انار یا آب انار به متعادل‌سازی طبع آن کمک می‌کند و آن را برای افراد با مزاج‌های گرم و سرد مناسب می‌سازد. این‌‌خورش‌در منوی بسیاری از رستوران‌های ایران وجود‌دارد.همچنین در برخی جوامع اسلامی، انار قرن‌ها پیش از رواج گوجه‌فرنگی، نقش مشابهی در آشپزی ایفا می‌کرد.

خورش اناربیج در‌شمال‌ ایران‌ رایج‌ است‌که با گوشت چرخ‌کرده گوسفند، گردو، آب انار ترش، سبزی و ادویه تهیه می‌شود یا خورشت انار (خورش انار) که با مرغ، دانه‌های انار بوداده و ادویه‌جات پخته می‌شود.

در دورۀ ساسانی، یکی از غذاهای رایج دهقانی، گوشت گوسفند نمک‌زده بود که در رب انار خوابانده می‌شد و همراه با تخم‌مرغ پخته سرو می‌شد.

در عصر صفوی نیز پلو رب انار از غذاهای لذیذی بود که برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد. 

انار در اقتصاد و صنایع تبدیلی ایران

جایگاه ایران در تولید جهانی

انار یکی از محصولات استراتژیک کشاورزی ایران بوده و نقش محوری در ایجاد اشتغال، توسعۀ صادرات غیرنفتی و ارزآوری برای کشور ایفا می‌کند. کیفیت ممتاز و تنوع ژنتیکی این محصول، جایگاه ویژه‌ای در بازارهای جهانی برای ایران ایجاد کرده و سهم قابل توجهی در اقتصاد کشاورزی مناطق مختلف کشور دارد.

ایران با تولید سالانه بیش از ۱.۳ میلیون تن انار، پس از هند و چین رتبه سوم جهانی را دارا است، اما از نظر سرانۀ تولید در جایگاه نخست جهان قرار دارد. این محصول با بیش از ۷۶۰ ژنوتیپ ثبت‌شده، از غنای ژنتیکی منحصر به فردی برخوردار است که مزیت رقابتی قابل توجهی در بازارهای جهانی ایجاد کرده است. استان‌های فارس، مرکزی و یزد به ترتیب با سهم ۳۱، ۱۲ و ۹ درصدی، پیشروترین مناطق تولید انار در کشور محسوب می‌شود.

محصولات فرعی

پوست، شاخه، ریشه، گل، دانه و برگ درخت انار کاربردهای گسترده‌ای در صنایع مختلف دارد. با توجه به ظرفیت بالای تولید، فرآوری و صادرات انار و فرآورده‌های آن، این میوه می‌تواند در تقویت نظام اقتصادی ایران نقش ایفا کند. برای مثال از دانه آن محصولات متنوعی مانند رب، معجون، شربت، مربا، مارمالاد، پکتین، نوشابه، بستنی، سس، پودر، ترشی‌جات، روغن، اسانس، خوراک دام، لواشک و سرکه تولید می‌شود. روغن استخراج‌شده از دانۀ انار به‌دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی قوی، ضدالتهابی و ضدمیکروبی، در صنایع آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، پوست انار در تولید مربا، ترشی‌جات، رنگ‌های گیاهی، مواد آرایشی و خوراک دام کاربرد دارد.  

علاوه‌بر این، از پوست و گل انار در تولید عطر و اسانس استفاده می‌شود که در صنایع مختلف به کار می‌رود. پوست انار منبعی برای رنگ‌های طبیعی نیز شناخته شده است. در صنایع غذایی، از آب انار، دانۀ خشک‌شده و عصارۀ آن افزودنی‌های طبیعی برای بهبود کیفیت و طعم محصولات استفاده می‌شوند. عصارۀ انار در تولید محصولات بهداشتی و دارویی مانند شامپوها، کرم‌ها و نرم‌کننده‌های مو نیز نقش دارد.  

