پیشنویس:جنگل ارسباران: تفاوت میان نسخهها
زهرا غلامی (بحث | مشارکتها) ابرابزار |
imported>علیرضا محمددوست بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:جنگل ارسباران.jpg|جایگزین=طبیعت پاییزی جنگلهای ارسباران|بندانگشتی|طبیعت پاییزی جنگلهای ارسباران]] | [[پرونده:جنگل ارسباران.jpg|جایگزین=طبیعت پاییزی جنگلهای ارسباران|بندانگشتی|طبیعت پاییزی جنگلهای ارسباران]] | ||
{{درشت|'''جنگل ارسباران'''}}؛ | {{درشت|'''جنگل ارسباران'''}}؛ ذخیرهگاه زیستکره در شمالغرب ایران با تنوع زیستی غنی در مجاورت رود ارس. | ||
'''جنگل ارسباران''' یکی از اکوسیستمهای منحصربهفرد و با ارزش شمالغرب ایران است که در ناحیهٔ کوهستانی شمال استان | '''جنگل ارسباران''' یکی از اکوسیستمهای منحصربهفرد و با ارزش شمالغرب ایران است که در ناحیهٔ کوهستانی شمال [[استان آذربایجان شرقی]] و در مجاورت رودخانهٔ بینالمللی [[رود ارس|ارس]] قرار دارد. این منطقه با وسعت تقریبی ۱۳۰ هزار هکتار و آبوهوای معتدل، بازماندهای از جنگلهای چند میلیون سالهٔ [[جنگلهای هیرکانی|هیرکانی]] و بهعنوان [[ذخیرهگاه زیستکره]] در [[یونسکو]] ثبت شده است. جنگل ارسباران به موزهٔ [[حیات وحش]] ایران شهرت دارد، دارای تنوع زیستی بسیار غنی شامل گونههای نادر گیاهی و جانوری است. ارسباران علاوه بر ارزشهای زیستمحیطی از منظر تاریخی و فرهنگی نیز جایگاهی برجسته دارد. این منطقه بهواسطه موقعیت راهبردی خود در طول تاریخ، کانون رخدادهای سیاسی و مقاومتهای مردمی بوده است که نمونۀ آشکار آن در [[قلعه بابک]] دیده میشود. آثار باستانی موجود در جنگل ارسباران، پیوند تاریخی [[انسان]] و [[طبیعت]] را در این ناحیه بازتاب میدهد. | ||
== معرفی جنگل ارسباران == | ==معرفی جنگل ارسباران== | ||
=== موقعیت جغرافیایی === | ===موقعیت جغرافیایی=== | ||
منطقهٔ ارسباران، واقع در شمالغربی ایران در استان | منطقهٔ ارسباران، واقع در شمالغربی ایران در [[استان آذربایجان شرقی]]، یک ناحیهٔ کوهستانی و جنگلی منحصربهفرد است که در امتداد مرز بینالمللی با کشورهای [[جمهوری آذربایجان]] و [[ارمنستان]] قرار دارد.<ref>[https://www.jabama.com/mag/arasbaran-forest/ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.]</ref> جنگل ارسباران در شهرستانهای [[کلیبر]]، [[ورزقان]] و [[اهر]] و در مجاورت [[رود ارس]] قرار گرفته است. وسعت جنگل ارسباران حدود ۱۳۰ هزار هکتار است که یکی از بزرگترین [[جنگلهای هیرکانی]] محسوب میشود.<ref>[https://as.doe.ir/portal/home/?122642/منطقه-حفاظت-شده-ارسباران «جنگلهای ارسباران»، وبسایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجانشرقی.]</ref> | ||
=== نامگذاری === | ===نامگذاری=== | ||
'''ارسباران''' بهمعنای کنارههای رود ارس یا سرزمینی که رودهای آن به ارس | '''ارسباران''' بهمعنای کنارههای رود ارس یا سرزمینی است که رودهای آن به ارس میریزند.<ref>[https://delta4wd.com/news.cfm?id=95 «جنگلهای ارسباران کجاست؟»، وبسایت دلتا.]</ref> علاوه بر نام ارسباران، از نامهای دیگری همچون ارسبار، قرهداغ یا قراچهداغ نیز برای اشاره به این منطقه استفاده میکنند. وجه اشتراک همهٔ این نامها، رودخانهٔ ارس (آراز) و [[کوه قرهداغ]] است. کارشناسان، دلیل نامگذاری این منطقه به قرهداغ را وجود جنگلهای انبوه دانستهاند. قَرَه در زبان ترکی بهمعنای انبوه و بزرگی است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/ارسباران/ «ارسباران کجاست؟»، وبسایت مجله گردشگری اِلی گشت.]</ref> نام ارسباران، در زمان پادشاهی رضاخان و با هدف نظارت بر چگونگی اسکان ایلات و سیاست حکومت پهلوی بر زدودن اسامی ترکی از مکانهای تاریخی، بر این منطقه نهاده شد.<ref>صدقی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دورهٔ معاصر، 1388ش.</ref> | ||
=== ارزش اکولوژیکی === | ===ارزش اکولوژیکی=== | ||
