پیش‌نویس:انغوزه: تفاوت میان نسخه‌ها
imported>حمید فاضل بدون خلاصۀ ویرایش |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) زدن لینک داخلی |
||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:انغوزه۱.jpg|thumb|گیاه انغوزه|جایگزین=گیاه انغوزه]] | [[پرونده:انغوزه۱.jpg|thumb|گیاه انغوزه|جایگزین=گیاه انغوزه|250x250پیکسل]] | ||
'''{{درشت|انغوزه (انگوزه)؛}}''' گیاهی | '''{{درشت|انغوزه (انگوزه)؛}}''' گیاهی با عصارهٔ تلخ و بوی تند، اما برخوردار از خواص دارویی. | ||
انغوزه | انغوزه که گاهی انگوزه یا هینگ نیز گفته می‌شود، صمغی بسیار تند و بدبو است که از ریشه یک گیاه کوهی از تیره چتریان به‌دست می‌آید. این گیاه بیشتر در مناطق خشک [[افغانستان]]، [[ایران]]، هند و آسیای میانه رشد می‌کند. انگوزه تنها یک [[ادویه]] یا [[دارو]] نیست، بلکه بخشی از [[فرهنگ]] و [[تاریخ]] مردم این مناطق به‌شمار می‌آید و کاربردهای بسیار متنوعی در زندگی روزمره و [[سبک زندگی]] آنان داشته است. | ||
==نام‌گذاری انغوزه== | ==نام‌گذاری انغوزه== | ||
نام علمیِ گیاه انغوزه از واژه لاتین foetid | نام علمیِ گیاه انغوزه از واژه لاتین foetid به‌معنای بدبو، مشتق شده است. این گیاه در افغانستان به انگوزه،<ref>اخوت و قهرمان، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ۱۳۸۳ش، ص147.</ref> انغوزه و هینگ بدبو شهرت دارد<ref name=":0">[https://www.mail.gov.af/dr/node/5017 صدیقی، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.]</ref> و در مناطق مختلف ایران به نام‌های آنغوزهٔ هراتی، انگژد، انگشت گنده، پترک، هینگ، خوراکما، انگوزاکما، بژ، انگدان، انجدان، کوله پر، آنغوزه کما و کورن کما معروف است. تنوع نام‌های محلی این گیاه در سراسر ایران و افغانستان بیانگر درهم‌تنیدگی آن با خرده‌فرهنگ‌های مختلف است.<ref>[https://www.isna.ir/news/99051208586/احیاء-آنغوزه-احیاء-فرصتی-اقتصادی «احیاء آنغوزه، احیاء فرصتی اقتصادی»، خبرگزاری ایسنا.]</ref> | ||
==گیاه‌شناسی انغوزه== | ==گیاه‌شناسی انغوزه== | ||
[[پرونده:انغوزه۲.jpg|thumb|گل انغوزه|جایگزین=گل انغوزه]] | [[پرونده:انغوزه۲.jpg|thumb|گل انغوزه|جایگزین=گل انغوزه|250x250پیکسل]] | ||
انغوزه گیاهی علفی، کرک‌دار، چندساله و از خانوادهٔ چتریان | انغوزه گیاهی علفی، کرک‌دار، چندساله و از خانوادهٔ چتریان است و در طول عمر خود فقط یک‌بار گل می‌دهد و سپس چرخهٔ رویشی آن پایان می‌یابد. ریشهٔ این گیاه راست، گوشتی و ضخیم بوده و مقدار کمی فیبر دارد. درون آن، شیره‌ای تولید و ذخیره می‌شود که با عمل تیغ‌زدن استخراج می‌شود. انگوزه در پنج سال نخست [[زندگی]] خود، تنها دارای برگ‌های بزرگ، گوشتی و بدون دم‌برگ است که به‌صورت خوابیده بر سطح زمین ظاهر می‌شوند. ساقهٔ گیاه که بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر طول دارد، زردرنگ، توخالی، منشعب و بدون کرک است و در بخش میانی، قطری در حدود ۱۵ میلی‌متر دارد. گل‌های زردرنگ آن به‌صورت گل‌آذین چتر مرکب شکوفا می‌شوند. چتر در مرحلهٔ میوه‌دهی دارای ۲۰ تا ۲۵ اشعه فاقد کرک است که هر کدام به‌صورت تقریبی ۵ سانتی‌متر طول دارد.<ref>زارع کاریزی و دیگران، «مروزی بر اثرات فارماکولوژی گیاه دارویی آنغوزه»، 1390ش، ص18.</ref> | ||
انگوزه در پنج سال نخست [[زندگی]] خود، تنها دارای برگ‌های بزرگ، گوشتی و بدون دم‌برگ است که به‌صورت خوابیده بر سطح زمین ظاهر می‌شوند. ساقهٔ گیاه که بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر طول دارد، زردرنگ، توخالی، منشعب و بدون کرک است و در بخش میانی، قطری در حدود ۱۵ میلی‌متر دارد. | |||
