پرش به محتوا

پیش‌نویس:تغییر جنسیت: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
imported>زهرا سادات کشاورز
زهرا غلامی (بحث | مشارکت‌ها)
۱۹ ویرایش‌ها
ابرابزار
 
(۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''<big>تغییر جنسیت؛</big>''' فرآیندی پزشکی-اجتماعی برای تطبیق ویژگی‌های فیزیکی و هویت قانونی با جنسیت ذاتی فرد.
'''{{درشت|تغییر جنسیت؛}}''' عمل جراحی غالباً غیرواقعی با ادعای تبدیل شدن یک جنس به جنسی دیگر.


تغییر جنسیت به‌عنوان یک پدیده پیچیده پزشکی-حقوقی، به تغییر ویژگی‌های فیزیکی فرد برای انطباق با هویت جنسیتی درونی او اطلاق می‌شود. این عمل عمدتاً در سه گروه افراد تراجنسیتی، بیناجنسی (خنثی) و به ندرت در افراد سالم مطرح می‌گردد. از منظر فقه امامیه و براساس دیدگاه حقوقی، احکام این پدیده مبتنی بر نوع آن متفاوت است. از منظر روانشناسی و مطالعات اجتماعی تغییر جنسیتِ صحیح و تحت نظارت، می‌تواند با کاهش پریشانی جنسیتی، به بهبود سلامت روان و اجتماعی فرد بینجامد.
تغییر جنسیت به‌عنوان یک پدیدهٔ پیچیدهٔ اجتماعی پزشکی-حقوقی، به تغییر ویژگی‌های فیزیکی به‌جای اصلاح نگرش فرد برای انطباق با هویت جنسیتی پنداری او اطلاق می‌شود. این عمل فقط در سه گروه افراد تراجنسیتی، بیناجنسی (خنثی) امکان تحقق داشته و در اغلب گروه‌های دیگر بیشتر تحت تأثیر تبلیغات گسترده، فشار اجتماعی و اختلالات روانی ناشی از آن غیرواقعی و با انگیزه‌های مالی صورت می‌گیرد. از منظر فقه اسلامی و بر اساس دیدگاه حقوقی، احکام این پدیده مبتنی بر نوع آن متفاوت است.


=='''مفهوم‌شناسی'''==
== مفهوم‌شناسی تعییر جنسیت ==
در منابع لغوی، تعریف مشخص و مستقلی برای اصطلاح «تغییر جنسیت» ارائه نشده است؛ اما منظور از آن، هرگونه دگرگونی و تبدیل در وضعیت جنسیتی فرد اعم از نر (مذکر)، ماده (مؤنث) یا بیناجنسی (خنثی) است که به موجب آن، شرایط کنونی فرد از وضعیت پیشین او متمایز می‌شود.<ref>همیشه بهار، «تأثیر تغییر جنسیت بر بقای نکاح از منظر فقه و حقوق ایران»، ۱۳۹۵ش، ص۱۵.</ref>
در منابع لغوی، تعریف مشخص و مستقلی برای اصطلاح «تغییر جنسیت» ارائه نشده است؛ اما منظور از آن، هرگونه دگرگونی و تبدیل در وضعیت جنسیتی فرد اعم از نر (مذکر)، ماده (مؤنث) یا بیناجنسی (خنثی) است که به موجب آن، شرایط کنونی فرد از وضعیت پیشین او متمایز می‌شود.<ref>همیشه بهار، «تأثیر تغییر جنسیت بر بقای نکاح از منظر فقه و حقوق ایران»، ۱۳۹۵ش، ص۱۵.</ref>