صادرات و ارزش اقتصادی

صادرات انار ایران روندی صعودی داشته و از ۱۱,۹۱۷ تن در ۱۳۹۹ش به ۳۶,۹۴۹ تن در 1403ش افزایش یافته است. ارقامی مانند ملس ساوه، شیشه کپ فردوس، رباب فارس، نادری بادرود، خزر بردسکن، اردستانی مه ولات، بجستانی و قجاق قم و ملس یزدی به‌دلیل کیفیت ممتاز و بازارپسندی بالا، سهم عمده‌ای در این صادرات دارند اما برخی از کارشناسان با توجه به‌ ظرفیت‌های گوناگون برای توسعۀ نقش اقتصادی انار، کارهای انجام‌شده برای ارتقای سطح کمی و کیفی این میوه ناکافی می‌دانند.

به باور کارشناسان با توجه به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، توسعۀ کشت و صنایع تبدیلی انار می‌تواند به خودکفایی و اشتغال‌زایی کمک کند. تولید محصولات متنوع مانند رب انار، آبمیوه، داروهای گیاهی و مواد آرایشی-بهداشتی از انار، باعث رونق اقتصادی و تقویت تولید ملی و کاهش وابستگی به واردات می‌شود.

نوآوری‌های فناورانه

انار به‌عنوان یک محصول ارزشمند کشاورزی، نقش مهمی در اقتصاد نوین ایفا می‌کند، به‌ویژه با بهره‌برداری از ضایعات آن مانند پوست که منبعی غنی از پکتین است. در ایران پکتین استخراج‌شده از پوست انار با روش‌های نوینی مانند مایکروویو به‌دلیل ویژگی‌های عملکردی مطلوب از جمله پایداری امولسیونی، ظرفیت نگهداری آب و روغن، و خاصیت آنتی‌اکسیدانی، کاربردهای گسترده‌ای در صنایع غذایی، دارویی و آرایشی-بهداشتی دارد. این ماده می‌تواند در فرمولاسیون محصولاتی مانند مربا، نوشیدنی‌ها، و بستنی‌های کم‌چرب استفاده شود و جایگزین مناسبی برای پکتین‌های سنتی باشد. به‌کارگیری فناوری‌های سبز مانند استخراج با مایکروویو نه‌تنها بازده اقتصادی را افزایش می‌دهد، بلکه با کاهش ضایعات کشاورزی، به اقتصاد چرخشی و توسعه پایدار کمک می‌کند.

در صنعت چرم‌سازی و رنگرزی، رنگ قهوه‌ای سوخته را از پوست انار به‌دست می‌آورند و از کاربردهای مهم دیگر پوست انار، تبدیل آن به زغال فعال برای جذب فلزات سنگین و رنگ‌بری در آب و روغن است. همچنین، عصارۀ پوست انار در صنعت لبنیات به‌منظور ارتقای کیفیت و طعم محصولات به کار می‌رود.

انار در فرهنگ عامه

الف) جشن انار

جشن انار به‌عنوان یکی از کهن‌ترین آیین‌های کشاورزی ایران، هرساله در فصل پاییز و همزمان با رسیدن انار در مناطق مختلف کشور برگزار می‌شود. این مراسم باشکوه در سراسر ایران نماد شکرگزاری برای نعمت‌های الهی، خداشناسی و بازتابی از غنای فرهنگی و تنوع قومی ایران محسوب می‌شود.

مناطق مختلف ایران هر کدام شیوۀ خاصی در برگزاری این جشن دارند. برای مثال در اورامانات با موسیقی کوردی، در بادرود با نمایش صنایع دستی مرتبط با انار و در چهارمحال و بختیاری با شاهنامه‌خوانی و رقص‌های محلی، این آیین را گرامی می‌دارند. این تنوع، نشان‌دهندۀ غنای فرهنگی ایران زمین بوده و از طریق مشارکت همه اقوام در جشن آیینی، باعث همبستگی اجتماعی اقوام مختلف ایرانی می‌شود.

۱. اداب و رسوم جشن انار

در اجرای این مراسم، زنان با لباس‌های محلی رنگارنگ نقش محوری دارند و با حمل سینی‌های پر از انار، نمادی از تقدس و باروری را به نمایش می‌گذارند. موسیقی سنتی، رقص‌های محلی و اجرای آیین‌هایی مانند انارگردانی از جمله عناصر جذاب این جشن بوده و آن را به رویدادی فرهنگی-اجتماعی تبدیل کرده‌ است.