گل‌های آن | |||
===گسترهٔ جغرافیایی=== | |||
خاستگاه اصلی انگوزه در استپ‌های ایران و افغانستان است، اما از آسیای میانه تا شبه‌قاره هند نیز به صورت پراکنده می‌روید. مناطق رویش این گیاه در ایران از ناحیهٔ فلات مرکزی و مناطق کویری تا کوه‌های زاگرس و دامنه‌های جنوبی البرز تا کوه‌های مرزی استان هرمزگان را در بر می‌گیرد. این گیاه در نواحی بایر، زمین‌های ماسه‌ای خشک و آهکی گرم می‌روید.<ref>حسینی بمرود و مهدوی، «بررسی برخی خصوصیات اکولوژی گاه دارویی کما آنغوزه؛ مطالعهٔ مورد منطقهٔ سبزوار استان خراسان رضوی»، 1392ش، ص32-33.</ref> پانزده گونهٔ انگوزه از جمله کما یا انغوزهٔ لرستانی، کمای بینالودی و کمای جندقی، بومی ایران هستند.<ref>سلطانی، دایرةالمعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، ۱۳۸۷ش، ج3، ص155.</ref> | |||
===شیره انغوزه=== | |||
[[پرونده:انغوزه۳.jpg|thumb|ریشه گیاه انغوزه که از آن، شیرهٔ دارویی استحصال می‌شود|جایگزین=ریشه گیاه انغوزه|250x250پیکسل]] | |||
گیاه [[انغوزه]] ریشه‌ای بزرگ در زیر زمین دارد، برگ‌ها و ساقهٔ آن که بوی تند و زننده‌ای دارد همه‌ساله سبز شده و رشد می‌کنند. این برگ و ساقه بعد از تکمیل دورهٔ رشد در پایان فصل [[بهار]] بریده شده و ریشهٔ آن در زیرزمین باقی می‌ماند. شیره‌ای که از ریشهٔ گیاه می‌تراود، جمع‌آوری شده و به‌صورت صمغ در [[بازار|بازارها]] به فروش می‌رسد.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.</ref> | |||
فرایند استحصال شیره از گیاه انغوزه، در فواصل زمانی معین، چندین بار تکرار می‌شود. شیرهٔ اول، زرد و خشک است و بعد از استحصال آن، دوباره سر ریشه را برش می‌زنند تا برای دوره دیگری از آن شیره به دست آید.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.</ref> بعد از برش دوم شیرهٔ سفیدرنگی بیرون می‌آید. سپس هر پانزده روز یک‌بار، آن را برش می‌زنند و این فرایند تا پایان دورهٔ شیره‌دهی ادامه می‌یابد. هر چه هوا گرم‌تر باشد، گیاه شیرهٔ بیشتری می‌دهد. از گیاه انغوزه تا حدود ۲۵ سال، شیره به دست می‌آید.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.</ref> | |||
== | ==انغوزه در فرهنگ ایرانیان== | ||
در | انغوزه، ریشه‌های عمیق واژه‌شناسی و کاربردهای گستردهٔ دارویی و غذایی در فرهنگ ایرانیان دارد. انگوزه از زمان‌های باستان نزد مردم ایران شناخته‌شده بود و بوی تند آن نوعی رازوارگی را نزد مردم تداعی می‌کرده تا مانند دیگر گیاهان بودار چون [[سیر]] و [[پیاز]] یا دیگر شیره‌ها همچون [[سقز]] و [[کتیرا]] توجه همگان را برانگیزد؛ انگوزه به‌سبب بوی خاص و تعفن‌گونه‌اش، از یک‌سو رمانندهٔ [[جن]]ها و دفع‌کنندهٔ پلیدی‌ها و جانوران موذی و از سوی دیگر نوعی محرک و هیجان‌آور حیوانات و حتی انسان، به‌شمار آمده است.<ref>ابریشمی، محمدحسن، انگدان، کما و گونه‌های متناظر، 1388ش، ص33.</ref> این گیاه در عصر [[هخامنشیان]] و [[اشکانیان]] به‌عنوان ادویه در پخت غذا به‌کار می‌رفته و به دیگر نقاط جهان نیز صادر می‌شده است.<ref>ابریشمی، محمدحسن، انگدان، کما و گونه‌های متناظر، 1388ش، ص33.</ref> | ||