==='''تغییر جنسیت در اصطلاح پزشکی'''===
=== تغییر جنسیت در اصطلاح پزشکی ===
تغییر جنسیت یا تحویل‌الجنس<ref>[https://www.researchgate.net/publication/387217008_hkm_thwyl_aljns_drast_tqwymyt_fy_dw_mqasd_alshryt همسادی و جبری شمس‌الدین، «حکم تحویل الجنس: دراسه تقویمیه فی ضوء مقاصد الشریعه»، ۲۰۱۸م، ص۵۲.]</ref> به فرآیند پزشکی اطلاق می‌شود که شامل جراحی‌های تطبیق جنسیت بر روی اندام‌های تناسلی و ویژگی‌های ثانویه جنسی با هدف تطبیق ظاهر فیزیکی فرد با هویت جنسیتی درونی او انجام می‌پذیرد، به گونه‌ای که جنس زن به مرد و جنس مرد به زن تبدیل گردد.<ref>[https://digilib.feqhemoaser.com/arabic-articles/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%B3%D9%8A-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88/ ابوشادی، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، ۲۰۱۶م، ص۵۰۸.]</ref>
تغییر جنسیت یا تحویل‌الجنس<ref>[https://www.researchgate.net/publication/387217008_hkm_thwyl_aljns_drast_tqwymyt_fy_dw_mqasd_alshryt همسادی و جبری شمس‌الدین، «حکم تحویل الجنس: دراسه تقویمیه فی ضوء مقاصد الشریعه»، ۲۰۱۸م، ص۵۲.]</ref> به فرایند پزشکی اطلاق می‌شود که شامل جراحی‌های تطبیق جنسیت بر روی اندام‌های تناسلی و ویژگی‌های ثانویهٔ جنسی با هدف تطبیق ظاهر فیزیکی فرد با هویت جنسیتی درونی او انجام می‌پذیرد، به‌گونه‌ای که جنس زن به مرد و جنس مرد به زن تبدیل شود.<ref>[https://digilib.feqhemoaser.com/arabic-articles/التحول-الجنسي-بين-الفقه-والطب-والقانو/ ابوشادی، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، ۲۰۱۶م، ص۵۰۸.]</ref>


در این روش، افراد تراجنسی می‌توانند از طریق جراحی‌های تطبیق جنسیت، از جمله بازسازی اندام تناسلی، از وضعیت مرد به زن یا زن به مرد گذار کنند. همچنین، افراد بیناجنسی که دارای ویژگی‌های جنسی دوگانه هستند، ممکن است تحت جراحی‌های تطبیقی برای تعیین جنسیت متناسب با هویت یا ویژگی‌های غالب قرار گیرند.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۳۳.</ref>
در این روش، ادعا می‌شود که افراد تراجنسی می‌توانند از طریق جراحی‌های تطبیق جنسیت، از جمله بازسازی اندام تناسلی، از وضعیت مرد به زن یا زن به مرد گذار کنند. همچنین، افراد بیناجنسی که دارای ویژگی‌های جنسی دوگانه هستند، ممکن است تحت جراحی‌های تطبیقی برای تعیین جنسیت متناسب با هویت یا ویژگی‌های غالب قرار گیرند.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۳۳.</ref>


==='''تغییر جنسیت در اصطلاح اجتماعی'''===
=== تغییر جنسیت در اصطلاح اجتماعی ===
در حوزه علوم اجتماعی، تغییر جنسیت عمدتاً به‌عنوان یک فرآیند اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که طی آن فرد، هویت جنسیتی خود را در تعاملات و نهادهای اجتماعی ابراز و تثبیت می‌کند. این تعریف بر «تغییر» به عنوان یک گذار اجتماعی-هویتی، نه صرفاً یک تحول فیزیکی، تأکید دارد.<ref>Gamarel and et. al., “Identity safety and relational health in youth spaces: A needs assessment with LGBTQ youth of color”, 2014, p.292.</ref>
در حوزهٔ علوم اجتماعی، تغییر جنسیت عمدتاً به‌عنوان یک فرایند اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که طی آن فرد، هویت جنسیتی خود را در تعاملات و نهادهای اجتماعی ابراز و تثبیت می‌کند. این تعریف بر «تغییر» به‌عنوان یک گذار اجتماعی-هویتی، نه صرفاً یک تحول فیزیکی، تأکید دارد.<ref>Gamarel and et. al. , “Identity safety and relational health in youth spaces: A needs assessment with LGBTQ youth of color”, 2014, p.292.</ref>