۲. کارکردهای فرهنگی و اجتماعی جشن انار

نویسندگان معتقدند که برگزاری جشنواره‌های سالانۀ انار، با برنامه‌های متنوعی از جمله عرضه محصولات انار و مشتقات آن، نمایشگاه سوغات و صنایع دستی اقوام مختلف و اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری، نقش به‌سزایی در تقویت همبستگی اجتماعی ایفا می‌کند. این رویدادها با گردهم آوردن شهروندان در فضایی بانشاط، باعث آشنایی شهروندان با میراث فرهنگی و هنری مناطق مختلف کشور و تبادل تجربیات و تعامل سازنده میان اقشار مختلف جامعه می‌شود. 

علاوه‌بر این، جشن انار با نمایش تنوع فرهنگی و هنری ایران، زمینه‌ساز تقویت غرور ملی و حس تعلق‌ مشترک به هویت فرهنگی است. حضور فعال شهروندان در چنین برنامه‌هایی، به ارتقای مشارکت اجتماعی و انسجام جامعه منجر شده و نشان‌دهندۀ اهمیت حفظ و ترویج آیین‌های سنتی در عین پویایی است. از این رو، جشن انار عاملی مؤثر در تحکیم پیوندهای اجتماعی و تقویت همگرایی ملی محسوب می‌شود. از منظر دینی نیز این جشن با تأکید بر شکرگزاری نعمت‌های الهی و تقدس انار در متون اسلامی، به تقویت معنویت و خداشناسی در جامعه کمک می‌کند.

ب) نام‌گذاری‌های نمادین

در فرهنگ عامۀ ایران، انار به‌دلیل رنگ سبز تند برگ‌هایش که در مذهب شیعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، همچنین شکل غنچه و گل آن که شباهت قابل توجهی به آتشدان دارد، همواره مقدس شمرده شده است. این میوه در میان عامۀ مردم، جایگاهی ویژه دارد و قصه‌ها، مثل‌ها، چیستان‌ها و باورهای متعددی درباره آن رواج یافته است. نام‌گذاری برخی از انواع انار گاه به‌دلیل کاربرد آن در مراسم خاص و گاه به سبب شکل ظاهری آن صورت گرفته است. از جمله این انواع می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:  

انار سوری: واژه «سور» به‌معنای جشن و مهمانی است. این نوع انار در گذشته توسط زرتشتیان در مراسم و جشن‌های عروسی استفاده می‌شد.  

انار گبری: به اقلیت زرتشتی ساکن در یزد اصطلاحاً «گبر» یا «گور» گفته می‌شود. برخی از انواع انار که پوستی قرمز و زیبا دارند و در مراسم و جشن‌های زرتشتیان مورد توجه بوده‌اند، به نام «انار گبری» شهرت یافته‌اند. این نامگذاری نشان‌دهنده پیوند عمیق این میوه مقدس با آیین زرتشت است.  

انار خاتونی (خانمی یا آمنه خاتونی): این نوع انار به دلیل محبوبیتش در میان زنان به این نام خوانده می‌شود. این واریته از انار در استان‌های اصفهان و یزد کشت می‌شود و از دیرباز مورد توجه بانوان بوده است.  

انار پنجه‌عروس: این نام به دلیل شباهت رنگ قرمز حنایی این انار به انگشتان خضاب‌شده عروس‌ها انتخاب شده است.  

انار لیلی (دختر حمومی): این نوع انار در منطقه پیشوای ورامین کشت می‌شود و به دلیل زیبایی و لطافت پوست میوه، به «دختر حمومی» معروف است. در سبزوار نیز آن را «لیلی» می‌نامند، که نشان‌دهنده ارتباط این میوه با ادبیات تغزلی و عاشقانه است.  

انار فرهاد و رمان‌العابدین: در متون ادبی و تاریخی نیز ردپای انار به چشم می‌خورد. در بیستون، درخت اناری می‌روید که به «انار فرهاد» مشهور است. بر اساس افسانه‌ها، زمانی که فرهاد از خبر مرگ شیرین آگاه شد، تیشه را بر سر خود کوبید و دسته تیشه که از چوب انار بود، به زمین افتاد و سبز شد. گفته می‌شود اگر این انار را بشکافند، درون آن سوخته و خاکستر شده است.  