در | در [[طب سنتی ایران|طب سنتی]]، به خاصیت ضدتشنج، قاعده‌آور و ضدکرم به‌ویژه کرمک، در آنغوزه توجه می‌شود.<ref>زرگری، گیاهان دارویی، 1367 ش، ج2، ص595.</ref> مردم [[سیستان]]، این گیاه را دارویی همه‌کاره می‌شناسند که هم نیروبخش است و هم آرامش‌دهندهٔ اعصاب، هم مقوی معده و بادشکن است و هم درمانی برای [[اختلال خواب|بی‌خوابی]]، ضعف قلب و [[استرس]]های روحی.<ref>مهربان ومراد قلی، گیاهان دارویی منطقهٔ سیستان (گیاهان خودرو)، 1390 ش، ص23.</ref> این خواص دارویی، امروز با تأیید دانش پزشکی مدرن، آنغوزه را به گیاهی تبدیل کرده که یادآور آشنایی پیشینیان با درمان‌های کارآمد است.<ref>مهربان ومراد قلی، گیاهان دارویی منطقهٔ سیستان (گیاهان خودرو)، 1390 ش، ص23.</ref> در سال‌های اخیر دانشمندان ایرانی از گیاه انگوزه، کپسول‌هایی تولید کرده‌اند که در بیماری‌های سیستم ریوی مانند کاهش التهاب‌های ناشی از بیماری کرونا بسیار مؤثر است.<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/3225661/بازار-میلیاردی-آنغوزه-ایرانی-در-دست-هندی-ها «بازار میلیاردی آنغوزه ایرانی در دست هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما.]</ref> | ||
== | ==انغوزه در فرهنگ افغانستان== | ||
[[ | انغوزه از دشت‌های [[هرات]] تا کوهپایه‌های شمال و جنوب، مرکز و شرق افغانستان، همواره در [[سبک زندگی]] مردم این کشور نقش داشته است؛ مادران افغانستانی از دیرباز با ترکیب انگوزه و [[عسل]]، دارویی شفابخش برای [[کودک|کودکان]] می‌ساختند و [[سالمند|سالخوردگان]] آن را اکسیر [[جوانی]] می‌دانستند. امروزه کشاورزان افغانستان به کشت و پرورش این گیاه ادامه می‌دهند و انگوزه از مهم‌ترین اقلام گیاهان طبی و صادراتی افغانستان محسوب می‌شود. این گیاه بیشتر در [[بلخ]]، [[تخار]]، [[جوزجان]]، [[سمنگان]] و [[بدخشان]] کشت می‌شود.<ref>دپارتمان فارماکوگنوزی دانشگاه کابل، گیاهان دارویی افغانستان: دانش بومی و کاربردها، 1382ش، ص145.</ref> منطقهٔ بلخاب در شمال افغانستان، از مراکز اصلی پرورش گیاه انغوزه در این کشور است و شیرهٔ آن به هند و پاکستان صادر می‌شود.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.</ref> | ||
انغوزه در بلخاب، برای دفع کرم معده و مبارزه با نوعی آفت زراعی استفاده می‌شد؛ اما امروزه تمام محصول این گیاه، صادر می‌شود. انغوزه در این محل نسبت به [[تریاک]]، سود بیشتری دارد و به‌همین دلیل مردم در بلخاب به‌ندرت خشخاش کشت می‌کنند. امروزه، در برخی مناطق بلخاب باغ‌های بزرگ میوه را به کشت‌زار انغوزه تبدیل کرده‌اند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.</ref> | |||
=== | ===کاشت گیاه انغوزه در افغانستان=== | ||
شیرهٔ | شیرهٔ انغوزه در چند دههٔ قبل از گیاه خودرو آن در کوه‌ها و بیابان‌ها به دست می‌آمد؛ اما در چند سال اخیر، این گیاه در زمین‌های آبی و گاهی در زمین‌های دیمی کشت می‌شود.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.</ref> کشاورزان ولایت‌های مختلف افغانستان به کشت گیاه انغوزه رو آورده‌اند و معتقدند که درآمد این گیاه در مقایسه با فرآورده‌های [[کشاورزی]] دیگر سود بیشتر دارد.<ref name=":1">[https://tolonews.com/fa/business-184503 «وزارت زراعت: ساحات زیر کشت آنغوزه گسترش می‌یابد»، وب‌سایت طلوع نیوز.]</ref> گیاه کاشته‌شده حدود سه سال بعد از تخم‌پاشی شیره می‌دهد و حدود بیست‌وپنج سال عمر می‌کند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.</ref> در سال‌های اخیر کاشت گیاه انغوزه به روش گلخانه‌ای در برخی مناطق افغانستان رایج شده است. در این روش، ابتدا نهال این گیاه در گلخانه‌ها پرورش داده شده و سپس در زمین‌های زراعتی کشت می‌شود.<ref>[https://medplant.ir/36236/گياه-دارويي-آنغوزه-کشت-جايگزين-خشخاش-د «گیاه دارویی آنغوزه: کشت جایگزین خشخاش در افغانستان»، وب‌سایت شکبۀ خبری-آموزشی گیاهان دارویی.]</ref> | ||
=== | ===صادرات انغوزه=== | ||
[[پرونده:انغوزه.mp4|thumb|صمغ انغوزه|250x250پیکسل]] | |||