==='''تغییر جنسیت در اصطلاح روان‌شناسی'''===
=== تغییر جنسیت در اصطلاح روان‌شناسی ===
از منظر روانشناسی، تغییر جنسیت به فرآیند پویای تأیید هویت جنسیتی اطلاق می‌شود که طی آن فرد برای کاهش ناهمخوانی جنسیتی؛ یعنی پریشانی ناشی از عدم تطابق بین هویت جنسیتی درک‌شده و جنسیت انتسابی‌اش، اقدام می‌کند. این فرآیند، که می‌تواند شامل مراحل اجتماعی، پزشکی و قانونی باشد، در راستای تحقق یکپارچگی روانی، بهبود بهزیستی و همخوانی هرچه بیشتر بیان بیرونی با خودانگاره درونی فرد صورت می‌پذیرد. روانشناسی بر ارزیابی جامع، حمایت و نقش عاملیت فرد در این مسیر هویتی پیچیده تأکید دارد.<ref>Doyle and et. al., “Identity-related factors protect well-being against stigma for transgender and gender non-conforming people”, 2021, p3193.</ref>
از منظر روان‌شناسی، تغییر جنسیت به فرایند پویای تأیید هویت جنسیتی اطلاق می‌شود که طی آن فرد برای کاهش ناهمخوانی جنسیتی؛ یعنی پریشانی ناشی از عدم تطابق بین هویت جنسیتی درک‌شده و جنسیت انتسابی‌اش، اقدام می‌کند. این فرایند که می‌تواند شامل مراحل اجتماعی، پزشکی و قانونی باشد، در راستای القاء تحقق یکپارچگی روانی، بهبود بهزیستی و همخوانی هرچه بیشتر بیان بیرونی با خودانگارهٔ درونی فرد صورت می‌پذیرد. روان‌شناسی بر ارزیابی جامع، حمایت و نقش عاملیت فرد در این مسیر هویتی پیچیده تأکید دارد.<ref>Doyle and et. al. , “Identity-related factors protect well-being against stigma for transgender and gender non-conforming people”, 2021, p3193.</ref>


==='''تغییر جنسیت در اصطلاح فقهی'''===
=== تغییر جنسیت در اصطلاح فقهی ===
برای نمونه آیت‌الله مکارم شیرازی تغییر جنسیت را به دو نوع ظاهری و واقعی تقسیم می‌کند و معتقد است: «تغییر جنسیت، گاه واقعی است، یعنی با جراحی کردن، عضو تناسلی مخالف ظاهر می‌گردد».<ref>مکارم شیرازی، استفائات جدید، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۶۱۸.</ref> آیت‌الله محمدآصف محسنی در این‌باره می‌نویسد: «تغییر جنسیت عبارت از تبدیل مرد به زن یا برعکس است».<ref>محسنی، الفقه و المسائل الطبیه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱۱.</ref>
ناصر مکارم شیرازی یکی از مراجع تقلید شیعه تغییر جنسیت را به دو نوع ظاهری و واقعی تقسیم می‌کند. از نظر وی تغییر جنسیت واقعی به‌معنای جراحی کردن عضو تناسلی است.<ref>مکارم شیرازی، استفائات جدید، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۶۱۸.</ref> از نظر محمدآصف محسنی تغییر جنسیت عبارت است از تبدیل مرد به زن یا برعکس.<ref>محسنی، الفقه و المسائل الطبیه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱۱.</ref>