جنگل ارسباران | جنگل ارسباران از گنجینههای طبیعی ایران<ref>[https://www.doe.ir/portal/Home/ShowPage.aspx?Object=News&CategoryID=b21cd579-acbc-4fb4-83ce-a064c5d61bf6&WebPartID=3649ff87-4499-441e-aee9-8d27855c05bb&ID=b651ef31-c6e5-44b0-9a8d-4e928c7a8fe1 «نماینده کلیبر، هوراند، خداآفرین مهمان حفاظت محیط زیست آذربایجانشرقی، ضرورت توجه ویژه وتقویت حفاظتی محیط زیست پارک ملی ارسباران»، وبسایت سازمان حفاظت محیط زیست.]</ref> و بخشی از جنگلهای مختلط هیرکانی است که توسط [[یونسکو]] بهعنوان [[ذخیرهگاه زیستکره]] در [[ایران]] ثبت شده است و دارای تنوع زیستی بسیار غنی از گونههای گیاهی و جانوری است.<ref>[https://hotelyar.com/mag/travel-to-iran/جنگل-ارسباران «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.]</ref> ارسباران نقطهٔ تلاقی سه منطقهٔ زیستجغرافیایی اصلی است: منطقهٔ خزری (هیرکانی)، منطقهٔ قفقازی و منطقهٔ مدیترانهای.<ref>[https://www.visitiran.ir/fa/attraction/جنگلهای-ارسباران «جنگلهای ارسباران»، وبسایت ویزیت ایران.]</ref> این موقعیت، ارسباران را به یک پل اکولوژیک حیاتی تبدیل کرده است که ویژگیهای جنگلهای مرطوب پهنبرگ هیرکانی را با عناصر پوشش گیاهی استپی نیمهخشک ایرانی-تورانی و قفقازی در هم میآمیزد. بههمین دلیل، این منطقه بهعنوان یک «ناهنجاری اکولوژیک» شناخته میشود؛ جنگلی متراکم و غنی در اقلیم مناسب برای پوشش گیاهی استپی.<ref>[https://fa.irunesco.org/ارسباران/ «ارسباران»، وبسایت کمیسیون ملی یونسکو ایران.]</ref> جنگل ارسباران، نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی، تنظیم [[چرخه آب|چرخهٔ آب]] و کاهش اثرات [[تغییر اقلیم]] در شمالغرب ایران دارد. این منطقه با پوشش گیاهی غنی، منبعی ارزشمند برای تولید [[اکسیژن]]، ذخیره [[کربن]] و جلوگیری از [[فرسایش خاک]] است. همچنین، خدمات اکوسیستمی ارسباران از جمله تأمین [[آب]]، [[کنترل سیلاب]] و حفظ [[تعادل طبیعت|تعادل اکولوژیکی]]، آن را به یکی از مهمترین [[منابع طبیعی ایران]] تبدیل کرده است.<ref>[https://as.doe.ir/portal/home/?122642/منطقه-حفاظت-شده-ارسباران «منطقه حفاظت شده ارسباران»، وبسایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجانشرقی.]</ref> | ||
طی دهههای اخیر، ارسباران با معضلاتی همچون آتشزدن [[جنگل|جنگلها]] و [[مرتع|مراتع]]، [[رهاسازی زباله]] و [[مدیریت پسماند|مدیریت نکردن پسماندها]] مواجه شده است. علاوه بر آن، شکستن شاخوبرگ درختان و نزدیکشدن بیش از حد به جانوران در این مناطق جنگلی، [[گردشگر|گردشگران]] و حیوانات را به خطر انداخته است.<ref>[https://www.jabama.com/mag/arasbaran-forest/ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.]</ref> همچنین، توسعهٔ [[معدن مس]] در ارسباران، ضربات جبرانناپذیری را به [[محیط زیست]] و [[منابع طبیعی]] آن وارد کرده است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/89257/زنگ-خطر-برای-ارسباران «زنگ خطر برای ارسباران»، همشهری آنلاین.]</ref> | |||
===مهبارش در ارسباران=== | |||
[[پرونده:جنگل ارسباران۳.jpg|جایگزین=فضای مهگرفته جنگل ارسباران|بندانگشتی|فضای مهگرفته جنگل ارسباران]] | |||
راز بقای ارسباران در پدیدهای بهنام «بارانهای مخفی» یا '''مِهبارش''' نهفته است. [[توپوگرافی]] کوهستانی در ارسباران سبب میشود، تودههای هوای مرطوب که از سمت [[دریای خزر]] یا [[دریای سیاه]] و [[قفقاز]] میآیند، وادار به صعود شوند. این صعود منجر به تراکم رطوبت و ایجاد مه غلیظ در بیشتر روزهای [[سال]]، بهویژه در ارتفاعات میشود. این مه، رطوبت را مستقیماً بر روی شاخوبرگ درختان و سطح [[خاک]] مینشاند. پدیده [[مهبارش]]، میزان رطوبت مؤثر دریافتی اکوسیستم را از ۴۵۰ میلیمتر به ۷۵۰ میلیمتر در سال افزایش میدهد. این رطوبت اضافی، به گونههای جنگلی هیرکانی اجازه میدهد تا در این منطقه که در غیر این صورت نیمهخشک تلقی میشد، زنده بمانند و شکوفا شوند.<ref>[https://as.doe.ir/portal/home/?122642/منطقه-حفاظت-شده-ارسباران «جنگلهای ارسباران»، وبسایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجانشرقی.]</ref> | |||
===آبوهوا=== | |||
بهدلیل ماهیت کوهستانی و ارتفاع بالا، اقلیم کلی ارسباران سرد و مرطوب توصیف میشود. فصول [[پاییز]] و [[زمستان]] بسیار سرد هستند و [[سفر]] در این فصول توصیه نمیشود. فصل [[بهار]]، با وجود سرسبزی و زیبایی خیرهکننده، میتواند با بادهای شدید در ارتفاعات همراه باشد؛ بنابراین بهترین زمان برای سفر به ارسباران، فصل [[تابستان]] است که آبوهوای خنک آن، پناهگاهی از گرمای مناطق پستتر فراهم میکند. در ماههای [[اردیبهشت]] و [[خرداد]]، ارسباران در اوج زیبایی بصری قرار دارد.<ref>[https://www.alibaba.ir/mag/east-azerbaijan/arasbaran/ بابایی، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وبسایت علیبابا.]</ref> | |||
=== | ===سوغات ارسباران=== | ||
[[پرونده:جنگل ارسباران۴.jpg|جایگزین=درخت زغال اخته جنگلهای ارسباران|بندانگشتی|درخت زغال اخته جنگلهای ارسباران]] | |||