امروزه کشاورزان افغانستان، بیشتر صمغ به‌دست آمده از گیاه انغوزه را به کشورهای دیگر به‌ویژه هند، صادر می‌کنند. هند از انغوزه در تهیه انواع [[ادویه]]، [[ترشی]] و داروهای آیورودایی استفاده می‌کند. [[تجارت]] انغوزه برای کشاورزان افغانستان سالانه میلیون‌ها دلار ارزش صادراتی دارد.<ref>[https://tolonews.com/fa/business-184503 «وزارت زراعت: ساحات زیر کشت آنغوزه گسترش می‌یابد»، وب‌سایت طلوع نیوز.]</ref> اگر تکنولوژی تبدیل انغوزه به فرآورده‌های دارویی وارد افغانستان شود، درآمد مردم از صادرات این محصولِ با ارزش، چند برابر می‌شود.<ref>[https://www.imna.ir/news/576099/بحران-خام-فروشی-مواد-معدنی «بحران خام‌فروشی مواد معدنی»، خبرگزاری ایمنا.]</ref> | |||
=== | ===انغوزه به جای تریاک=== | ||
کشت تریاک یکی از منابع اصلی درآمد در بسیاری از مناطق روستایی افغانستان است. بر اساس گزارش‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل، افغانستان تا سال ۲۰۲۰م بیش از ۸۰٪ تریاک جهان را تولید می‌کرد.<ref>[https://www.irna.ir/news/85151683/سازمان-ملل-افغانستان-در-سال-۲۰۲۲-بیشترین-تریاک-جهان-را-تولید «سازمان ملل: افغانستان در سال ۲۰۲۲ بیشترین تریاک جهان را تولید کرد»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> در سال‌های اخیر، بسیاری از کشاورزان، انغوزه را جایگزین گیاه خشخاش کرده‌اند. هر کیلوگرم انغوزه مرغوب در بازارهای جهانی، ۵۰ تا ۱۰۰ دلار می‌ارزد، که در مقایسه با ریسک [[قاچاق مواد مخدر در افغانستان|قاچاق تریاک]]، درآمدی پایدارتر ایجاد می‌کند.<ref>[https://www.mail.gov.af/dr/node/5017 صدیقی، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.]</ref> کاهش نرخ [[اعتیاد به مواد مخدر|اعتیاد]] و آسیب‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی در مناطق روستایی و تقویت اقتصاد محلی '''''' از طریق ایجاد بازارهای قانونی و کاهش نفوذ قاچاقچیان از دیگر کارکردهای مهم جایگزینی کشت انغوزه است.<ref>[https://www.mail.gov.af/dr/node/5017 صدیقی، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.]</ref> | |||
==خواص دارویی انغوزه== | ==خواص دارویی انغوزه== | ||
[[پرونده:انغوزه۴.jpg|thumb|گل انغوزه در | [[پرونده:انغوزه۴.jpg|thumb|گل انغوزه در صحرای قزل‌قوم در ازبکستان|جایگزین=گل انغوزه|250x250پیکسل]] | ||
از شیرهٔ گیاه انغوزه، بیش از ۶۰ نوع دارو و ۱۰ نوع علف‌کش (سموم کشاروزی) تولید می‌شود. | از شیرهٔ گیاه انغوزه، بیش از ۶۰ نوع دارو و ۱۰ نوع علف‌کش (سموم کشاروزی) تولید می‌شود. انغوزه در درمان بسیاری از مشکلات جسمی کاربرد دارد، ازجمله: | ||
# | #درمان [[صرع]] (ضد تشنج و ضد رعشه). | ||
#بهبود اختلالات عصبی در [[کودک|کودکان]]. | #بهبود اختلالات عصبی در [[کودک|کودکان]]. | ||
#درمان فلج و لرزش اندام‌ها. | #درمان فلج و لرزش اندام‌ها. | ||
| خط ۹۲: | خط ۵۶: | ||
#تسکین درد گوش و کاهش کم‌شنوایی (در روغن زیتون). | #تسکین درد گوش و کاهش کم‌شنوایی (در روغن زیتون). | ||
#درمان ترشحات ادراری و قاعدگی (با فلفل). | #درمان ترشحات ادراری و قاعدگی (با فلفل). | ||
#درمان کزاز (با فلفل و سداب). | #درمان کزاز (با [[فلفل]] و سداب). | ||
#خاصیت آنتی‌بیوتیک و درمان ورم‌های چرکی. | #خاصیت آنتی‌بیوتیک و درمان ورم‌های چرکی. | ||
#رفع خشونت صدا و گرفتگی گلو (با [[سرکه]] یا آب)؛<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1428633 «خواص انغوزه در طب سنتی چیست؟» وب‌سایت راسخون.]</ref> | |||
#درمان بیماری‌های جنسی و افزایش لذت جنسی (با روغن زنبق)؛<ref>هروی، الأبنیة عن حقائق الأدویة، ۱۳۴۶ش، ص115.</ref> | |||