==='''تغییر جنسیت در اصطلاح حقوقی-قانونی'''===
=== تغییر جنسیت در اصطلاح حقوقی-قانونی ===
باتوجه به سکوت قانون‌گذار و فقدان نص قانونی نظام حقوقی ایران نسبت به مشروع و نامشروع بودن تغییر جنسیت، سه نظریه اصلی «مشروعیت مطلق»، «ممنوعیت مطلق» و «مشروعیت مشروط» مطرح شده است. از میان این نظرات، نظریه مشروعیت مشروط که منطبق با واقعیت‌های علم پزشکی و حقوقی است، به‌عنوان دیدگاه معتبرتر پذیرفته شده است. بر اساس این نظریه، تغییر جنسیت تنها در مواردی مجاز است که فرد دارای مشکل جنسیتی باشد و پزشکان متخصص آن را برای رفع مشکل وی ضروری تشخیص دهند. این رویکرد در اکثر نظام‌های حقوقی و فقهی مشهور نیز مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>[https://law.tabrizu.ac.ir/article_2067.html اصغری آقمشهدی و عبدی، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، ۱۳۹۰ش، ص۱۵-۱۴.]</ref>
باتوجه به سکوت قانون‌گذار و فقدان نص قانونی نظام حقوقی ایران نسبت به مشروع و نامشروع بودن تغییر جنسیت، سه نظریهٔ اصلی «مشروعیت مطلق»، «ممنوعیت مطلق» و «مشروعیت مشروط» مطرح شده است. از میان این نظرات، نظریهٔ مشروعیت مشروط که منطبق با واقعیت‌های علم پزشکی و حقوقی است، به‌عنوان دیدگاه معتبرتر پذیرفته شده است. بر اساس این نظریه، تغییر جنسیت تنها در مواردی مجاز است که فرد دارای مشکل جنسیتی باشد و پزشکان متخصص آن را برای رفع مشکل وی ضروری تشخیص دهند. این رویکرد در اکثر نظام‌های حقوقی و فقهی مشهور نیز مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>[https://law.tabrizu.ac.ir/article_2067.html اصغری آقمشهدی و عبدی، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، ۱۳۹۰ش، ص۱4-۱5.]</ref>


=='''تاریخچه'''==
== تاریخچه تغییر جنسیت ==
سابقه تغییر جنسیت در جهان به دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰م، ، با موارد شاخصی مانند تغییر جنسیت لورا(مایکل) دیلون در انگلستان (۱۹۴۸-۱۹۴۲م) و اولین عمل ثبت‌شده در آمریکا (۱۹۵۲م) بازمی‌گردد. این روند با تشکیل سمپوزیوم‌های بین‌المللی از جمله اولین سمپوزیوم در لندن، ۱۹۹۶م و تصویب قوانین در کشورهای اروپایی، به تدریج به رسمیت شناخته شد.<ref>[https://law.tabrizu.ac.ir/article_2067.html اصغری آقمشهدی و عبدی، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، ۱۳۹۰ش، ص۲.]</ref>
سابقهٔ تغییر جنسیت در جهان به دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰م، با موارد شاخصی مانند تغییر جنسیت لورا (مایکل) دیلون در انگلستان (۱۹۴۸–۱۹۴۲م) و اولین عمل ثبت‌شده در آمریکا (۱۹۵۲م) بازمی‌گردد. این روند با تشکیل سمپوزیوم‌های بین‌المللی از جمله اولین سمپوزیوم در لندن، ۱۹۹۶م و تصویب قوانین در کشورهای اروپایی، به‌تدریج به رسمیت شناخته شد.<ref>[https://law.tabrizu.ac.ir/article_2067.html اصغری آقمشهدی و عبدی، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، ۱۳۹۰ش، ص۲.]</ref>


در ایران، قبل از انقلاب، اولین عمل ثبت‌شده مربوط به سال ۱۳۰۹ش، توسط دکتر خلعت‌بری بود که در آن پسر ۱۸ساله‌ای به دختر تبدیل شد.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه، ۱۳۸۷ش، ص۲۴.</ref> پس از انقلاب، فتوای تاریخی امام خمینی(ره) در سال ۱۳۶۴ش در رابطه با فریدون ملک‌آرا موجب قانونی‌شدن تغییر جنسیت با استناد به شرع و قانون شد.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/335753/ عباس‌زاده و همکاران، «آثار تغییر جنسیت در جرایم و مجازات‌ها»، ۱۳۹۲ش، ص۳۰۱.]</ref> مبحث مذکور ذیل بخشی با عنوان مسائل مُستَحدثه در کتاب تحریر الوسیله بیان شده است.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref> این اصول فقهی بعدها توسط فقها برای استنباط احکام مربوط به تغییر جنسیت در دوران معاصر مورد استفاده قرار گرفت<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۶.</ref> و نشان‌دهنده توجه اسلام به حل علمی اینگونه مسائل بود.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref>
در ایران، قبل از انقلاب اسلامی، اولین عمل ثبت‌شده مربوط به سال ۱۳۰۹ش، توسط خلعت‌بری بود که ادعا شده در آن پسر ۱۸ ساله‌ای به دختر تبدیل شد.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه، ۱۳۸۷ش، ص۲۴.</ref> پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فتوای مشروط امام خمینی در سال ۱۳۶۴ش در رابطه با شخص فریدون ملک‌آرا با شرایط ویژه مورد تفسیرهای متفاوت قرار گرفت.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/335753/ عباس‌زاده و همکاران، «آثار تغییر جنسیت در جرایم و مجازات‌ها»، ۱۳۹۲ش، ص۳۰۱.]</ref> مبحث مذکور ذیل بخشی با عنوان مسائل مُستَحدثه در کتاب تحریر الوسیله بیان شده است.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref> این اصول فقهی بعدها توسط فقها برای استنباط احکام مربوط به تغییر جنسیت در دوران معاصر مورد استفاده قرار گرفت<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۶.</ref> و نشان‌دهندهٔ توجه اسلام به حل علمی این‌گونه مسائل بوده است.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref>