یکی از میوههای این منطقه، [[زغالاخته]] است. فرآوردههای مختلف زغالاخته، مانند [[ترشی]]، [[شربت]]، [[لواشک]]، [[برگه]] و خشکهٔ زغالاخته در ارسباران بهوفور دیده میشود. مردمان ساکن در این منطقه نیز از میان [[صنایع دستی]]، به [[ورنیبافی]] توجه بیشتری دارند.<ref>[https://jazebeha.com/1397/03/جاذبه-های-گردشگری-ارسباران-کلیبر/ «جاهای دیدنی کلیبر، جاذبههای گردشگری ارسباران و کلیبر»، وبسایت جاذبهها.]</ref> | |||
== | ==قدمت ارسباران== | ||
جنگل ارسباران بازماندهٔ جنگلهای چند میلیون سالهٔ [[جنگلهای هیرکانی|هیرکانی]] از دورهٔ سوم زمینشناسی است.<ref>[https://hotelyar.com/mag/travel-to-iran/جنگل-ارسباران «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.]</ref> یکی از کهنترین منابعی که به این منطقه از [[ایران]] اشاره کرده، اثری از [[ابنحوقل]] جغرافیدان است. او، در قرن ۴ق، از این منطقه با نام «سیاهکوه» یاد کرده که مردمانی ترکزبان در آن زندگی میکنند. [[یاقوت حموی]] نیز در حدود ۸۰۰ سال پیش، ارسباران را با نام [[کلیبر]] یاد کرده و آن را منطقهای بین آذربایجان و ایران معرفی کرده که دارای [[انار|انارهایی]] با کیفیت، [[انجیر]] و [[انگور]]های خوشطعم است. او، همچنین، به خشککردن این میوهها در [[تنور]] اشاره کرده است، زیرا نور خورشید بهصورت مستقیم در این منطقه نمیتابد.<ref>[https://www.jabama.com/mag/arasbaran-forest/ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.]</ref> | |||
=== | ==اهمیت تاریخی ارسباران== | ||
[[پرونده:جنگل ارسباران۱.jpg|جایگزین=قلعه بابک خرمدین در جنگ ارسباران|بندانگشتی|[[قلعه بابک|قلعه بابک خرمدین]] در جنگ ارسباران]]در این منطقه از خاک ایران، رویدادهای سیاسی و [[آزادیخواهی]] بسیاری رخ داده است. [[بابک خرمدین]] که از سرداران منطقهٔ آذربایجان در زمان خلافت معتصم عباسی بود، توانست در حدود ۲۰ سال در مقابل این دستگاه حکومتی مبارزه و مقاومت کند. [[قلعه بابک|قلعهٔ بابک]]، مرکز فرماندهی این سردار ایرانی بود و گروهی که از او حمایت میکردند نیز [[خرمدینان]] نام داشتند.<ref>[https://www.alibaba.ir/mag/arasbaran/ بابایی، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وبسایت علیبابا.]</ref> | |||
در [[صفویه|دورهٔ صفویان]]، این منطقه همواره مورد توجه پادشاهان صفوی بود و در تمام دورهٔ حکومتی [[قاجاریه|قاجاریان]]، ارسباران توسط شاهزادگان قاجاری اداره میشد. [[عباس میرزا]]، برای مدتی اهر را مرکز فرماندهی خود در برابر روسها انتخاب کرد. در آن دوران، عشایر ارسباران به حمایت از پادشاه ایران پرداخته و بخشی از قشون ایران را تأمین کردند.<ref>R, Khanam, Encycl. Ethnography of Middle-East and Central Asia, 2005, P313.</ref> همچنین، ارسباران، یکی از کانونهای جنبش مشروطه در ایران بود. در دورهٔ [[رضا پهلوی|رضاشاه]] نیز بسیاری از کوچنشینان در این منطقه یکجانشین شدند.<ref>Abrahamian. Ervand, Iran Between Two Revolutons, Pricenton, New Jeresy, 1982, P123-163.</ref> | |||
[[ | |||
از افراد مشهور این خطه از خاک ایران، [[ستارخان]]، از سرداران جنبش مشروطه<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/170642 «تاریخچه قره داغ، ارسباران»، وبسایت راسخون.]</ref> و [[شهابالدین اهری]]، [[عارف]] و [[شاعر]] قرن هفتم هجری اشاره کرد.<ref>[https://hotelyar.com/mag/travel-to-iran/جنگل-ارسباران «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.]</ref> | |||
==پوشش گیاهی و جانوری== | |||
[[پرونده:جنگل ارسباران۵.png|جایگزین=دسته مارالها (گوزن قرمز) در جنگل ارسباران|بندانگشتی|دسته مارالها (گوزن قرمز) در جنگل ارسباران]] | |||
ارسباران بهدلیل ویژگیهای منحصربهفرد گیاهی، توسط برخی متخصصان بهعنوان یک منطقهٔ رویشی مستقل و جدا از ناحیهٔ هیرکانی، طبقهبندی میشود. در جنگلهای ارسباران بیش از ۱۵۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که ۱۰ درصد کل گونههای گیاهی ایران را شامل میشود و ۴۶ درصد از آنها [[گیاهان دارویی|دارویی]]، ۲۰ درصد زینتی و ۱۷ درصد خوراکی است.<ref>[https://www.alibaba.ir/mag/arasbaran/ بابایی، «جنگل ارسباران کجاست؟»، وبسایت علیبابا.]</ref> در این منطقه، گیاهان و درختانی همچون [[بلوط]]، کِیکُم، [[سماق]]، [[زرشک]]، انار کوهی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوتههای [[تمشک]] و [[زغالاخته]]، وجود دارند. همچنین، تنوع قارچهای این جنگلها، در حدود ۲۵۰ نوع شناسایی شده است.<ref>[https://arasbaran.org/news.cfm?id=2453 «درباره ارسباران و شگفتیهای آن شنیدهاید؟»، وبسایت شرکت آموزشی و گردشگری ارسباران.]</ref> | |||