صمغ انغوزه، علاوه‌بر مصرف مستقیم، به‌صورت جوشانده نیز کاربرد دارویی دارد. همچنین برگ و ریشهٔ آن دارای خواص درمانی است. اگر قسمت‌های هوایی گیاه، به‌ویژه گل‌ها و برگ‌ها، پودر شده و با سرکه مخلوط شوند، استفاده از آن به‌صورت غرغره می‌تواند در خارج کردن زالو از حلق بسیار مؤثر واقع شود.<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/2981046/انغوزه-ریشه-درخاک-ایران-سود-صمغش-در-جیب-هندی‌ها «انغوزه؛ ریشه درخاک ایران ؛ سود صمغش در جیب هندی‌ها»، وب‌سایت صدا و سیما.]</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۳۸: | خط ۸۷: | ||
[[رده:سبزیجات]] | [[رده:سبزیجات]] | ||
[[رده:گیاهان دارویی]] | [[رده:گیاهان دارویی]] | ||
{{#seo: | {{#seo: | ||
|title=گیاه انغوزه/انگوزه - خواص آنغوزه - ویکی زندگی | |title=گیاه انغوزه/انگوزه - خواص آنغوزه - ویکی زندگی | ||
|title_mode=Replaced Title | |title_mode=Replaced Title | ||
|keywords= | |keywords=انغوزه، انگوزه، گیاه انغوزه، خواص انغوزه، آنغوزه چیست، هینگ، طب سنتی | ||
|description=انغوزه یا انگوزه، شیره گیاهی تلخ و تندبو است که در مناطق کوهستانی ایران و افغانستان می‌روید. با خواص، کاربردها و جایگاه این پدیده زیست‌فرهنگی آشنا شوید - ویکی زندگی | |description=انغوزه یا انگوزه، شیره گیاهی تلخ و تندبو است که در مناطق کوهستانی ایران و افغانستان می‌روید. با خواص، کاربردها و جایگاه این پدیده زیست‌فرهنگی آشنا شوید - ویکی زندگی | ||
}} | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۴ آبان ۱۴۰۴، ساعت ۱۰:۴۸
انغوزه (انگوزه)؛ گیاهی با عصارهٔ تلخ و بوی تند، اما برخوردار از خواص دارویی.
انغوزه که گاهی انگوزه یا هینگ نیز گفته می‌شود، صمغی بسیار تند و بدبو است که از ریشه یک گیاه کوهی از تیره چتریان به‌دست می‌آید. این گیاه بیشتر در مناطق خشک افغانستان، ایران، هند و آسیای میانه رشد می‌کند. انگوزه تنها یک ادویه یا دارو نیست، بلکه بخشی از فرهنگ و تاریخ مردم این مناطق به‌شمار می‌آید و کاربردهای بسیار متنوعی در زندگی روزمره و سبک زندگی آنان داشته است.
نام‌گذاری انغوزه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]نام علمیِ گیاه انغوزه از واژه لاتین foetid به‌معنای بدبو، مشتق شده است. این گیاه در افغانستان به انگوزه،[۱] انغوزه و هینگ بدبو شهرت دارد[۲] و در مناطق مختلف ایران به نام‌های آنغوزهٔ هراتی، انگژد، انگشت گنده، پترک، هینگ، خوراکما، انگوزاکما، بژ، انگدان، انجدان، کوله پر، آنغوزه کما و کورن کما معروف است. تنوع نام‌های محلی این گیاه در سراسر ایران و افغانستان بیانگر درهم‌تنیدگی آن با خرده‌فرهنگ‌های مختلف است.[۳]
گیاه‌شناسی انغوزه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
انغوزه گیاهی علفی، کرک‌دار، چندساله و از خانوادهٔ چتریان است و در طول عمر خود فقط یک‌بار گل می‌دهد و سپس چرخهٔ رویشی آن پایان می‌یابد. ریشهٔ این گیاه راست، گوشتی و ضخیم بوده و مقدار کمی فیبر دارد. درون آن، شیره‌ای تولید و ذخیره می‌شود که با عمل تیغ‌زدن استخراج می‌شود. انگوزه در پنج سال نخست زندگی خود، تنها دارای برگ‌های بزرگ، گوشتی و بدون دم‌برگ است که به‌صورت خوابیده بر سطح زمین ظاهر می‌شوند. ساقهٔ گیاه که بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر طول دارد، زردرنگ، توخالی، منشعب و بدون کرک است و در بخش میانی، قطری در حدود ۱۵ میلی‌متر دارد. گل‌های زردرنگ آن به‌صورت گل‌آذین چتر مرکب شکوفا می‌شوند. چتر در مرحلهٔ میوه‌دهی دارای ۲۰ تا ۲۵ اشعه فاقد کرک است که هر کدام به‌صورت تقریبی ۵ سانتی‌متر طول دارد.[۴]