روز ملی انار

در تقویم رسمی کشور ۷ آبان به‌عنوان «روز ملی انار» با هدف پاسداشت جایگاه اقتصادی، فرهنگی و تاریخی این محصول استراتژیک نام‌گذاری شده است. این مناسبت بر اهمیت انار که در حوزۀ صادرات و ارزآوری و هم در فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان نقش محوری دارد، تأکید می‌کند. انتخاب این تاریخ همچنین فرصتی برای ترویج مصرف محصولات سالم، معرفی ظرفیت‌های باغبانی کشور و توسعۀ صنایع تبدیلی مرتبط با انار محسوب می‌شود. به نظر کارشناسان نقش نمادین انار و تجلی آن در روز ملی انار، با ارتقای سطح آگاهی شهروندان و تقویت وحدت عاطفی مردم ایران، به حفظ هویت دینی و ملی کشور کمک شایانی می‌کند.

انار پژوهی در ایران

انار به‌دلیل اهمیت تاریخی، فرهنگی و خواص دارویی همواره مورد توجه پژوهشگران ایرانی بوده و در مقالات و کتاب‌های گوناگون به‌ویژه در حوزۀ گیاهان دارویی بررسی شده است. در این میان کتاب «انار از قندهار تا غرناطه» اثر حبیب بهزادی شهربابکی (معروف به پدر انار ایران)، با ۴۵۶ صفحۀ مصور، پژوهشی جامع دربارۀ جایگاه تاریخی، فرهنگی و کشاورزی انار در تمدن ایرانی و جهانی ارائه می‌دهد. این اثر با نگاهی موشکافانه، سیر تحول انار را از دوران پیشاتاریخ تا عصر حاضر بررسی کرده و نقش آن را در آیین‌های زرتشتی و اسلامی، هنر معماری ایرانی و توسعۀ باغداری تحلیل می‌کند.  

مؤلف با استناد به منابع تاریخی و باستان‌شناسی، نشان می‌دهد چگونه این میوه از نمادهای تمدن هخامنشی و ساسانی به عنصری کلیدی در فرهنگ عامه تبدیل شده است. کتاب با بررسی مناطق انارخیز ایران و جهان، همچنین نقش انار در تجارت تاریخی را تبیین می‌کند. این اثر مرجع، با ترکیب دانش بومی و پژوهش آکادمیک، گامی مهم در مستندسازی تاریخ کشاورزی ایران محسوب می‌شود.

اثر دیگری با عنوان «انار ایران (پژوهشی در خواص میوه انار)» به قلم علی ارفعیان منتشر شده که بررسی جامع ترکیبات شیمیایی، ارزش غذایی و خواص درمانی انار از جمله اثرات ضدسرطانی و محافظت قلبی-عروقی آن پرداخته است.

انار به‌عنوان میراث مشترک

الف) ثبت جهانی یلدا با محوریت انار

شب یلدا به‌عنوان میراث ناملموس فرهنگی ایران و افغانستان در یونسکو ثبت شده است. کارشناسان نقش انار در ثبت جهانی شب یلدا به‌دلیل نمادین‌بودن آن و حضور پررنگش در آیین‌های شب چله بسیار برجسته می‌دانند. زیرا انار در بسیاری از فرهنگ‌های جهان نماد زندگی، باروری و تفاوت فرهنگی است که در این جشن‌ها به‌عنوان نماد گرما و امید به آینده به کار می‌رود. رنگ قرمز انار، هماهنگ با رنگ سفره و نماد خورشید، رابطه‌ای عمیق با آیین‌های باستانی و پرستش الهه خورشید دارد. حضور انار در شب یلدا، نماد جهانی این جشن را تقویت می‌کند و اهمیت بین‌المللی آن را برجسته می‌سازد. این میوه نماد زندگی، سلامتی و نویدبخش‌بودن در بسیاری از فرهنگ‌ها است که بر ارزش‌های مشترک انسان‌ها در سراسر جهان تأکید دارد و کارشناسان حضور آن در این مراسم را نماد وحدت فرهنگی و انتقال پیام‌های مثبت و زندگی‌بخش در سطح جهانی می‌دانند.