از منظر اسلام، هرچند تغییر جنسیت به شکل مدرن در دوره امام علی(ع) وجود نداشت، اما مباحث فقهی مرتبط با تشخیص جنسیت افراد خنثی (با ویژگی‌های دوگانه) در منابع اسلامی مطرح بود. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که امام علی(ع) با معیارهای عقلانی مانند منبع ادرار، به حل ابهامات جنسیتی می‌پرداختند.<ref>حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ص۲۸۶.</ref>
هرچند تغییر جنسیت به شکل مدرن در صدر اسلام وجود نداشت، اما مباحث فقهی مرتبط با تشخیص جنسیت افراد خنثی (با ویژگی‌های دوگانه) در فقه اسلامی مطرح بوده است. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که امام علی با معیارهای عقلانی مانند منبع ادرار، به حل ابهامات جنسیتی می‌پرداختند.<ref>حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ص۲۸۶.</ref>


=='''تحولات آماری'''==
== تحولات آماری تغییر جنسیت ==
=== تغییر جنسیت در ایران ===
بر اساس آمار رسمی ارائه‌شده توسط سازمان پزشکی قانونی کشور، در سال ۱۴۰۱ش تعداد ۸۳۷ نفر برای دریافت مجوز تغییر جنسیت اقدام کرده‌اند. این آمار در مقایسه با سال قبل از آن (۱۴۰۰ش) که تعداد متقاضیان ۸۰۸ مورد بود، رشد ۸درصدی را نشان می‌دهد. از نظر توزیع جنسیتی، سهم متقاضیان تغییر جنسیت از زن به مرد با ۶۱۱ مورد (تقریباً ۷۳٪) به‌طور قابل توجهی بیشتر از متقاضیان تغییر از مرد به زن با ۲۶۲ مورد (حدود ۲۷٪) بوده است. مسئولان سازمان پزشکی قانونی، استفادهٔ بی‌قاعده و افسارگسیخته از فضای مجازی را به‌عنوان عامل اصلی این افزایش عنوان کرده‌اند.<ref>[https://38027416.khabarban.com/ مسجدی، «افزایش ۸درصدی متقاضیان تغییر جنسیت، تمایل بیشتر زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت خبربان.]</ref>


==='''ایران'''===
برای درک بهتر روند بلندمدت، می‌توان به آمارهای قدیمی‌تر اشاره کرد که نشان می‌دهد در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ش، به‌طور متوسط سالانه حدود ۲۷۰ نفر مجوز تغییر جنسیت دریافت می‌کردند و در آن دوره، سهم متقاضیان مرد به زن (۵۶٪) بیش از متقاضیان زن به مرد (۴۴٪) بود.<ref>[https://www.khabaronline.ir/photo/260988/سالانه-بیش-از-270-ایرانی-تغییر-جنسیت-می-دهند-56-درصد-متقاضیان «سالانه بیش از 270 ایرانی تغییر جنسیت می‌دهند، 56 درصد متقاضیان می‌خواهند زن شوند»، خبرآنلاین.]</ref>
بر اساس آمار رسمی ارائه‌شده توسط سازمان پزشکی قانونی کشور، در سال ۱۴۰۱ش تعداد ۸۳۷ نفر برای دریافت مجوز تغییر جنسیت اقدام کرده‌اند. این آمار در مقایسه با سال قبل از آن (۱۴۰۰ش) که تعداد متقاضیان ۸۰۸ مورد بود، رشد ۸درصدی را نشان می‌دهد. از نظر توزیع جنسیتی، سهم متقاضیان تغییر جنسیت از زن به مرد با ۶۱۱ مورد (تقریباً ۷۳٪) به طور قابل توجهی بیشتر از متقاضیان تغییر از مرد به زن با ۲۶۲ مورد (حدود ۲۷٪) بوده است. مسئولان سازمان پزشکی قانونی، «استفاده بی‌قاعده و افسارگسیخته از فضای مجازی» را به عنوان عامل اصلی این افزایش عنوان کرده‌اند.<ref>[https://38027416.khabarban.com/ مسجدی، «افزایش ۸درصدی متقاضیان تغییر جنسیت / تمایل بیشتر زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت خبربان.]</ref>


