پیشنویس:آل (زائوترسان): تفاوت میان نسخهها
imported>شاهرودی |
|||
| (۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:آل (زائوترسان).jpg|thumb|تصویری خیالی از آل به شکل یک پیرزن گوژپشت با چنگالهای بلند]] | [[پرونده:آل (زائوترسان).jpg|thumb|تصویری خیالی از آل به شکل یک پیرزن گوژپشت با چنگالهای بلند]] | ||
{{درشت|'''آل (زائوترسان)'''}}؛ موجودی خیالی که از آسیبرسانی او به زن تازهزا میهراسند.{{سخ}}موجود خیالی به نام «آل» یک باور عامیانه در فرهنگهای مختلف، بهویژه در برخی مناطق خاورمیانه و آسیای مرکزی است. این موجود افسانهای اغلب بهعنوان یک روح یا موجود ماوراءالطبیعه توصیف میشود که زنان باردار یا تازه [[زایمان]] کرده و نوزادانشان را هدف قرار میدهد. اعتقاد بر این است که «آل» میتواند باعث بیماری، وحشت یا حتی مرگ مادر و نوزاد شود. | |||
موجود خیالی به نام «آل» یک باور عامیانه در فرهنگهای مختلف، بهویژه در برخی مناطق خاورمیانه و آسیای مرکزی است. این موجود افسانهای اغلب بهعنوان یک روح یا موجود ماوراءالطبیعه توصیف میشود که زنان باردار یا تازه زایمان کرده و نوزادانشان را هدف قرار میدهد. اعتقاد بر این است که «آل» میتواند باعث بیماری، وحشت یا حتی مرگ مادر و نوزاد شود | |||
== واژهشناسی آل == | |||
آل، در کشور گرجستان بهصورت «آلی»، در قفقاز بهصورت «آل»، در تاجیکستان و افغانستان بهصورت «هال» یا «خال» تلفظ میشود. در مناطق ترکزبان آسیای مرکزی نیز به آل، «آلماستی» یا «آلباستی» میگویند. | |||
در سایر مناطق این نواحی، آل را با واژههایی دیگر همچون «ام صبیان (مادر بچهها)»، «آلچی»، «بینی گِلی» و «دختر ابنملعون» صدا میکنند. آل، در میان مردم لر و [[ایل بختیاری|بختیاری]] در [[ایران]]، به «یال» نیز معروف است.<ref>محرر، «افسانهٔ آل و پیوند آن با عقاب»، ۱۳۶۹ش، ص۱۶۸.</ref> [[کرد (قوم)|مردمان کرد]] نیز آل را «آلک» گویند که واژهای ارمنی است. | |||
برخی، آل را با سایر موجودات خبیثه مانند «[[بختک]]» یکی میدانند؛<ref>Asatrian, Obriady detstva i vospitanie detei v trabitsionnoi Kulture persovi Etnografiia detstva, 1983, P150.</ref> اما اکثر پژوهشگران، آل را موجودی جدا از بختک معرفی کردهاند. این گروه، بختک را موجودی میدانند که شبها بههنگام [[خواب]]، مردم را خفه میکند. بختک، یکی از صفات اولیه آل است که بعدها در ذهن و باور مردم به یک موجود افسانهای دیگر تبدیل شده است.<ref>خوانساری، عقاید النساء، ۱۳۴۲ش، ص۱۵.</ref> | |||
=== چیستی و | == آل، موجود خیالی و افسانهای == | ||
آل یا زائوترسان، نام موجودی خبیث، خیالی و افسانهای، دیوی مادینه و پَری بدکاری در خرافات زنانه است<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/ | === چیستی و گسترهٔ جغرافیایی آل === | ||
آل یا زائوترسان، نام موجودی خبیث، خیالی و افسانهای، دیوی مادینه و پَری بدکاری در خرافات زنانه است<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/آل دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه آل.]</ref> که در خردهفرهنگهای مناطقی از ایران، قفقاز، آسیای میانه و جنوب روسیه به آن باور دارند. تصور آسیبزایی آل در فرایند [[زایمان]] و تولیدمثل بشر، موجب شده که او، موجودی مؤنث انگاشته شود و در فرهنگ ایرانیان بهصورت عجوزه، ترسیم شده است. | |||
=== تصورات مختلف و تهدیدات آل === | === تصورات مختلف و تهدیدات آل === | ||
در مناطقی از ارمنستان، آل را مذکر پنداشته و به او «چال» میگویند.<ref>Abeghian, Der armenische Volksglaube, 1899, P95.</ref> | در مناطقی از ارمنستان، آل را مذکر پنداشته و به او «چال» میگویند.<ref>Abeghian, Der armenische Volksglaube, 1899, P95.</ref> این موجود موهوم، به زن تازهزا که تنها باشد، آسیب میرساند یا بچه او را میدزدد.<ref>[https://www.vajehyab.com/amid/آل عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه آل.]</ref> برخی بههمین دلیل، از ۶ تا ۱۰ روز، از زن زائو مراقبت میکنند و تا صبح بالای سر او بیدار میمانند.<ref>[https://www.vajehyab.com/moein/آل-3 معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه آل.]</ref> | ||
=== پیوند آل با باور به جنیان === | === پیوند آل با باور به جنیان === | ||