در [[ | ارسباران با حضور همزمان گونههای مختلف جانوری، بهعنوان موزه حیات وحش ایران شناخته میشود. در این جنگلها، مناطق حفاظتشدهای وجود دارد که در آن ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ نوع ماهی زندگی میکنند. [[سیاهخروس]]، [[مارال]]، [[سیاهگوش]] (وشق)، [[خرس قهوهای]]، [[اردک سرسفید]]، [[پلنگ]]، [[میشمرغ]]، [[کبک]]، [[قرقاول]] و دُرّاج از گونههای جانوری نادر در این منطقه هستند.<ref>[https://www.eghamat24.com/blog/22995/tabriz-arasbaran-forest طاحونی، «جنگل ارسباران تبریز کجاست؟»، وبسایت اقامت24.]</ref> در این جنگلها، تعداد زیادی [[مار افعی]] زندگی میکنند.<ref>[https://hotelyar.com/mag/travel-to-iran/جنگل-ارسباران «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.]</ref> | ||
از | ==جاذبههای گردشگری جنگل ارسباران== | ||
[[پرونده:جنگل ارسباران۲.jpg|جایگزین= دژ قهقهه -دوران صفویه|بندانگشتی|دژ قهقهه مربوط به پیش از [[اسلام]] و کاربری آن مربوط به [[صفویه|دوران صفویه]]]] | |||
از مهمترین [[جاذبههای گردشگری]] در جنگل ارسباران عبارتند از: [[قلعه بابک]]، [[قلعه جوشین]]، [[قلعه آوارسین]]، [[عمارت آینالو|قصر آیینهلو]]،<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1431487/معرفی-جاذبه-های-گردشگری-جنگل-های-ارسباران «معرفی جاذبههای گردشگری جنگلهای ارسباران»، وبسایت راسخون.]</ref> کلیسای آینالو، کلیسای وینق، کلیسای ناپشته، [[چشمه|چشمههای]] [[چشمه آبگرم|آبگرم]] و سرد،<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/7064-arasbaran-forest/ «جنگل ارسباران»، وبسایت کجارو.]</ref> بازار اهر، پلهای خداآفرین، آرامگاه مادر تیمور، دژ قهقهه،<ref>[https://tarikheardabil.blogfa.com/post/173 حمد هدایتی، «ارسباران»، وبلاگ مؤسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل.]</ref> جنگل مکیدی و ییلاقات این منطقه.<ref>[https://www.jabama.com/mag/arasbaran-forest/ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.]</ref> کمپهای تابستانی و زندگی عشایر ارسباران هم برای تجربهٔ فرهنگ بومی جذاب است. منطقهٔ حفاظتشدهٔ آینالو با پروژهٔ احیای گوزن مارال و تنوع [[حیات وحش]] نیز مقصد [[طبیعتگردی|طبیعتگردان]] است.<ref>[https://www.isna.ir/news/tabriz-25036/ارسباران-گنجینه-گونه-های-نایاب-گیاهی-وجانوری «ارسباران؛ گنجینه گونههای نایاب گیاهی وجانوری»، خبرگزاری ایسنا.]</ref> مسیرهای [[کوهنوردی]]، [[پیادهروی]] در جنگل و [[پارک ملی ارسباران]] با طبیعت بکر و گونههای نادر گیاهی و جانوری برای دوستداران طبیعت مناسب است.<ref>[https://www.jabama.com/mag/arasbaran-forest/ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما].</ref> درختان خودروی میوه مانند [[گردو]]، [[زغالاخته]]، [[قرهقات]]، [[گیاهان دارویی]]، [[قارچ دنبلان]]، [[فندق]] و [[انار جنگلی|انار کوهی]] از جاذبههای طبیعی ارسباران محسوب میشوند. [[موزه باستانشناسی خداآفرین|موزهٔ باستانشناسی خداآفرین]] از دیگر مراکز [[گردشگری]] در این منطقه محسوب میشود. این موزه، دارای اشیایی با قدمت ششهزار سال است که در کاوشهای باستانی همین منطقه بهدست آمدهاند. این اشیا، قدمت زندگی در این منطقه را به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت میدهند. همچنین چشماندازهای سرسبز، کوههای مهآلود و آبوهوای خنک و مطبوع این منطقه مزید بر علت شده تا گردشگران داخلی و خارجی هر ساله به ارسباران سفر کنند.<ref>«[https://rasekhoon.net/article/show/1431487/معرفی-جاذبه-های-گردشگری-جنگل-های-ارسباران معرفی جاذبههای گردشگری جنگلهای ارسباران»، وبسایت راسخون.]</ref> | |||
===مسیر دسترسی=== | |||
=== | برای رسیدن به این مناطق جنگلی میتوان از وسایل حملونقل عمومی نیز استفاده کرد. فرودگاه تبریز، ایستگاه راهآهن [[جلفا]] یا [[تبریز]] و نیز پایانههای اتوبوس به مقصد اهر، از جمله مسیرهای دسترسی به جنگلهای ارسباران هستند. برای سفر با خودروی شخصی نیز میتوان از مسیر تبریز بهسمت کلیبر استفاده کرد.<ref>[https://www.jabama.com/mag/arasbaran-forest/ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما].</ref> | ||
== | ==ساکنان منطقه جنگل ارسباران== | ||