برای درک بهتر روند بلندمدت، می‌توان به آمارهای قدیمی‌تر اشاره کرد که نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ش، به طور متوسط سالانه حدود ۲۷۰ نفر مجوز تغییر جنسیت دریافت می‌کردند و در آن دوره، سهم متقاضیان مرد به زن (۵۶٪) بیش از متقاضیان زن به مرد (۴۴٪) بود.<ref>[https://www.khabaronline.ir/photo/260988/%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-270-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D9%87%D9%86%D8%AF-56-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%D9%85%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B6%DB%8C%D8%A7%D9%86 «سالانه بیش از 270 ایرانی تغییر جنسیت می دهند/ 56 درصد متقاضیان می خواهند زن شوند»، وب‌سایت خبرآنلاین.]</ref>
یک مطالعهٔ علمی نیز با استناد به آمار پزشکی قانونی، برآورد کرده که در یک بازهٔ ۱۰ ساله (احتمالاً منتهی به سال‌های ابتدایی دههٔ ۱۴۰۰ش)، بین پنج تا شش هزار عمل تغییر جنسیت در ایران انجام شده است.<ref>[https://www.ghazavat.org/article_222481.html ضیایی و فتاحی، «مطالعه تطبیقی روند تغییر جنسیت در ایران و اتحادیه اروپا»، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۱.]</ref>


یک مطالعه علمی نیز با استناد به آمار پزشکی قانونی، برآورد کرده که در یک بازه ۱۰ ساله (احتمالاً منتهی به سال‌های ابتدایی دهه ۱۴۰۰)، بین پنج تا شش هزار عمل تغییر جنسیت در ایران انجام شده است.<ref>[https://www.ghazavat.org/article_222481.html ضیایی و فتاحی، «مطالعه تطبیقی روند تغییر جنسیت در ایران و اتحادیه اروپا»، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۱.]</ref>
=== تغییر جنسیت در جهان ===
 
بر اساس پژوهش‌های جدید، آمار جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹م با افزایشی تقریباً سه‌برابری مواجه شده است. تعداد این عمل‌ها از حدود ۴۵۰۰ مورد در سال ۲۰۱۶م به بیش از ۱۳۰۰۰ مورد در سال ۲۰۱۹م رسید که در این بازهٔ زمانی، در مجموع بیش از ۴۸۰۰۰ بیمار تحت درمان قرار گرفتند. به ادعای دکتر جیسون رایت، دو عامل اصلی این افزایش، ارتقای آگاهی در بین بیماران و ارائه‌دهندگان خدمات سلامت و همچنین بهبود پوشش بیمه‌ای است که دسترسی به این جراحی‌ها را تسهیل کرده است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5870607/افزایش-سه-برابری-جراحی-های-تغییر-جنسیت-در-آمریکا «افزایش سه برابری جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا»، خبرگزاری مهر.]</ref>
==='''جهان'''===
بر اساس پژوهش‌های جدید، آمار جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹م با افزایشی تقریباً سه‌برابری مواجه شده است. تعداد این عمل‌ها از حدود ۴۵۰۰ مورد در سال ۲۰۱۶م به بیش از ۱۳۰۰۰ مورد در سال ۲۰۱۹م رسید که در این بازه زمانی، در مجموع بیش از ۴۸۰۰۰ بیمار تحت درمان قرار گرفتند. براساس نظر دکتر جیسون رایت، دو عامل اصلی این افزایش، ارتقای آگاهی در بین بیماران و ارائه‌دهندگان خدمات سلامت و همچنین بهبود پوشش بیمه‌ای است که دسترسی به این جراحی‌ها را تسهیل کرده است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5870607/%D8%A7%D9%81%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%B3%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%DB%8C-%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D8%AD%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7 «افزایش سه برابری جراحی های تغییر جنسیت در آمریکا»، وب‌سایت خبرگزاری مهر.]</ref>