در | در انگارهٔ «آل»، افسانه با حقیقت، پیوند خورده و در فرهنگ عامیانه، باورپذیر شده است. «آل» در بخشی از باورهای عامیانه، از طایفه جنیان است. [[جن]] در آموزههای [[اسلام]]، موجودی تصویر شده است که پیش از انسان و از آتش آفریده شده است. جن، بیش از انسان عمر میکند و تواناییهای خارقالعادهای دارد. در باورهای عامیانه، جنها شبیه انسان هستند؛ با این تفاوت که قامت خمیدهای دارند، موی آنها بور و پوستشان قرمز است و بهجای پا، سُم دارند. از این منظر، آل نیز زنی از همین طایفه است.<ref>کرمعلی، «بازتاب فرهنگ و باورهای عامیانه در سینمای وحشت ایران»، 1396ش، ص25.</ref> | ||
==آل در باور مردم== | == آل در باور مردم == | ||
===حسادت به حوا و دختران او=== | === حسادت به حوا و دختران او === | ||
در باورهای عامیانه، «آل» برای همراهی «آدم» آفریده شد اما بهدلیل سِرشت متفاوت (خاک و آتش)، آن دو با یکدیگر مطابقت نیافتند و خداوند، «حوا» را برای همراهی با آدم خلق کرد. بههمین دلیل، آل با حوا و دختران او کینهورزی میکند و نوزدان پسر را میکشد.<ref>Ganalanian, Armianskie predaniia, 1979, P238.</ref> | در باورهای عامیانه، «آل» برای همراهی «آدم» آفریده شد اما بهدلیل سِرشت متفاوت (خاک و آتش)، آن دو با یکدیگر مطابقت نیافتند و خداوند، «حوا» را برای همراهی با آدم خلق کرد. بههمین دلیل، آل با حوا و دختران او کینهورزی میکند و نوزدان پسر را میکشد.<ref>Ganalanian, Armianskie predaniia, 1979, P238.</ref> این شخصیت اهریمنی در سدهٔ ۱۳ق، از طریق جهانگردی انگلیسی، به متون غربی نیز راه پیدا کرد.<ref>[https://digitalcommons.unomaha.edu/afghanuno/9/ Vigne, A Personal Narrative of a Visit to Ghuzni, Kabul and Afghanistan ..., 1840, P211-212.]</ref> | ||
===دزدیدن جگر زن زائو=== | |||
آل، پس از [[زایمان]] یک زن، جگر یا سایر اعضای داخلی او را دزدیده و خود را به نزدیکترین جوی [[آب]] میرساند تا از آن عبور کند. زنی که «آلزده» شود، زنده نمیماند؛ زیرا جگر، در باور این مردم، ارزشی نمادین دارد و کانون | === دزدیدن جگر زن زائو === | ||
===دزدیدن نوزاد=== | آل، پس از [[زایمان]] یک زن، جگر یا سایر اعضای داخلی او را دزدیده و خود را به نزدیکترین جوی [[آب]] میرساند تا از آن عبور کند. زنی که «آلزده» شود، زنده نمیماند؛ زیرا جگر، در باور این مردم، ارزشی نمادین دارد و کانون [[زندگی]]، هوش و حتی روح انسان انگاشته میشود. بههمین دلیل، نفرین «آل ببردت» از وحشتناکترین نفرینهای مرسوم میان عوام است. معادل این نفرین، در نقاط مختلف ایران بهصورتهای «الهی آل بزندت»، «انشاالله آل ببردت» یا «ای کاش آل دل و جگرت را بخورد» وجود دارد.<ref>Egiazarov, Kratkii etnograficheskii ocherk kurdov Erivanskoi gubernii, 1891, P59.</ref> | ||
از دیگر وظایف آل، دزدین نوزاد انسان یا تعویض آن با یک نوزاد شرور است. آل، تا | |||
===محل زندگی آل=== | === دزدیدن نوزاد === | ||
از دیگر وظایف آل، دزدین نوزاد انسان یا تعویض آن با یک نوزاد شرور است. آل، تا ۴۰ روز پس از زایمان، فرصت دارد تا این وظیفه را انجام دهد. برخی، مواردی مانند تشنج یا حملات صرعگونه را در نتیجه جادو و طلسم آل بر نوزادان میدانند. | |||
=== محل زندگی آل === | |||
برخی از مردم، در ایران و ارمنستان، بر این باورند که آل، در رودخانهها و چاهها سکونت دارد و افرادی را که تنها به [[آب]] داخل میشوند، تنبیه میکند. این آلها، به مغز افراد حمله کرده و آنها را مجنون میسازند.<ref>Navasardiants, Hay zhoghovrdakan’ hekiatner, 1891, P26.</ref> | برخی از مردم، در ایران و ارمنستان، بر این باورند که آل، در رودخانهها و چاهها سکونت دارد و افرادی را که تنها به [[آب]] داخل میشوند، تنبیه میکند. این آلها، به مغز افراد حمله کرده و آنها را مجنون میسازند.<ref>Navasardiants, Hay zhoghovrdakan’ hekiatner, 1891, P26.</ref> | ||
==سیمای ظاهری آل== | == سیمای ظاهری آل == | ||