گسترهٔ جغرافیایی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]خاستگاه اصلی انگوزه در استپ‌های ایران و افغانستان است، اما از آسیای میانه تا شبه‌قاره هند نیز به صورت پراکنده می‌روید. مناطق رویش این گیاه در ایران از ناحیهٔ فلات مرکزی و مناطق کویری تا کوه‌های زاگرس و دامنه‌های جنوبی البرز تا کوه‌های مرزی استان هرمزگان را در بر می‌گیرد. این گیاه در نواحی بایر، زمین‌های ماسه‌ای خشک و آهکی گرم می‌روید.[۵] پانزده گونهٔ انگوزه از جمله کما یا انغوزهٔ لرستانی، کمای بینالودی و کمای جندقی، بومی ایران هستند.[۶]
شیره انغوزه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
گیاه انغوزه ریشه‌ای بزرگ در زیر زمین دارد، برگ‌ها و ساقهٔ آن که بوی تند و زننده‌ای دارد همه‌ساله سبز شده و رشد می‌کنند. این برگ و ساقه بعد از تکمیل دورهٔ رشد در پایان فصل بهار بریده شده و ریشهٔ آن در زیرزمین باقی می‌ماند. شیره‌ای که از ریشهٔ گیاه می‌تراود، جمع‌آوری شده و به‌صورت صمغ در بازارها به فروش می‌رسد.[۷]
فرایند استحصال شیره از گیاه انغوزه، در فواصل زمانی معین، چندین بار تکرار می‌شود. شیرهٔ اول، زرد و خشک است و بعد از استحصال آن، دوباره سر ریشه را برش می‌زنند تا برای دوره دیگری از آن شیره به دست آید.[۸] بعد از برش دوم شیرهٔ سفیدرنگی بیرون می‌آید. سپس هر پانزده روز یک‌بار، آن را برش می‌زنند و این فرایند تا پایان دورهٔ شیره‌دهی ادامه می‌یابد. هر چه هوا گرم‌تر باشد، گیاه شیرهٔ بیشتری می‌دهد. از گیاه انغوزه تا حدود ۲۵ سال، شیره به دست می‌آید.[۹]
انغوزه در فرهنگ ایرانیان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]انغوزه، ریشه‌های عمیق واژه‌شناسی و کاربردهای گستردهٔ دارویی و غذایی در فرهنگ ایرانیان دارد. انگوزه از زمان‌های باستان نزد مردم ایران شناخته‌شده بود و بوی تند آن نوعی رازوارگی را نزد مردم تداعی می‌کرده تا مانند دیگر گیاهان بودار چون سیر و پیاز یا دیگر شیره‌ها همچون سقز و کتیرا توجه همگان را برانگیزد؛ انگوزه به‌سبب بوی خاص و تعفن‌گونه‌اش، از یک‌سو رمانندهٔ جن‌ها و دفع‌کنندهٔ پلیدی‌ها و جانوران موذی و از سوی دیگر نوعی محرک و هیجان‌آور حیوانات و حتی انسان، به‌شمار آمده است.[۱۰] این گیاه در عصر هخامنشیان و اشکانیان به‌عنوان ادویه در پخت غذا به‌کار می‌رفته و به دیگر نقاط جهان نیز صادر می‌شده است.[۱۱]
در طب سنتی، به خاصیت ضدتشنج، قاعده‌آور و ضدکرم به‌ویژه کرمک، در آنغوزه توجه می‌شود.[۱۲] مردم سیستان، این گیاه را دارویی همه‌کاره می‌شناسند که هم نیروبخش است و هم آرامش‌دهندهٔ اعصاب، هم مقوی معده و بادشکن است و هم درمانی برای بی‌خوابی، ضعف قلب و استرس‌های روحی.[۱۳] این خواص دارویی، امروز با تأیید دانش پزشکی مدرن، آنغوزه را به گیاهی تبدیل کرده که یادآور آشنایی پیشینیان با درمان‌های کارآمد است.[۱۴] در سال‌های اخیر دانشمندان ایرانی از گیاه انگوزه، کپسول‌هایی تولید کرده‌اند که در بیماری‌های سیستم ریوی مانند کاهش التهاب‌های ناشی از بیماری کرونا بسیار مؤثر است.[۱۵]
انغوزه در فرهنگ افغانستان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]انغوزه از دشت‌های هرات تا کوهپایه‌های شمال و جنوب، مرکز و شرق افغانستان، همواره در سبک زندگی مردم این کشور نقش داشته است؛ مادران افغانستانی از دیرباز با ترکیب انگوزه و عسل، دارویی شفابخش برای کودکان می‌ساختند و سالخوردگان آن را اکسیر جوانی می‌دانستند. امروزه کشاورزان افغانستان به کشت و پرورش این گیاه ادامه می‌دهند و انگوزه از مهم‌ترین اقلام گیاهان طبی و صادراتی افغانستان محسوب می‌شود. این گیاه بیشتر در بلخ، تخار، جوزجان، سمنگان و بدخشان کشت می‌شود.[۱۶] منطقهٔ بلخاب در شمال افغانستان، از مراکز اصلی پرورش گیاه انغوزه در این کشور است و شیرهٔ آن به هند و پاکستان صادر می‌شود.[۱۷]