ارسباران | ساکنان منطقهٔ جنگل ارسباران عمدتاً [[زبان ترکی|ترکزبان]] و پیرو [[مذهب شیعه]] هستند که شامل شش ایل اصلی چلبیانلو، حاجعلیلو، محمدخانلو، حسینکلو، حسنبیگلو و قاراچورلو میشوند. این ایلها کوچک شده و اکنون بیشتر بهصورت ساکن در روستاها زندگی میکنند، اما جنبههایی از فرهنگ کوچنشینی آنها هنوز حفظ شده است. امروزه حدود ۲۳٬۵۰۰ نفر از کوچنشینان و روستاییان در این منطقه زندگی میکنند. علاوه بر ترکها، جمعیتهای کوچکی از [[قوم تالش|تالشیها]] و پیروان [[اهلحق]] (گورانها) نیز در منطقه حضور دارند که مرتبط با ایل شاملو هستند.<ref>[https://tarikheardabil.blogfa.com/post/173 محمد هدایتی، «ارسباران»، وبلاگ مؤسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل.]</ref> | ||
تا اوایل قرن بیستم میلادی، جمعیتی از [[ارامنه]] نیز در برخی روستاهای ارسباران زندگی میکردند که امروزه این جمعیت منقرض شده است ولی آثار فرهنگی و قبرستانهای ارمنی هنوز باقی است. زبان غالب مردم [[ترکی آذربایجانی]] است و اغلب به ز[[بان فارسی]] هم مسلط هستند. [[اقتصاد]] مردم غالباً بر [[کشاورزی]]، [[تولید زنبور عسل]]، [[عسل]]،<ref>[https://www.unesco.org/en/mab/arasbaran «ارسباران»، وبسایت یونسکو.]</ref> [[دامداری]] و [[صنایع دستی]] مبتنی است.<ref>[https://fa.icro.ir/Customs/آداب-و-رسوم-عشایر-ارسباران،-خانوادههایی-اصیل-و-سختکوش «آداب و رسوم عشایر ارسباران، خانوادههایی اصیل و سختکوش»، وبسایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.]</ref> | |||
==پانویس== | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
{{آغاز منابع}} | {{آغاز منابع}} | ||
* «آداب و رسوم عشایر ارسباران، خانوادههایی اصیل و سختکوش»، وبسایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش. | * «آداب و رسوم عشایر ارسباران، خانوادههایی اصیل و سختکوش»، وبسایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش. | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۸ آبان ۱۴۰۴، ساعت ۱۱:۴۱
جنگل ارسباران؛ ذخیرهگاه زیستکره در شمالغرب ایران با تنوع زیستی غنی در مجاورت رود ارس.
جنگل ارسباران یکی از اکوسیستمهای منحصربهفرد و با ارزش شمالغرب ایران است که در ناحیهٔ کوهستانی شمال استان آذربایجان شرقی و در مجاورت رودخانهٔ بینالمللی ارس قرار دارد. این منطقه با وسعت تقریبی ۱۳۰ هزار هکتار و آبوهوای معتدل، بازماندهای از جنگلهای چند میلیون سالهٔ هیرکانی و بهعنوان ذخیرهگاه زیستکره در یونسکو ثبت شده است. جنگل ارسباران به موزهٔ حیات وحش ایران شهرت دارد، دارای تنوع زیستی بسیار غنی شامل گونههای نادر گیاهی و جانوری است. ارسباران علاوه بر ارزشهای زیستمحیطی از منظر تاریخی و فرهنگی نیز جایگاهی برجسته دارد. این منطقه بهواسطه موقعیت راهبردی خود در طول تاریخ، کانون رخدادهای سیاسی و مقاومتهای مردمی بوده است که نمونۀ آشکار آن در قلعه بابک دیده میشود. آثار باستانی موجود در جنگل ارسباران، پیوند تاریخی انسان و طبیعت را در این ناحیه بازتاب میدهد.
معرفی جنگل ارسباران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]موقعیت جغرافیایی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]منطقهٔ ارسباران، واقع در شمالغربی ایران در استان آذربایجان شرقی، یک ناحیهٔ کوهستانی و جنگلی منحصربهفرد است که در امتداد مرز بینالمللی با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد.[۱] جنگل ارسباران در شهرستانهای کلیبر، ورزقان و اهر و در مجاورت رود ارس قرار گرفته است. وسعت جنگل ارسباران حدود ۱۳۰ هزار هکتار است که یکی از بزرگترین جنگلهای هیرکانی محسوب میشود.[۲]
نامگذاری
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ارسباران بهمعنای کنارههای رود ارس یا سرزمینی است که رودهای آن به ارس میریزند.[۳] علاوه بر نام ارسباران، از نامهای دیگری همچون ارسبار، قرهداغ یا قراچهداغ نیز برای اشاره به این منطقه استفاده میکنند. وجه اشتراک همهٔ این نامها، رودخانهٔ ارس (آراز) و کوه قرهداغ است. کارشناسان، دلیل نامگذاری این منطقه به قرهداغ را وجود جنگلهای انبوه دانستهاند. قَرَه در زبان ترکی بهمعنای انبوه و بزرگی است.[۴] نام ارسباران، در زمان پادشاهی رضاخان و با هدف نظارت بر چگونگی اسکان ایلات و سیاست حکومت پهلوی بر زدودن اسامی ترکی از مکانهای تاریخی، بر این منطقه نهاده شد.[۵]