آل را | آل را معمولاً بهشکل یک زن لاغراندام و ظریف، دارای دستهای باریک و بلند، پاهای استخوانی، چهرهای سرخرنگ و دماغی از گِل<ref>خوانساری، «کلثومننه»، ۱۳۴۰ش، ص۱۶۹.</ref> یا خمیر<ref>اسدیان خرمآبادی، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۶.</ref> تصور میکنند. آل در شعری توسط آقاجمال خوانساری، اینگونه توصیف شده است:<ref>خوانساری، عقاید النساء، ۱۳۴۲ش، ص۱۵.</ref>{{سخ}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|آل به شناختن بود مشکل|گیس او سرخ و بینیاش از گِل}} | {{ب|آل به شناختن بود مشکل|گیس او سرخ و بینیاش از گِل}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|گر ببینی بگیر بینی او|تا ز زائو جگر ندزدد و دل}} | {{ب|گر ببینی بگیر بینی او|تا ز زائو جگر ندزدد و دل}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
گاهی برای آل، موهایی بلند به رنگ طلایی یا سرخ را متصور میشوند.<ref>اسدیان خرمآبادی، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۶؛ | گاهی برای آل، موهایی بلند به رنگ طلایی یا سرخ را متصور میشوند.<ref>اسدیان خرمآبادی، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۶؛{{سخ}} | ||
بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۸۱.</ref> | بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۸۱.</ref> در افغانستان، آل را زنی جوان، با دندانها و ناخنهای دراز، چشمان مورب، پاشنههای برگشته بهسمت جلو میدانند. در ارمنستان نیز، آل، پیرزنی است فرتوت با دندانهایی آهنی، نیشهایی همچون گراز، موهای نامرتب، چنگالهایی از مس، چشمانی آتشین و دماغی از گِل. در آسیای مرکزی، آل را بهشکل زنی عجوزه، زشت، چاق و پُرمو متصور شدهاند که کیسهای پشمین بر شانهٔ خود دارد که در باور عوام، در آن قلب و جگر قربانیان خود را حمل میکند.<ref>Andreev, Tadzhiki doliny Xuf, 1953, P78-82;{{سخ}} | ||
Murodov, Drevnie obrazy mifologii u tadzhikov doliny Zeravshana, 1979, P56-69.</ref> | Murodov, Drevnie obrazy mifologii u tadzhikov doliny Zeravshana, 1979, P56-69.</ref> | ||
==روشهای دور کردن آل== | |||
روشهای دور کردن آل، شبیه روشهای مقابله با دیوان است؛ مانند تعویذها، وردها، [[دعا]]ها، بخورها، اشیاء آهنی، پیاز و [[سیر]]. برخی از این روشها، در راستای پیشگیری از آلزدگی و برخی دیگر بهمنظور رفع پیامدهای آلزدگی است. | == روشهای دور کردن آل == | ||
=== اقدامات و ابزارهای عمومی برای دور کردن آل === | |||
روشهای دور کردن آل، شبیه روشهای مقابله با دیوان است؛ مانند تعویذها، وردها، [[دعا]]ها، بخورها، اشیاء آهنی، پیاز و [[سیر]]. برخی از این روشها، در راستای پیشگیری از آلزدگی و برخی دیگر بهمنظور رفع پیامدهای آلزدگی است. | |||
=== رسوم مربوط به جفت و اتاق زائو === | |||
در برخی نقاط ایران، ابتدا سوزن یا سنجاقی را در جفت بچه فروکرده و سپس در پارچهای سفید پیچیده و در کوزهای سفالی نگهداری میکنند. برخی نیز، کوزه را همراه با زغال در باغچهٔ خانه دفن کرده و عدهای دیگر آن را در چاه فاضلاب خانه میانداختند. گروهی از مردم، یک ریسمان پشمی سیاه را دور اتاق زن زائو نصب کرده و ۱۲ فتیله پنبهای را نیز به اتاق او میآویختند.<ref>Masse, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.I, P45.</ref> ساخت آدمکهایی سربازگونه و آویزان کردن آنها از بام اتاق زائو نیز از اقدامات دورکننده آلها بوده است.<ref>Dieulafoy, La Perse, la Chaldée et la Susiane, 1990, P106.</ref> | |||
در | === اقدامات حفاظتی برای مادر و نوزاد === | ||
اقداماتی دیگر همچون گذاشتن نان روغنی شیرین همراه با کوزهای آب در بالای درب اتاق زائو،<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۴۴.</ref> دودی یا خاکستری کردن چهره نوزاد، بستن دستمال سیاه به سر نوزاد،<ref>Masse, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.I, P45.</ref> بستن چند رشته نخ سیاه و سفید بر مچ دست زائو، بر دست کردن چند النگوی آهنی توسط زن زائو،<ref>اسدیان خرمآبادی، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶7.</ref> قرار دادن اشیاء آهنی مانند شمشیر، [[چاقو]]، سیخ، قیچی و پیاز به سیخ کشیده شده در کنار تخت زائو، تغییر دادن نام زن زائو و صدا زدن او با نامی دیگر تا ۴۰ روز نیز در راستای دور کردن آل از زن زائو بوده است. | |||
=== باور به «اودومدار» در میان عشایر فارس === | |||