انغوزه در بلخاب، برای دفع کرم معده و مبارزه با نوعی آفت زراعی استفاده می‌شد؛ اما امروزه تمام محصول این گیاه، صادر می‌شود. انغوزه در این محل نسبت به تریاک، سود بیشتری دارد و به‌همین دلیل مردم در بلخاب به‌ندرت خشخاش کشت می‌کنند. امروزه، در برخی مناطق بلخاب باغ‌های بزرگ میوه را به کشت‌زار انغوزه تبدیل کرده‌اند.[۱۸]
کاشت گیاه انغوزه در افغانستان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]شیرهٔ انغوزه در چند دههٔ قبل از گیاه خودرو آن در کوه‌ها و بیابان‌ها به دست می‌آمد؛ اما در چند سال اخیر، این گیاه در زمین‌های آبی و گاهی در زمین‌های دیمی کشت می‌شود.[۱۹] کشاورزان ولایت‌های مختلف افغانستان به کشت گیاه انغوزه رو آورده‌اند و معتقدند که درآمد این گیاه در مقایسه با فرآورده‌های کشاورزی دیگر سود بیشتر دارد.[۲۰] گیاه کاشته‌شده حدود سه سال بعد از تخم‌پاشی شیره می‌دهد و حدود بیست‌وپنج سال عمر می‌کند.[۲۱] در سال‌های اخیر کاشت گیاه انغوزه به روش گلخانه‌ای در برخی مناطق افغانستان رایج شده است. در این روش، ابتدا نهال این گیاه در گلخانه‌ها پرورش داده شده و سپس در زمین‌های زراعتی کشت می‌شود.[۲۲]
صادرات انغوزه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]پرونده:انغوزه.mp4 امروزه کشاورزان افغانستان، بیشتر صمغ به‌دست آمده از گیاه انغوزه را به کشورهای دیگر به‌ویژه هند، صادر می‌کنند. هند از انغوزه در تهیه انواع ادویه، ترشی و داروهای آیورودایی استفاده می‌کند. تجارت انغوزه برای کشاورزان افغانستان سالانه میلیون‌ها دلار ارزش صادراتی دارد.[۲۳] اگر تکنولوژی تبدیل انغوزه به فرآورده‌های دارویی وارد افغانستان شود، درآمد مردم از صادرات این محصولِ با ارزش، چند برابر می‌شود.[۲۴]
انغوزه به جای تریاک
[ویرایش | ویرایش مبدأ]کشت تریاک یکی از منابع اصلی درآمد در بسیاری از مناطق روستایی افغانستان است. بر اساس گزارش‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل، افغانستان تا سال ۲۰۲۰م بیش از ۸۰٪ تریاک جهان را تولید می‌کرد.[۲۵] در سال‌های اخیر، بسیاری از کشاورزان، انغوزه را جایگزین گیاه خشخاش کرده‌اند. هر کیلوگرم انغوزه مرغوب در بازارهای جهانی، ۵۰ تا ۱۰۰ دلار می‌ارزد، که در مقایسه با ریسک قاچاق تریاک، درآمدی پایدارتر ایجاد می‌کند.[۲۶] کاهش نرخ اعتیاد و آسیب‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی در مناطق روستایی و تقویت اقتصاد محلی از طریق ایجاد بازارهای قانونی و کاهش نفوذ قاچاقچیان از دیگر کارکردهای مهم جایگزینی کشت انغوزه است.[۲۷]
خواص دارویی انغوزه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از شیرهٔ گیاه انغوزه، بیش از ۶۰ نوع دارو و ۱۰ نوع علف‌کش (سموم کشاروزی) تولید می‌شود. انغوزه در درمان بسیاری از مشکلات جسمی کاربرد دارد، ازجمله:
- درمان صرع (ضد تشنج و ضد رعشه).
- بهبود اختلالات عصبی در کودکان.
- درمان فلج و لرزش اندام‌ها.
- تقویت بینایی و درمان ناخنک چشم (در ترکیب با عسل).
- تسکین درد دندان (مخلوط با آبلیمو).
- کمک به خروج جنین مرده (به‌صورت شیاف).
- تسریع بهبودی مادران پس از زایمان.
- درمان سندروم روده تحریک‌پذیر.
- رفع نفخ شکم (در ترکیب با آب).
- درمان یرقان (در ترکیب با انجیر).
- بهبود آسم، برونشیت و سیاه سرفه.
- تسکین درد گوش و کاهش کم‌شنوایی (در روغن زیتون).
- درمان ترشحات ادراری و قاعدگی (با فلفل).
- درمان کزاز (با فلفل و سداب).
- خاصیت آنتی‌بیوتیک و درمان ورم‌های چرکی.