ب) انار در فرهنگ افغانستان

انار افغانستان، از میوه‌های مرغوب این کشور است که از قدیم در بخش‌های مختلف به‌‎ویژه در جنوب آن تولید می‌شود. آب‌وهوای گرم این مناطق، به‌ویژه قندهار باعث شده است که محصول باکیفیت انار ارغنداب قندهار، با شهرت جهانی تولید شود. بیشترین باغ‌های انار در ولسوالی «تاشقرغان» از ولایت «قندهار»، ولایت «سمنگان» و ولایت «کاپیسا» وجود دارد. در افغانستان ۴۸ گونه‌ انار پرورش می‌یابد. انار بی‌دانۀ قندهار (به رنگ سرخ یاقوتی) شیرین‌ترین گونۀ انار در جهان است.

ج) نقش انار در تقویت همدلی مردم ایران و افغانستان

کارشناسان امور فرهنگی معتقدند که انار به‌عنوان نمادی مشترک در فرهنگ دینی و ملی ایران و افغانستان، می‌تواند پیوندی عمیق بین مردم دو ملت ایجاد کند؛ زیرا این میوه در باورهای دینی، تاریخی، ادبیات، هنر و آیین‌های سنتی هر دو کشور جایگاه ویژه‌ای دارد و عاملی برای تقویت روابط فرهنگی و عاطفی میان مردم ایران و افغانستان محسوب می‌شود. برای مثال برگزاری جشنوارۀ مشترک «صددانۀ یاقوت» و «مِیله انار» در آخر آذر ماه ۱۴۰۱ش با مشارکت هنرمندان و خانواده‌های افغانستانی، گواهی بر این پیوند دیرینه است.

به نظر کارشناسان برنامه‌هایی همچون «مِیله انار» در ایران که با اجرای موسیقی محلی افغانستان و نمایش آیین‌های سنتی همراه است، فضایی برای پاسداشت مشترکات فرهنگی و تبادل تجربه‌های هنری میان دو ملت فراهم می‌سازد. اینگونه رویدادها، ضمن احیای سنت‌های مشترک، به تقویت همدلی و تفاهم بیشتر میان مردم ایران و افغانستان کمک می‌کنند و نشان می‌دهد که فرهنگ و هنر می‌تواند فضا را تغییر دهد و پلی برای اتحاد و دوستی باشد.

جایگاه فرهنگی انار در افغانستان

1. باورهای مردم

با تکیه بر آموزه‌های دینی، انار در جامعه افغانستان جایگاه ویژه‌‌ای داشته و آن را مانند مردم ایران، نشانۀ سرزندگی و جاودانگی و دانه‌های فراوان آن را علامت‌ برکت و باروری می‌دانند. در باور مردم افغانستان، انار میوۀ بهشتی است.

2. میلۀ انار

انار به‌دلیل اهمیتی که در سنت‌های آیینی، هویت و معیشت مردم افغانستان دارد، جزء فرهنگ ملی درآمده و هر ساله برای ابراز شادمانی و تشکر از خالق هستی جشنی به‌نام «مِیلَه انار» برگزار می‌شود. این برنامۀ فرهنگی گاهی در تهران هم بر پا می‌شود. در این جشن که با نواختن ساز و دهل و سُرنا همراه است، برای آغاز چیدن انار به انارستان‌ها می‌روند. مردم چیدن انار پیش از این جشن را خوب نمی‌دانند.

3. ادبیات عامیانه

انار در ادبیات شفاهی افغانستان دارای نقش ویژه است. برای مثال مانند دیگر مردمان حوزۀ زبان فارسی، رخسار گلگون و چهرۀ شرمسار گل‌انداخته، به گل و رنگ سرخ انار تشبیه می‌‎شود: «صورتش مثل انار، سرخ شد» کسی که از شنیدن خبر ناگهانی به گریه در آید، می‎‌گویند: «مثل انار ترکید و گریه کرد». انار در سروده‌های عامیانه نیز بازتاب دارد: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر

الگو:ب 
الگو:ب  
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

4. شب چله (یلدا)

در باور بسیاری از مردم افغانستان انار در شب یلدا یادآور چرخۀ زندگی بوده و باعث تولد دوباره و احیای نسل‏‌ها تلقی می‌شود. مردم پوست سرخ انار را نمادی از تولد یا طلوع خورشید و دانه‌های‌ قرمز روشن آن‎ها را نور زندگی می‌داند. به‏‌همین دلیل در جشن‌هایی مانند جشن مهرگان، شب یلدا و دیگر جشن‌ها و مهمانی‌های بزرگ، انار بر سر سفره‌ها آورده می‌شود.