در برخی از نقاط [[ایران]]، مانند عشایر استان فارس، به کسی که آل را دیدار کرده «اودومدار» میگویند و اودومدار، معمولاً از آل، یک تار مو، زیور یا هر چیزی، در دست داشته و آن را نگه میدارد؛ زیرا بر این باور هستند که نگهداری چیزی از آل موجب میشود تا آل، گوش به فرمان آن فرد و ۷ نسل پسینی او باشد و به زنان آن قوم نیز حمله نمیکند. مردم این مناطق معمولاً یک اودومدار را بر بالین زن زائو میآورند تا از او محافظت کند.<ref>بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۸۱–۸۲؛ صفینژاد، مونوگرافی ده طالبآباد، ۱۳۵۵ش، ص۴۳۰؛ باستانیپاریزی، سنگ هفت قلم، ۱۳۵۸ش، ص۵۳۷.</ref> | |||
== | === روشهای منطقهای و مذهبی === | ||
زنان در [[شهر یزد|یزد]]، برای دور کردن آل، از [[حضرت فاطمه]] مدد میگیرند. زنان مسیحی نیز به حضرت مریم توسل میکنند.<ref>Abeghian, Der armenische Volksglaube, 1899, P96.</ref> در همدان، در اتاق نوزاد تازه متولدشده، دو گهواره میگذارند تا آل نتواند نوزاد را شناسایی کند. در برخی مناطق دیگر، جگر و شُش [[گوسفند]] را در حیاط خانه میآویزند تا آل به همانها بسنده کند.<ref>Asatrian, Obriady detstva i vospitanie detei v trabitsionnoi Kulture persovi Etnografiia detstva, 1983, P152.</ref> | |||
==پانویس== | == بازنمایی آل در سینمای ایران == | ||
[[سینمای ایران]] بر پایه شیوع افسانه و خرافهٔ آل در فرهنگ عامیانه، چند فیلم را تولید کرده است؛ ازجمله: | |||
=== فیلم سینمایی شب بیستونهم === | |||
این فیلم به کارگردانی و تهیهکنندگی حمید رخشانی در سال ۱۳۶۷ش و در ژانر وحشت ساخته شد؛ در این فیلم، محترم و اسماعیل، مطابق یک سنت خانوادگی، از [[کودکی]] برای یکدیگر در نظر گرفته میشوند تا در [[جوانی]] با هم [[ازدواج]] کنند. پدر محترم، هنگام به دنیا آمدن محترم و خاک کردن جفت او، با دیدن جنی بر بام [[خانه]]، نگران آینده محترم میشود. سالها بعد، محترم در راه بازگشت به خانه، جنی را بر بام خانهشان میبیند و سپس در چند متری خود در آشپزخانه با [[جن]] روبهرو میشود. | |||
=== فیلم سینمایی آل === | |||
همچنین در سال ۱۳۸۸ش فیلم سینمایی «آل» در ژانر وحشت و به کارگردانی بهرام بهرامیان ساخته شد که بخشهای زیادی از آن در ارمنستان، فیلمبرداری شده است. این فیلم، داستان مهندس جوانی را واگویه میکند که از طرف هیئتمدیره شرکت محل کارش، همراه زن [[بارداری|باردار]] خود عازم یک مأموریت کاری در ایروان میشود. به تدریج روزهای خوش این زوج، جای خود را به روزهای تیره میدهد و رویدادهای بدی به سراغ آنها میآید. فیلم «شب بیستونهم» و فیلم «آل» هر دو خرافهٔ «آل» را در فرهنگ عامیانه ایرانی، بازنمایی کردهاند.<ref>کرمعلی، «بازتاب فرهنگ و باورهای عامیانه در سینمای وحشت ایران»، 1396ش، ص25.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | |||
*اسدیان خرمآبادی، محمد و دیگران، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردمشناسی ایران، ۱۳۵۸ش. | == منابع == | ||
*باستانیپاریزی، محمدابراهیم، سنگ هفت قلم، تهران، بهنشر، ۱۳۵۸ش. | {{آغاز منابع}} | ||
*بهمنبیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، سعدی، ۱۳۲۴ش. | * اسدیان خرمآبادی، محمد و دیگران، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردمشناسی ایران، ۱۳۵۸ش. | ||
*خوانساری، آقاجمال، «کلثومننه»، تهران، کتاب هفته، شماره | * باستانیپاریزی، محمدابراهیم، سنگ هفت قلم، تهران، بهنشر، ۱۳۵۸ش. | ||
*خوانساری، آقاجمال، عقاید النساء، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۴۲ش. | * بهمنبیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، سعدی، ۱۳۲۴ش. | ||
*دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: | * خوانساری، آقاجمال، «کلثومننه»، تهران، کتاب هفته، شماره ۱۸، ۱۳۴۰ش. | ||
*شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش. | * خوانساری، آقاجمال، عقاید النساء، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۴۲ش. | ||
*صفینژاد، جواد، مونوگرافی ده طالبآباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش. | * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۰ش. | ||
*عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: | * شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش. | ||
*کرمعلی، زیبا، «بازتاب فرهنگ و باورهای عامیانه در سینمای وحشت ایران»، پدیدار: مجله دیجیتال سینما، خرداد | * صفینژاد، جواد، مونوگرافی ده طالبآباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش. | ||