- رفع خشونت صدا و گرفتگی گلو (با سرکه یا آب)؛[۲۸]
- درمان بیماری‌های جنسی و افزایش لذت جنسی (با روغن زنبق)؛[۲۹]
صمغ انغوزه، علاوه‌بر مصرف مستقیم، به‌صورت جوشانده نیز کاربرد دارویی دارد. همچنین برگ و ریشهٔ آن دارای خواص درمانی است. اگر قسمت‌های هوایی گیاه، به‌ویژه گل‌ها و برگ‌ها، پودر شده و با سرکه مخلوط شوند، استفاده از آن به‌صورت غرغره می‌تواند در خارج کردن زالو از حلق بسیار مؤثر واقع شود.[۳۰]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ اخوت و قهرمان، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ۱۳۸۳ش، ص147.
- ↑ صدیقی، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.
- ↑ «احیاء آنغوزه، احیاء فرصتی اقتصادی»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ زارع کاریزی و دیگران، «مروزی بر اثرات فارماکولوژی گیاه دارویی آنغوزه»، 1390ش، ص18.
- ↑ حسینی بمرود و مهدوی، «بررسی برخی خصوصیات اکولوژی گاه دارویی کما آنغوزه؛ مطالعهٔ مورد منطقهٔ سبزوار استان خراسان رضوی»، 1392ش، ص32-33.
- ↑ سلطانی، دایرةالمعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، ۱۳۸۷ش، ج3، ص155.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.
- ↑ ابریشمی، محمدحسن، انگدان، کما و گونه‌های متناظر، 1388ش، ص33.
- ↑ ابریشمی، محمدحسن، انگدان، کما و گونه‌های متناظر، 1388ش، ص33.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، 1367 ش، ج2، ص595.
- ↑ مهربان ومراد قلی، گیاهان دارویی منطقهٔ سیستان (گیاهان خودرو)، 1390 ش، ص23.
- ↑ مهربان ومراد قلی، گیاهان دارویی منطقهٔ سیستان (گیاهان خودرو)، 1390 ش، ص23.
- ↑ «بازار میلیاردی آنغوزه ایرانی در دست هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ دپارتمان فارماکوگنوزی دانشگاه کابل، گیاهان دارویی افغانستان: دانش بومی و کاربردها، 1382ش، ص145.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ «وزارت زراعت: ساحات زیر کشت آنغوزه گسترش می‌یابد»، وب‌سایت طلوع نیوز.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ «گیاه دارویی آنغوزه: کشت جایگزین خشخاش در افغانستان»، وب‌سایت شکبۀ خبری-آموزشی گیاهان دارویی.
- ↑ «وزارت زراعت: ساحات زیر کشت آنغوزه گسترش می‌یابد»، وب‌سایت طلوع نیوز.
- ↑ «بحران خام‌فروشی مواد معدنی»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «سازمان ملل: افغانستان در سال ۲۰۲۲ بیشترین تریاک جهان را تولید کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ صدیقی، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.
- ↑ صدیقی، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.
- ↑ «خواص انغوزه در طب سنتی چیست؟» وب‌سایت راسخون.
- ↑ هروی، الأبنیة عن حقائق الأدویة، ۱۳۴۶ش، ص115.
- ↑ «انغوزه؛ ریشه درخاک ایران ؛ سود صمغش در جیب هندی‌ها»، وب‌سایت صدا و سیما.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- «احیاء آنغوزه، احیاء فرصتی اقتصادی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۳۹۹ش.
- «انغوزه؛ ریشه درخاک ایران؛ سود صمغش در جیب هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲۰ دی ۱۳۹۹ش.
- «بازار میلیاردی آنغوزه ایرانی در دست هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «خواص انغوزه در طب سنتی چیست؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۴۰۰ش.
- «سازمان ملل: افغانستان در سال ۲۰۲۲ بیشترین تریاک جهان را تولید کرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- «گیاه دارویی آنغوزه: کشت جایگزین خشخاش در افغانستان»، وب‌سایت شکبهٔ خبری-آموزشی گیاهان دارویی، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۴۰۴ش.
- «وزارت زراعت: ساحات زیر کشت آنغوزه گسترش می‌یابد»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مرداد ۱۴۰۲ش
- ابریشمی، محمدحسن، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، نشر دانش، تهران، ۱۳۸۸ ش
- ابومنصور موفق هروی، الأبنیة عن حقائق الأدویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- اخوت، احمدرضا و قهرمان، احمد، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، ۱۴۰۱ش.
- زارع کاریزی، امیر و دیگران، «مروزی بر اثرات فارماکولوژی گیاه دارویی آنغوزه»، فصلنامهٔ گیاهان دارویی، شمارهٔ ۴۰، ۱۳۹۰ش.
- سلطانی، ابوالقاسم، دایرة المعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۷۸ش.
- صدیقی، محمدتمیم، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، تاریخ درج مطلب: ۲۷ بهمن ۱۳۹۹ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الأدویة، کلکته، [بی‌نا]، ۱۸۴۴م.