ارزش اکولوژیکی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جنگل ارسباران از گنجینههای طبیعی ایران[۶] و بخشی از جنگلهای مختلط هیرکانی است که توسط یونسکو بهعنوان ذخیرهگاه زیستکره در ایران ثبت شده است و دارای تنوع زیستی بسیار غنی از گونههای گیاهی و جانوری است.[۷] ارسباران نقطهٔ تلاقی سه منطقهٔ زیستجغرافیایی اصلی است: منطقهٔ خزری (هیرکانی)، منطقهٔ قفقازی و منطقهٔ مدیترانهای.[۸] این موقعیت، ارسباران را به یک پل اکولوژیک حیاتی تبدیل کرده است که ویژگیهای جنگلهای مرطوب پهنبرگ هیرکانی را با عناصر پوشش گیاهی استپی نیمهخشک ایرانی-تورانی و قفقازی در هم میآمیزد. بههمین دلیل، این منطقه بهعنوان یک «ناهنجاری اکولوژیک» شناخته میشود؛ جنگلی متراکم و غنی در اقلیم مناسب برای پوشش گیاهی استپی.[۹] جنگل ارسباران، نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی، تنظیم چرخهٔ آب و کاهش اثرات تغییر اقلیم در شمالغرب ایران دارد. این منطقه با پوشش گیاهی غنی، منبعی ارزشمند برای تولید اکسیژن، ذخیره کربن و جلوگیری از فرسایش خاک است. همچنین، خدمات اکوسیستمی ارسباران از جمله تأمین آب، کنترل سیلاب و حفظ تعادل اکولوژیکی، آن را به یکی از مهمترین منابع طبیعی ایران تبدیل کرده است.[۱۰]
طی دهههای اخیر، ارسباران با معضلاتی همچون آتشزدن جنگلها و مراتع، رهاسازی زباله و مدیریت نکردن پسماندها مواجه شده است. علاوه بر آن، شکستن شاخوبرگ درختان و نزدیکشدن بیش از حد به جانوران در این مناطق جنگلی، گردشگران و حیوانات را به خطر انداخته است.[۱۱] همچنین، توسعهٔ معدن مس در ارسباران، ضربات جبرانناپذیری را به محیط زیست و منابع طبیعی آن وارد کرده است.[۱۲]
مهبارش در ارسباران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
راز بقای ارسباران در پدیدهای بهنام «بارانهای مخفی» یا مِهبارش نهفته است. توپوگرافی کوهستانی در ارسباران سبب میشود، تودههای هوای مرطوب که از سمت دریای خزر یا دریای سیاه و قفقاز میآیند، وادار به صعود شوند. این صعود منجر به تراکم رطوبت و ایجاد مه غلیظ در بیشتر روزهای سال، بهویژه در ارتفاعات میشود. این مه، رطوبت را مستقیماً بر روی شاخوبرگ درختان و سطح خاک مینشاند. پدیده مهبارش، میزان رطوبت مؤثر دریافتی اکوسیستم را از ۴۵۰ میلیمتر به ۷۵۰ میلیمتر در سال افزایش میدهد. این رطوبت اضافی، به گونههای جنگلی هیرکانی اجازه میدهد تا در این منطقه که در غیر این صورت نیمهخشک تلقی میشد، زنده بمانند و شکوفا شوند.[۱۳]
آبوهوا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]بهدلیل ماهیت کوهستانی و ارتفاع بالا، اقلیم کلی ارسباران سرد و مرطوب توصیف میشود. فصول پاییز و زمستان بسیار سرد هستند و سفر در این فصول توصیه نمیشود. فصل بهار، با وجود سرسبزی و زیبایی خیرهکننده، میتواند با بادهای شدید در ارتفاعات همراه باشد؛ بنابراین بهترین زمان برای سفر به ارسباران، فصل تابستان است که آبوهوای خنک آن، پناهگاهی از گرمای مناطق پستتر فراهم میکند. در ماههای اردیبهشت و خرداد، ارسباران در اوج زیبایی بصری قرار دارد.[۱۴]
سوغات ارسباران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از میوههای این منطقه، زغالاخته است. فرآوردههای مختلف زغالاخته، مانند ترشی، شربت، لواشک، برگه و خشکهٔ زغالاخته در ارسباران بهوفور دیده میشود. مردمان ساکن در این منطقه نیز از میان صنایع دستی، به ورنیبافی توجه بیشتری دارند.[۱۵]
قدمت ارسباران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جنگل ارسباران بازماندهٔ جنگلهای چند میلیون سالهٔ هیرکانی از دورهٔ سوم زمینشناسی است.[۱۶] یکی از کهنترین منابعی که به این منطقه از ایران اشاره کرده، اثری از ابنحوقل جغرافیدان است. او، در قرن ۴ق، از این منطقه با نام «سیاهکوه» یاد کرده که مردمانی ترکزبان در آن زندگی میکنند. یاقوت حموی نیز در حدود ۸۰۰ سال پیش، ارسباران را با نام کلیبر یاد کرده و آن را منطقهای بین آذربایجان و ایران معرفی کرده که دارای انارهایی با کیفیت، انجیر و انگورهای خوشطعم است. او، همچنین، به خشککردن این میوهها در تنور اشاره کرده است، زیرا نور خورشید بهصورت مستقیم در این منطقه نمیتابد.[۱۷]
اهمیت تاریخی ارسباران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در این منطقه از خاک ایران، رویدادهای سیاسی و آزادیخواهی بسیاری رخ داده است. بابک خرمدین که از سرداران منطقهٔ آذربایجان در زمان خلافت معتصم عباسی بود، توانست در حدود ۲۰ سال در مقابل این دستگاه حکومتی مبارزه و مقاومت کند. قلعهٔ بابک، مرکز فرماندهی این سردار ایرانی بود و گروهی که از او حمایت میکردند نیز خرمدینان نام داشتند.[۱۸]
در دورهٔ صفویان، این منطقه همواره مورد توجه پادشاهان صفوی بود و در تمام دورهٔ حکومتی قاجاریان، ارسباران توسط شاهزادگان قاجاری اداره میشد. عباس میرزا، برای مدتی اهر را مرکز فرماندهی خود در برابر روسها انتخاب کرد. در آن دوران، عشایر ارسباران به حمایت از پادشاه ایران پرداخته و بخشی از قشون ایران را تأمین کردند.[۱۹] همچنین، ارسباران، یکی از کانونهای جنبش مشروطه در ایران بود. در دورهٔ رضاشاه نیز بسیاری از کوچنشینان در این منطقه یکجانشین شدند.[۲۰]