*محرر، ایرج، | * عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۰ش. | ||
*معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: | * کرمعلی، زیبا، «بازتاب فرهنگ و باورهای عامیانه در سینمای وحشت ایران»، پدیدار: مجله دیجیتال سینما، خرداد ۱۳۹۶ش. | ||
*Abeghian, Manuk, Der armenische Volksglaube, Leipzig, 1899. | * محرر، ایرج، «افسانهٔ آل و پیوند آن با عقاب»، تهران، چیستا، س ۸، شماره ۲، ۱۳۶۹ش. | ||
*Andreev, M. S., Tadzhiki doliny Xuf, Stalinabad, 1953. | * معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۰ش. | ||
*Asatrian, G. S., Obriady detstva i vospitanie detei v trabitsionnoi Kulture persovi Etnografiia detstva, Moscow, 1983. | * Abeghian, Manuk, Der armenische Volksglaube, Leipzig, 1899. | ||
*Dieulafoy, J., La Perse, la Chaldée et la Susiane, Tehran, 1990. | * Andreev, M. S. , Tadzhiki doliny Xuf, Stalinabad, 1953. | ||
*Egiazarov, S. A., Kratkii etnograficheskii ocherk kurdov Erivanskoi gubernii, Tiflis, 1891. | * Asatrian, G. S. , Obriady detstva i vospitanie detei v trabitsionnoi Kulture persovi Etnografiia detstva, Moscow, 1983. | ||
*Ganalanian, A. T., Armianskie predaniia, Yerevan, 1979. | * Dieulafoy, J. , La Perse, la Chaldée et la Susiane, Tehran, 1990. | ||
*Masse, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938. | * Egiazarov, S. A. , Kratkii etnograficheskii ocherk kurdov Erivanskoi gubernii, Tiflis, 1891. | ||
*Murodov, O., Drevnie obrazy mifologii u tadzhikov doliny Zeravshana, Dushanbe, 1979. | * Ganalanian, A. T. , Armianskie predaniia, Yerevan, 1979. | ||
*Navasardiants, T., Hay zhoghovrdakan’ hekiatner, Tiflis, 1891. | * Masse, H. , Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938. | ||
*Vigne, G. Th., A Personal Narrative of a Visit to Ghuzni, Kabul and Afghanistan | * Murodov, O. , Drevnie obrazy mifologii u tadzhikov doliny Zeravshana, Dushanbe, 1979. | ||
* Navasardiants, T. , Hay zhoghovrdakan’ hekiatner, Tiflis, 1891. | |||
* Vigne, G. Th. , A Personal Narrative of a Visit to Ghuzni, Kabul and Afghanistan … , London, 1840. | |||
{{پایان منابع}} | |||
{{#seo: | |||
|title=موجود خیالی آل (زائوترسان) چیست؟ باوری کهن دربارهٔ زن تازهزا - ویکی زندگی | |||
|title_mode=Replaced Title | |||
|keywords=آل، زائوترسان، موجود خیالی آل، افسانه آل، آل کیست، باورهای عامیانه، موجودات افسانه ای | |||
|description=آل یا زائوترسان، موجودی خیالی و ماوراءالطبیعه در باورهای عامیانه است که زنان تازهزا و نوزادان را هدف قرار میدهد. با ریشهها و داستانهای این افسانه کهن آشنا شوید - ویکی زندگی | |||
}} | |||
{{علوم اجتماعی-افقی}} | |||
[[رده:اسطورهها]] | |||
[[رده:خرافات فرهنگی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۴ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۹:۲۴
.jpg)
آل (زائوترسان)؛ موجودی خیالی که از آسیبرسانی او به زن تازهزا میهراسند.
موجود خیالی به نام «آل» یک باور عامیانه در فرهنگهای مختلف، بهویژه در برخی مناطق خاورمیانه و آسیای مرکزی است. این موجود افسانهای اغلب بهعنوان یک روح یا موجود ماوراءالطبیعه توصیف میشود که زنان باردار یا تازه زایمان کرده و نوزادانشان را هدف قرار میدهد. اعتقاد بر این است که «آل» میتواند باعث بیماری، وحشت یا حتی مرگ مادر و نوزاد شود.
واژهشناسی آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]آل، در کشور گرجستان بهصورت «آلی»، در قفقاز بهصورت «آل»، در تاجیکستان و افغانستان بهصورت «هال» یا «خال» تلفظ میشود. در مناطق ترکزبان آسیای مرکزی نیز به آل، «آلماستی» یا «آلباستی» میگویند.
در سایر مناطق این نواحی، آل را با واژههایی دیگر همچون «ام صبیان (مادر بچهها)»، «آلچی»، «بینی گِلی» و «دختر ابنملعون» صدا میکنند. آل، در میان مردم لر و بختیاری در ایران، به «یال» نیز معروف است.[۱] مردمان کرد نیز آل را «آلک» گویند که واژهای ارمنی است.