۵. ارزش اقتصادی انار افغانستان

امروزه تولید انار در افغانستان، توجیه اقتصادی پیدا کرده و اهتمام بیشتری در کاشت و برداشت آن می‌شود. این فراورده زمینه‌ساز اشتغال نیروی انسانی است و هزاران خانواده با آن امرار معاش می‌کنند. کارشناسان ظرفیت کاشت، فرآوری و صادرات محصولات انار را جایگزین مناسب برای کاشت خشخاش و زمینه‌ساز کاهش آسیب‌های اجتماعی مربوط به تریاک می‌دانند.

هر سال حجم زیادی انار، به کشورهای مختلف جهان از جمله کشورهای آسیای میانه، هند، روسیه و انگلستان صادر می‌‎شود. توسعۀ صادرات انار با تقویت اقتصاد محلی و کاهش فقر، به ایجاد ثبات اجتماعی و امنیت اقتصادی در مناطق مختلف کشور کمک شایانی می‌کند. این رونق اقتصادی می‌تواند با ارائه فرصت‌های شغلی و درآمدی، به کاهش نرخ مهاجرت و بازگشت امنیت به جامعۀ افغانستان منجر شود.

۶. پیوند انار با هویت دینی و فرهنگی مردم افغانستان

انار، نعمتی بهشتی در باور مردم است و مصرف آن در مناسبت‌هایی مانند شب یلدا و جشن مهرگان، به تقویت معنویت و پیوندهای اعتقادی کمک می‌کند. در بعد فرهنگی، برگزاری جشن‌هایی مانند «میلۀ انار» و حضور پررنگ این میوه در ادبیات شفاهی، غنای فرهنگی افغانستان را به نمایش گذاشته و انتقال میراث معنوی به نسل‌های آینده را تسهیل می‌کند. از نظر اجتماعی، انار با نماد باروری و برکت، به تحکیم نهاد خانواده کمک کرده و در مراسم جمعی باعث همبستگی اجتماعی می‌شود، به‌طوری که حضور آن در سفره‌های مشترک، نشان‌دهندۀ پیوند عمیق بین سنت‌ها و ارزش‌های خانوادگی است.

۷. انار قندهار

در میان انواع انار افغانستان، انار قندهار به‌دلیل کیفیت بالا، طعم و ارزش غذایی زیاد، شیرینی و آب‏داربودن شهرت ملی و بین‌المللی پیدا کرده است. این شهرت باعث شده که علاوه‌بر ذکر انار در متون کهن فارسی چون مثنوی معنوی در رباعی ذیل هم معشوق شاعر به «انار قندهار» تشبیه شود:الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیقدر متن آهنگ «قندهار» از فرهاد دریا هم آمده است:الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

منابع

• قرآن کریم

ابن‌بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق، 1291ق.

ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب القرآن، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1991م.

ادیب صابر ترمذی، دیوان، به‌تحقیق محمدعلی ناصح، تهران، علمی، 1343ش.

اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، 1358ش.

اشراقی، غلام‌نبی، «انار قندهار» ، وب‌سایت غوغای شعر و ادبیات، تاریخ درج مطلب: 7 ثور 1394ش.

اکبری آدرگانی، بهروز و دیگران، «ارزیابی برخی از ویژگی‌های عملکردی پکتین استخراجی از پوست انار به روش مایکروویو»، مجله علوم غذایی و تغذیه، شمارۀ ۷۱، 1400ش.

امجدی ام‌‌البنین و دیگران، «آثار تغذیه‌ای-درمانی انار از دیدگاه متون اسلامی، طب سنتی و طب مدرن»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی مازندان، شمارۀ 134، 1394ش.

المحاسن و الاضداد، منسوب به جاحظ، به‌تحقیق فوزی عطوی، بیروت، بی‌نا، 1969م.