از افراد مشهور این خطه از خاک ایران، ستارخان، از سرداران جنبش مشروطه[۲۱] و شهابالدین اهری، عارف و شاعر قرن هفتم هجری اشاره کرد.[۲۲]
پوشش گیاهی و جانوری
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ارسباران بهدلیل ویژگیهای منحصربهفرد گیاهی، توسط برخی متخصصان بهعنوان یک منطقهٔ رویشی مستقل و جدا از ناحیهٔ هیرکانی، طبقهبندی میشود. در جنگلهای ارسباران بیش از ۱۵۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که ۱۰ درصد کل گونههای گیاهی ایران را شامل میشود و ۴۶ درصد از آنها دارویی، ۲۰ درصد زینتی و ۱۷ درصد خوراکی است.[۲۳] در این منطقه، گیاهان و درختانی همچون بلوط، کِیکُم، سماق، زرشک، انار کوهی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوتههای تمشک و زغالاخته، وجود دارند. همچنین، تنوع قارچهای این جنگلها، در حدود ۲۵۰ نوع شناسایی شده است.[۲۴]
ارسباران با حضور همزمان گونههای مختلف جانوری، بهعنوان موزه حیات وحش ایران شناخته میشود. در این جنگلها، مناطق حفاظتشدهای وجود دارد که در آن ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ نوع ماهی زندگی میکنند. سیاهخروس، مارال، سیاهگوش (وشق)، خرس قهوهای، اردک سرسفید، پلنگ، میشمرغ، کبک، قرقاول و دُرّاج از گونههای جانوری نادر در این منطقه هستند.[۲۵] در این جنگلها، تعداد زیادی مار افعی زندگی میکنند.[۲۶]
جاذبههای گردشگری جنگل ارسباران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از مهمترین جاذبههای گردشگری در جنگل ارسباران عبارتند از: قلعه بابک، قلعه جوشین، قلعه آوارسین، قصر آیینهلو،[۲۷] کلیسای آینالو، کلیسای وینق، کلیسای ناپشته، چشمههای آبگرم و سرد،[۲۸] بازار اهر، پلهای خداآفرین، آرامگاه مادر تیمور، دژ قهقهه،[۲۹] جنگل مکیدی و ییلاقات این منطقه.[۳۰] کمپهای تابستانی و زندگی عشایر ارسباران هم برای تجربهٔ فرهنگ بومی جذاب است. منطقهٔ حفاظتشدهٔ آینالو با پروژهٔ احیای گوزن مارال و تنوع حیات وحش نیز مقصد طبیعتگردان است.[۳۱] مسیرهای کوهنوردی، پیادهروی در جنگل و پارک ملی ارسباران با طبیعت بکر و گونههای نادر گیاهی و جانوری برای دوستداران طبیعت مناسب است.[۳۲] درختان خودروی میوه مانند گردو، زغالاخته، قرهقات، گیاهان دارویی، قارچ دنبلان، فندق و انار کوهی از جاذبههای طبیعی ارسباران محسوب میشوند. موزهٔ باستانشناسی خداآفرین از دیگر مراکز گردشگری در این منطقه محسوب میشود. این موزه، دارای اشیایی با قدمت ششهزار سال است که در کاوشهای باستانی همین منطقه بهدست آمدهاند. این اشیا، قدمت زندگی در این منطقه را به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت میدهند. همچنین چشماندازهای سرسبز، کوههای مهآلود و آبوهوای خنک و مطبوع این منطقه مزید بر علت شده تا گردشگران داخلی و خارجی هر ساله به ارسباران سفر کنند.[۳۳]
مسیر دسترسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برای رسیدن به این مناطق جنگلی میتوان از وسایل حملونقل عمومی نیز استفاده کرد. فرودگاه تبریز، ایستگاه راهآهن جلفا یا تبریز و نیز پایانههای اتوبوس به مقصد اهر، از جمله مسیرهای دسترسی به جنگلهای ارسباران هستند. برای سفر با خودروی شخصی نیز میتوان از مسیر تبریز بهسمت کلیبر استفاده کرد.[۳۴]
ساکنان منطقه جنگل ارسباران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ساکنان منطقهٔ جنگل ارسباران عمدتاً ترکزبان و پیرو مذهب شیعه هستند که شامل شش ایل اصلی چلبیانلو، حاجعلیلو، محمدخانلو، حسینکلو، حسنبیگلو و قاراچورلو میشوند. این ایلها کوچک شده و اکنون بیشتر بهصورت ساکن در روستاها زندگی میکنند، اما جنبههایی از فرهنگ کوچنشینی آنها هنوز حفظ شده است. امروزه حدود ۲۳٬۵۰۰ نفر از کوچنشینان و روستاییان در این منطقه زندگی میکنند. علاوه بر ترکها، جمعیتهای کوچکی از تالشیها و پیروان اهلحق (گورانها) نیز در منطقه حضور دارند که مرتبط با ایل شاملو هستند.[۳۵]
تا اوایل قرن بیستم میلادی، جمعیتی از ارامنه نیز در برخی روستاهای ارسباران زندگی میکردند که امروزه این جمعیت منقرض شده است ولی آثار فرهنگی و قبرستانهای ارمنی هنوز باقی است. زبان غالب مردم ترکی آذربایجانی است و اغلب به زبان فارسی هم مسلط هستند. اقتصاد مردم غالباً بر کشاورزی، تولید زنبور عسل، عسل،[۳۶] دامداری و صنایع دستی مبتنی است.[۳۷]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.
- ↑ «جنگلهای ارسباران»، وبسایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجانشرقی.