برخی، آل را با سایر موجودات خبیثه مانند «بختک» یکی میدانند؛[۲] اما اکثر پژوهشگران، آل را موجودی جدا از بختک معرفی کردهاند. این گروه، بختک را موجودی میدانند که شبها بههنگام خواب، مردم را خفه میکند. بختک، یکی از صفات اولیه آل است که بعدها در ذهن و باور مردم به یک موجود افسانهای دیگر تبدیل شده است.[۳]
آل، موجود خیالی و افسانهای
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چیستی و گسترهٔ جغرافیایی آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]آل یا زائوترسان، نام موجودی خبیث، خیالی و افسانهای، دیوی مادینه و پَری بدکاری در خرافات زنانه است[۴] که در خردهفرهنگهای مناطقی از ایران، قفقاز، آسیای میانه و جنوب روسیه به آن باور دارند. تصور آسیبزایی آل در فرایند زایمان و تولیدمثل بشر، موجب شده که او، موجودی مؤنث انگاشته شود و در فرهنگ ایرانیان بهصورت عجوزه، ترسیم شده است.
تصورات مختلف و تهدیدات آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در مناطقی از ارمنستان، آل را مذکر پنداشته و به او «چال» میگویند.[۵] این موجود موهوم، به زن تازهزا که تنها باشد، آسیب میرساند یا بچه او را میدزدد.[۶] برخی بههمین دلیل، از ۶ تا ۱۰ روز، از زن زائو مراقبت میکنند و تا صبح بالای سر او بیدار میمانند.[۷]
پیوند آل با باور به جنیان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در انگارهٔ «آل»، افسانه با حقیقت، پیوند خورده و در فرهنگ عامیانه، باورپذیر شده است. «آل» در بخشی از باورهای عامیانه، از طایفه جنیان است. جن در آموزههای اسلام، موجودی تصویر شده است که پیش از انسان و از آتش آفریده شده است. جن، بیش از انسان عمر میکند و تواناییهای خارقالعادهای دارد. در باورهای عامیانه، جنها شبیه انسان هستند؛ با این تفاوت که قامت خمیدهای دارند، موی آنها بور و پوستشان قرمز است و بهجای پا، سُم دارند. از این منظر، آل نیز زنی از همین طایفه است.[۸]
آل در باور مردم
[ویرایش | ویرایش مبدأ]حسادت به حوا و دختران او
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در باورهای عامیانه، «آل» برای همراهی «آدم» آفریده شد اما بهدلیل سِرشت متفاوت (خاک و آتش)، آن دو با یکدیگر مطابقت نیافتند و خداوند، «حوا» را برای همراهی با آدم خلق کرد. بههمین دلیل، آل با حوا و دختران او کینهورزی میکند و نوزدان پسر را میکشد.[۹] این شخصیت اهریمنی در سدهٔ ۱۳ق، از طریق جهانگردی انگلیسی، به متون غربی نیز راه پیدا کرد.[۱۰]
دزدیدن جگر زن زائو
[ویرایش | ویرایش مبدأ]آل، پس از زایمان یک زن، جگر یا سایر اعضای داخلی او را دزدیده و خود را به نزدیکترین جوی آب میرساند تا از آن عبور کند. زنی که «آلزده» شود، زنده نمیماند؛ زیرا جگر، در باور این مردم، ارزشی نمادین دارد و کانون زندگی، هوش و حتی روح انسان انگاشته میشود. بههمین دلیل، نفرین «آل ببردت» از وحشتناکترین نفرینهای مرسوم میان عوام است. معادل این نفرین، در نقاط مختلف ایران بهصورتهای «الهی آل بزندت»، «انشاالله آل ببردت» یا «ای کاش آل دل و جگرت را بخورد» وجود دارد.[۱۱]
دزدیدن نوزاد
[ویرایش | ویرایش مبدأ]از دیگر وظایف آل، دزدین نوزاد انسان یا تعویض آن با یک نوزاد شرور است. آل، تا ۴۰ روز پس از زایمان، فرصت دارد تا این وظیفه را انجام دهد. برخی، مواردی مانند تشنج یا حملات صرعگونه را در نتیجه جادو و طلسم آل بر نوزادان میدانند.