«انار قندهار میوۀ سرزندگی و جاودانگی» ، وب‌سایت پارس، تاریخ درج مطلب: 25 ثور 1395ش.

«انار قندهار و راه ناهموار رسیدن به بازارهای جهانی + تصاویر» خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب:31 اکتوبر 2021م.

«انار‌های نارس؛ فیلمی که می‌خواهد مخاطب را به اندیشه وادارد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۴ش.

اوشیدری، جهانگیر، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران، مرکز، 1371ش.

انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، 1352ش.

انوری، محمد، دیوان، به‌تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، تهران، سکه، 1364ش.

اُلئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، ابتکار، 1363ش.

«ایران، سومین تولیدکننده انار جهان با کیفیتی جهانی»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1403ش.

«بازارهای انگلستان، میزبان انار افغانستان» ، طلوع نیوز، 13 آذر 1393ش.

«این شهرهای ایران به انار خوشمزه‌شان معروف هستند»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۷ آبان 1403ش.

بلوک‌باشی، علی، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت کتابخانه مدرسۀ فقاهت، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1404ش.

بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1375ش.  

بهادری و همکاران، «نقش جشنواره انار در توسعه پایدار گردشگری جوامع محلی در نواحی مرزی مورد مطالعه: (روستاهای منطقه اورامانات شهرستان پاوه)»، مجلۀ جغرافیا و روابط انسانی، شمارۀ 9، 1399ش.

پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مكان‌های مذهبی كشور، مشهد، آستان قدس رضوی، 1367ش.

پورداود، ابراهیم، اناهیتا، به‌تحقیق مرتضى گرجی، تهران، امیرکبیر، 1343ش.

پورداوود، ابراهیم، تفسیر بر خرده اویستا، برلین، 1931م.

پولاك، یاكوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ كیكاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1361ش.

بهزادی شهربابکی، حبیب، پراکندگی و تنوع ارقام انار در ایران، تهران، نشر آموزش کشاورزی، ۱۳۷۷ش.

ثابتی، حبیب‌الله، درختان جنگلی ایران، تهران، دانشگاه تهران، 1326ش.

ثعالبی، عبدالملك، لطائف المعارف، ترجمۀ علی‌اكبر شهابی خراسانی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1368ش.

«جشن انار، جشنی سرخ در آستانه پاییز نارنجی»، وب‌سایت جاجیگا، تاریخ بازدید: 11 آذر 1401ش.

«جشن انار را در این چند شهرستان ببینید»، وب‌سایت میهمان شو، تاریخ بازدید: 11 آذر 1401ش.

خوابگزاری، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.

خواجوی كرمانی، محمود، دیوان، به‌تحقیق احمد سهیلی خوانساری، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۶ش.

«دانلود آهنگ قندهار از فرهاد دریا» ، وب‌سایت سحر افغانستان، 14 جدی 1401ش.

«درخت انار جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران اندونزی را کسب کرد»، وب‌سایت سینما خانه، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آبان ۱۴۰۳ش.

دهخدا، علی‌اكبر، امثال و حكم، تهران، دانشگاه تهران، 1352ش.

«زادگاه انار ایران است/ دیرینگی و پیدایش انار از روزگاران کهن تا دوران کنونی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1400ش.

زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، بی‌نا، 1335ش.

زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، 1367ش.

ساعی، كریم، جنگل‌شناسی، تهران، بی‌نا، 1327ش.

سعدی مواعظ، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1400ش.

سیفی قمی تفرشی، مرتضى، مروری بر جغرافیای تاریخی ساوه، تهران، مجید، 1370ش.

شاملو، احمد، كتاب كوچه، تهران، مازیار، 1361ش.

شكورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، 1363ش.

شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، 1371ش.

«صابون دست‌ساز قندهار شهرت جهانی یافت»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1396ش.

صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، 1355ش.

ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1356ش.

«طعم بهشت، به رنگ یاقوت / بررسی نقش انار در فرهنگ و تاریخ ایران، به مناسبت روز ملی این میوه پرطرفدار»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1403ش.

طوسی، محمد، التبیان، به‌تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، قم، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل البیت، 1413ق.