- ↑ «جنگلهای ارسباران کجاست؟»، وبسایت دلتا.
- ↑ «ارسباران کجاست؟»، وبسایت مجله گردشگری اِلی گشت.
- ↑ صدقی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دورهٔ معاصر، 1388ش.
- ↑ «نماینده کلیبر، هوراند، خداآفرین مهمان حفاظت محیط زیست آذربایجانشرقی، ضرورت توجه ویژه وتقویت حفاظتی محیط زیست پارک ملی ارسباران»، وبسایت سازمان حفاظت محیط زیست.
- ↑ «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.
- ↑ «جنگلهای ارسباران»، وبسایت ویزیت ایران.
- ↑ «ارسباران»، وبسایت کمیسیون ملی یونسکو ایران.
- ↑ «منطقه حفاظت شده ارسباران»، وبسایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجانشرقی.
- ↑ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.
- ↑ «زنگ خطر برای ارسباران»، همشهری آنلاین.
- ↑ «جنگلهای ارسباران»، وبسایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجانشرقی.
- ↑ بابایی، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وبسایت علیبابا.
- ↑ «جاهای دیدنی کلیبر، جاذبههای گردشگری ارسباران و کلیبر»، وبسایت جاذبهها.
- ↑ «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.
- ↑ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.
- ↑ بابایی، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وبسایت علیبابا.
- ↑ R, Khanam, Encycl. Ethnography of Middle-East and Central Asia, 2005, P313.
- ↑ Abrahamian. Ervand, Iran Between Two Revolutons, Pricenton, New Jeresy, 1982, P123-163.
- ↑ «تاریخچه قره داغ، ارسباران»، وبسایت راسخون.
- ↑ «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.
- ↑ بابایی، «جنگل ارسباران کجاست؟»، وبسایت علیبابا.
- ↑ «درباره ارسباران و شگفتیهای آن شنیدهاید؟»، وبسایت شرکت آموزشی و گردشگری ارسباران.
- ↑ طاحونی، «جنگل ارسباران تبریز کجاست؟»، وبسایت اقامت24.
- ↑ «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان.
- ↑ «معرفی جاذبههای گردشگری جنگلهای ارسباران»، وبسایت راسخون.
- ↑ «جنگل ارسباران»، وبسایت کجارو.
- ↑ حمد هدایتی، «ارسباران»، وبلاگ مؤسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل.
- ↑ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.
- ↑ «ارسباران؛ گنجینه گونههای نایاب گیاهی وجانوری»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.
- ↑ «معرفی جاذبههای گردشگری جنگلهای ارسباران»، وبسایت راسخون.
- ↑ فرزانه، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما.
- ↑ محمد هدایتی، «ارسباران»، وبلاگ مؤسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل.
- ↑ «ارسباران»، وبسایت یونسکو.
- ↑ «آداب و رسوم عشایر ارسباران، خانوادههایی اصیل و سختکوش»، وبسایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- «آداب و رسوم عشایر ارسباران، خانوادههایی اصیل و سختکوش»، وبسایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
- «ارسباران»، وبسایت کمیسیون ملی یونسکو ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
- «ارسباران»، وبسایت یونسکو، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
- «ارسباران کجاست؟»، مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «ارسباران؛ گنجینه گونههای نایاب گیاهی وجانوری»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۳۹۱ش.
- بابایی، حسین، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وبسایت علی بابا، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
- «تاریخچه قره داغ، ارسباران»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۳ بهمن ۱۳۸۹ش.
- «جاهای دیدنی کلیبر، جاذبههای گردشگری ارسباران و کلیبر»، وبسایت جاذبهها، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مهآلود در تبریز»، وبسایت مجلهٔ گردشگری ایران و جهان، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «جنگلهای ارسباران»، وبسایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
- «جنگلهای ارسباران کجاست؟»، وبسایت دلتا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۴۰۱ش.
- «دربارهٔ ارسباران و شگفتیهای آن شنیدهاید؟»، وبسایت شرکت آموزشی و گردشگری ارسباران، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مرداد ۱۳۹۷ش.
- «زنگ خطر برای ارسباران»، وبسایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- صدقی، ناصر، تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دورهٔ معاصر، تهران، اختر، ۱۳۸۸ش.
- طاحونی، سلوا، «جنگل ارسباران تبریز کجاست؟»، وبسایت اقامت۲۴، تاریخ بارگذاری: ۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
- فرزانه، صدف، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزنهای آینالو بشناسید»، وبسایت جا با ما، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- محمد هدایتی، محمود، «ارسباران»، وبلاگ مؤسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۰ش.
- «معرفی جاذبههای گردشگری جنگلهای ارسباران»، وبسایت راسخون، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «منطقه حفاظت شده ارسباران»، وبسایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجانشرقی، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
- «نماینده کلیبر، هوراند، خداآفرین مهمان حفاظت محیط زیست آذربایجانشرقی، ضرورت توجه ویژه وتقویت حفاظتی محیط زیست پارک ملی ارسباران»، وبسایت سازمان حفاظت محیط زیست، تاریخ درج مطلب: ۱۳ دی ۱۴۰۳ش.
- Abrahamian. Ervand, Iran Between Two Revolutons, Pricenton, New Jeresy, 1982.
- R, Khanam, Encycl. Ethnography of Middle-East and Central Asia, 2005.
| مناطق گردشگری | |||
|---|---|---|---|
| شهرها | |||
| سوغات | |||
| مشاهیر |
| ||
| فرهنگها و آیینها | |||
| گردشگری |
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| طبیعت |
| ||||||||||
| شهرها | |||||||||||
| استانها | |||||||||||
| تاریخ |
| ||||||||||
| سیاست | |||||||||||
| جامعه و فرهنگ |
| ||||||||||
| هنر | |||||||||||
| خوارکیها | |||||||||||