محل زندگی آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برخی از مردم، در ایران و ارمنستان، بر این باورند که آل، در رودخانهها و چاهها سکونت دارد و افرادی را که تنها به آب داخل میشوند، تنبیه میکند. این آلها، به مغز افراد حمله کرده و آنها را مجنون میسازند.[۱۲]
سیمای ظاهری آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]آل را معمولاً بهشکل یک زن لاغراندام و ظریف، دارای دستهای باریک و بلند، پاهای استخوانی، چهرهای سرخرنگ و دماغی از گِل[۱۳] یا خمیر[۱۴] تصور میکنند. آل در شعری توسط آقاجمال خوانساری، اینگونه توصیف شده است:[۱۵]
الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
گاهی برای آل، موهایی بلند به رنگ طلایی یا سرخ را متصور میشوند.[۱۶] در افغانستان، آل را زنی جوان، با دندانها و ناخنهای دراز، چشمان مورب، پاشنههای برگشته بهسمت جلو میدانند. در ارمنستان نیز، آل، پیرزنی است فرتوت با دندانهایی آهنی، نیشهایی همچون گراز، موهای نامرتب، چنگالهایی از مس، چشمانی آتشین و دماغی از گِل. در آسیای مرکزی، آل را بهشکل زنی عجوزه، زشت، چاق و پُرمو متصور شدهاند که کیسهای پشمین بر شانهٔ خود دارد که در باور عوام، در آن قلب و جگر قربانیان خود را حمل میکند.[۱۷]
روشهای دور کردن آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]اقدامات و ابزارهای عمومی برای دور کردن آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]روشهای دور کردن آل، شبیه روشهای مقابله با دیوان است؛ مانند تعویذها، وردها، دعاها، بخورها، اشیاء آهنی، پیاز و سیر. برخی از این روشها، در راستای پیشگیری از آلزدگی و برخی دیگر بهمنظور رفع پیامدهای آلزدگی است.
رسوم مربوط به جفت و اتاق زائو
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در برخی نقاط ایران، ابتدا سوزن یا سنجاقی را در جفت بچه فروکرده و سپس در پارچهای سفید پیچیده و در کوزهای سفالی نگهداری میکنند. برخی نیز، کوزه را همراه با زغال در باغچهٔ خانه دفن کرده و عدهای دیگر آن را در چاه فاضلاب خانه میانداختند. گروهی از مردم، یک ریسمان پشمی سیاه را دور اتاق زن زائو نصب کرده و ۱۲ فتیله پنبهای را نیز به اتاق او میآویختند.[۱۸] ساخت آدمکهایی سربازگونه و آویزان کردن آنها از بام اتاق زائو نیز از اقدامات دورکننده آلها بوده است.[۱۹]
اقدامات حفاظتی برای مادر و نوزاد
[ویرایش | ویرایش مبدأ]اقداماتی دیگر همچون گذاشتن نان روغنی شیرین همراه با کوزهای آب در بالای درب اتاق زائو،[۲۰] دودی یا خاکستری کردن چهره نوزاد، بستن دستمال سیاه به سر نوزاد،[۲۱] بستن چند رشته نخ سیاه و سفید بر مچ دست زائو، بر دست کردن چند النگوی آهنی توسط زن زائو،[۲۲] قرار دادن اشیاء آهنی مانند شمشیر، چاقو، سیخ، قیچی و پیاز به سیخ کشیده شده در کنار تخت زائو، تغییر دادن نام زن زائو و صدا زدن او با نامی دیگر تا ۴۰ روز نیز در راستای دور کردن آل از زن زائو بوده است.
باور به «اودومدار» در میان عشایر فارس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در برخی از نقاط ایران، مانند عشایر استان فارس، به کسی که آل را دیدار کرده «اودومدار» میگویند و اودومدار، معمولاً از آل، یک تار مو، زیور یا هر چیزی، در دست داشته و آن را نگه میدارد؛ زیرا بر این باور هستند که نگهداری چیزی از آل موجب میشود تا آل، گوش به فرمان آن فرد و ۷ نسل پسینی او باشد و به زنان آن قوم نیز حمله نمیکند. مردم این مناطق معمولاً یک اودومدار را بر بالین زن زائو میآورند تا از او محافظت کند.[۲۳]
روشهای منطقهای و مذهبی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]زنان در یزد، برای دور کردن آل، از حضرت فاطمه مدد میگیرند. زنان مسیحی نیز به حضرت مریم توسل میکنند.[۲۴] در همدان، در اتاق نوزاد تازه متولدشده، دو گهواره میگذارند تا آل نتواند نوزاد را شناسایی کند. در برخی مناطق دیگر، جگر و شُش گوسفند را در حیاط خانه میآویزند تا آل به همانها بسنده کند.[۲۵]
بازنمایی آل در سینمای ایران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سینمای ایران بر پایه شیوع افسانه و خرافهٔ آل در فرهنگ عامیانه، چند فیلم را تولید کرده است؛ ازجمله:
فیلم سینمایی شب بیستونهم
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این فیلم به کارگردانی و تهیهکنندگی حمید رخشانی در سال ۱۳۶۷ش و در ژانر وحشت ساخته شد؛ در این فیلم، محترم و اسماعیل، مطابق یک سنت خانوادگی، از کودکی برای یکدیگر در نظر گرفته میشوند تا در جوانی با هم ازدواج کنند. پدر محترم، هنگام به دنیا آمدن محترم و خاک کردن جفت او، با دیدن جنی بر بام خانه، نگران آینده محترم میشود. سالها بعد، محترم در راه بازگشت به خانه، جنی را بر بام خانهشان میبیند و سپس در چند متری خود در آشپزخانه با جن روبهرو میشود.