عادل زاده، پروانه و پاشایی فخری، کامران، «بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی»، مجلۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شمارۀ ۲۷، ۱۳۹۴ش

عادل‌زاده، پروانه، پاشایی‌فخری، کامران، فرهنگ ادبدی گیاهان، تبریز نشر مولا علی، ۱۳۸۷ش.

عالمی، حسن، دانشنامۀ اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست، تهران، نهاد نمایندگی ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی، 1393ش.

عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371ش.

غبار، میرغلام‌‎محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، تهران، مرکز نشر انقلاب با همکاری جمهوری، چاپ چهارم، 1368ش.

فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، 1346ش.

فرهنگنامۀ كودكان و نوجوانان، تهران، شورای کتاب کودک، 1377ش.

فره‌وشی، بهرام، جهان فروری، تهران، گاریان، 1364ش.

«فیلم اشک انار برای نوروز تولید می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۳۸۹ش.

قادرمزی، حسین «تبیین اثرات جشنواره انار بر توسعه ی گردشگری روستایی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1404ش.

قاسم‌زاده، عباس و دیگران، «درآمدی بر اهمیت فرآورده‌ها و مشتقات محصولی میوه انار برای مدیریت مسائل انسانی»، فصلنامه علمی نگرش‌های نوین بازرگانی، شمارۀ 2، 1400ش،

«قو قو برگ چنار» ، وب‌سایت زندگی، تاریخ بازدید: 22 فروردین 1402ش.

«کرمانشاه سرچشمه جشن انار در دنیاست/ نگذاریم این جشن به نام کشوری دیگر ثبت جهانی شود»، خبرگزاری ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1399ش.

كلینی، محمد، الفروع من الكافی، به‌تحقیق علی‌اكبر غفاری، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، 1401ق.

«گلستانی در داغ انار نقش مددکار را بازی می‌کند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور ۱۳۸۷ش.

گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، 1326ش.

لغت فرس، اسدی طوسی، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، طهوری، 1354ش.

مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، تهران، بی‌نا، 1371ق.

مشكور، محمدجواد، فرهنگ هزوارش‌های پهلوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.

معزی، محمد، دیوان، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، زوار، 1318ش.

معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.

«مِله انار میزبان خانواده‌های افغانستانی خواهد شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1401ش.

مهدی حسن، س.، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، تـرجمۀ نـوذر جلیلی، چیستا، تهران، شمارۀ 9، 1370ش.

«نار ایران (پژوهشی در خواص میوه انار)»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 26 اردیبهشت 1404ش.

نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1353ش.

«نگاهی به آداب و رسوم شب یلدا در افغانستان»، خبرگزاری میزان: 29 آذر 1396ش.

«نهال انار قندهار» ، وب‌سایت نهالستان پالیز نهال، تاریخ بازدید: 22 فروردین 1402ش.

نورالله، «مادةالحیوة»، رساله در علم طباخی، آشپزی دورۀ صفوی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، سروش، 1360ش.

نوجوان، فاطمه و دانش، عطیه السادات، «مروری برخواص انار از دیدگاه طب سنتی ایران و پزشکی مدرن»، مجلۀ طب سنتی، شمارۀ ۱، ۱۳۹۶ش.

«۳۷ میراث‌فرهنگی ناملموس در فهرست آثار ملی ثبت شد»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1399ش.

«معرفی و بررسی فیلم دانه انار»، وب‌سایت منظوم، تاریخ بازدید: ۲۱ خرداد ۱۴۰۴ش.

«مستند سینمایی انار در مرحله تدوین قرار دارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ دی ۱۳۹۸ش..

«نگاهی به پرونده شب یلدا که دریونسکو جهانی شد»، خبرگزاری اقتصادی ایران، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1403ش.

یونس زاده، سمانه، «آیکونوگرافی نقوش گل انار (انار) و گل رز سرخ در سوزندوزی ایران»، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس بین المللی مطالعات مدیریت، فرهنگ و هنر، ۱۴۰۳ش.

نیلوفری، پرویز، «تاریخچۀ انـار»، فروهر، تهـران، شمارۀ 7 و 8، 1368ش.

• Drower, E. S., Water into Wine, London, 1956.
• MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
• Pliny, the Elder, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1966.
• Šāyast né-Šāyast, ed. J. C. Tavadia, Hamburg, 1930.