فیلم سینمایی آل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]همچنین در سال ۱۳۸۸ش فیلم سینمایی «آل» در ژانر وحشت و به کارگردانی بهرام بهرامیان ساخته شد که بخشهای زیادی از آن در ارمنستان، فیلمبرداری شده است. این فیلم، داستان مهندس جوانی را واگویه میکند که از طرف هیئتمدیره شرکت محل کارش، همراه زن باردار خود عازم یک مأموریت کاری در ایروان میشود. به تدریج روزهای خوش این زوج، جای خود را به روزهای تیره میدهد و رویدادهای بدی به سراغ آنها میآید. فیلم «شب بیستونهم» و فیلم «آل» هر دو خرافهٔ «آل» را در فرهنگ عامیانه ایرانی، بازنمایی کردهاند.[۲۶]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ محرر، «افسانهٔ آل و پیوند آن با عقاب»، ۱۳۶۹ش، ص۱۶۸.
- ↑ Asatrian, Obriady detstva i vospitanie detei v trabitsionnoi Kulture persovi Etnografiia detstva, 1983, P150.
- ↑ خوانساری، عقاید النساء، ۱۳۴۲ش، ص۱۵.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه آل.
- ↑ Abeghian, Der armenische Volksglaube, 1899, P95.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه آل.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه آل.
- ↑ کرمعلی، «بازتاب فرهنگ و باورهای عامیانه در سینمای وحشت ایران»، 1396ش، ص25.
- ↑ Ganalanian, Armianskie predaniia, 1979, P238.
- ↑ Vigne, A Personal Narrative of a Visit to Ghuzni, Kabul and Afghanistan ..., 1840, P211-212.
- ↑ Egiazarov, Kratkii etnograficheskii ocherk kurdov Erivanskoi gubernii, 1891, P59.
- ↑ Navasardiants, Hay zhoghovrdakan’ hekiatner, 1891, P26.
- ↑ خوانساری، «کلثومننه»، ۱۳۴۰ش، ص۱۶۹.
- ↑ اسدیان خرمآبادی، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۶.
- ↑ خوانساری، عقاید النساء، ۱۳۴۲ش، ص۱۵.
- ↑ اسدیان خرمآبادی، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۶؛
بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۸۱. - ↑ Andreev, Tadzhiki doliny Xuf, 1953, P78-82;
Murodov, Drevnie obrazy mifologii u tadzhikov doliny Zeravshana, 1979, P56-69. - ↑ Masse, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.I, P45.
- ↑ Dieulafoy, La Perse, la Chaldée et la Susiane, 1990, P106.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۴۴.
- ↑ Masse, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.I, P45.
- ↑ اسدیان خرمآبادی، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶7.
- ↑ بهمنبیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۸۱–۸۲؛ صفینژاد، مونوگرافی ده طالبآباد، ۱۳۵۵ش، ص۴۳۰؛ باستانیپاریزی، سنگ هفت قلم، ۱۳۵۸ش، ص۵۳۷.
- ↑ Abeghian, Der armenische Volksglaube, 1899, P96.
- ↑ Asatrian, Obriady detstva i vospitanie detei v trabitsionnoi Kulture persovi Etnografiia detstva, 1983, P152.
- ↑ کرمعلی، «بازتاب فرهنگ و باورهای عامیانه در سینمای وحشت ایران»، 1396ش، ص25.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- اسدیان خرمآبادی، محمد و دیگران، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردمشناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- باستانیپاریزی، محمدابراهیم، سنگ هفت قلم، تهران، بهنشر، ۱۳۵۸ش.
- بهمنبیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، سعدی، ۱۳۲۴ش.
- خوانساری، آقاجمال، «کلثومننه»، تهران، کتاب هفته، شماره ۱۸، ۱۳۴۰ش.
- خوانساری، آقاجمال، عقاید النساء، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۴۲ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۰ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- صفینژاد، جواد، مونوگرافی ده طالبآباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۰ش.
- کرمعلی، زیبا، «بازتاب فرهنگ و باورهای عامیانه در سینمای وحشت ایران»، پدیدار: مجله دیجیتال سینما، خرداد ۱۳۹۶ش.
- محرر، ایرج، «افسانهٔ آل و پیوند آن با عقاب»، تهران، چیستا، س ۸، شماره ۲، ۱۳۶۹ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۰ش.
- Abeghian, Manuk, Der armenische Volksglaube, Leipzig, 1899.
- Andreev, M. S. , Tadzhiki doliny Xuf, Stalinabad, 1953.
- Asatrian, G. S. , Obriady detstva i vospitanie detei v trabitsionnoi Kulture persovi Etnografiia detstva, Moscow, 1983.
- Dieulafoy, J. , La Perse, la Chaldée et la Susiane, Tehran, 1990.
- Egiazarov, S. A. , Kratkii etnograficheskii ocherk kurdov Erivanskoi gubernii, Tiflis, 1891.
- Ganalanian, A. T. , Armianskie predaniia, Yerevan, 1979.
- Masse, H. , Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938.
- Murodov, O. , Drevnie obrazy mifologii u tadzhikov doliny Zeravshana, Dushanbe, 1979.
- Navasardiants, T. , Hay zhoghovrdakan’ hekiatner, Tiflis, 1891.
- Vigne, G. Th. , A Personal Narrative of a Visit to Ghuzni, Kabul and Afghanistan … , London, 1840.
| جامعهشناسی | |
|---|---|
| آسیبهای اجتماعی | |
| مردمشناسی | |
| فرهنگ | |
| خردهفرهنگها و خرافات فرهنگی | |