در بسیاری از نظام‌های حقوقی مانند آمریکا، کانادا، انگلستان، آلمان، آفریقای جنوبی، ژاپن و سنگاپور تغییر جنسیت مجاز شمرده می‌شود.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۶.</ref>
در بسیاری از نظام‌های حقوقی مانند آمریکا، کانادا، انگلستان، آلمان، آفریقای جنوبی، ژاپن و سنگاپور تغییر جنسیت مجاز شمرده می‌شود.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۶.</ref>


=='''اقسام تغییر جنسیت'''==
== اقسام تغییر جنسیت ==
با توجه به ویژگی‌های زیستی و روانی افراد، تغییر جنسیت به چهار دسته اصلی قابل تقسیم‌بندی است.<ref>[https://www.sijl.ir/article_134903.html کریمی‌نیا، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۸-۱۱۷.]</ref>
با توجه به ویژگی‌های زیستی و روانی افراد، تغییر جنسیت به چهار دستهٔ اصلی قابل تقسیم‌بندی است.<ref>[https://www.sijl.ir/article_134903.html کریمی‌نیا، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، ۱۳۹۶ش، ص117-118.]</ref>


==='''تغییر جنسیت اکتشافی (کشف جنسیت)'''===
=== تغییر جنسیت اکتشافی (کشف جنسیت) ===
هدف از این عمل، کشف جنسیت حقیقی در مواردی است که دستگاه تناسلی خارجی به صورت کامل نیافته و جنسیت واقعی فرد به دلیل ابهام آناتومیک پنهان مانده است. در این موارد، جراحی به عنوان روشی برای تشخیص و تعیین جنسیت زیستیِ اصلی به کار می‌رود.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، 1389ش، ص 187.</ref>
هدف از این عمل، کشف جنسیت حقیقی در مواردی است که دستگاه تناسلی خارجی به‌صورت کامل تکامل نیافته و جنسیت واقعی فرد به‌دلیل ابهام آناتومیک پنهان مانده است. در این موارد، جراحی به‌عنوان روشی برای تشخیص و تعیین جنسیت زیستیِ اصلی به‌کار می‌رود.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، 1389ش، ص 187.</ref>


==='''تغییر جنسیت در افراد سالم'''===
=== تغییر جنسیت در افراد سالم ===
این مورد شامل افرادی می‌شود که از نظر زیست‌شناختی و روانی کاملاً سالم بوده و هیچ ناهماهنگی بین جنسیت و هویت جنسیتی خود ندارند. از آنجا که هیچ توجیه پزشکی یا عقلایی برای این عمل وجود ندارد، تغییر جنسیت در این گروه از دیدگاه تمامی فقهای شیعه و اهل سنت حرام است. در مقابل، تغییر جنسیت با اهداف درمانی مانند کشف جنسیت واقعی در موارد ابهام آناتومیک، یا اصلاح جنسیت در افراد بیناجنسی(خنثی)، از سوی بسیاری از فقهای اسلامی قابل پذیرش و مجاز شمرده می‌شود.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۵۹-۵۵۸؛ فاضل لنگرانی، جامع المسائل(استفائات)، 1377ش، ج2، ص 376.</ref>  
این مورد شامل افرادی می‌شود که از نظر زیست‌شناختی و روانی کاملاً سالم بوده و هیچ ناهماهنگی بین جنسیت و هویت جنسیتی خود ندارند. از آنجا که هیچ توجیه پزشکی یا عقلایی برای این عمل وجود ندارد، تغییر جنسیت در این گروه از دیدگاه تمامی فقهای شیعه و اهل سنت حرام است. در مقابل، تغییر جنسیت با اهداف درمانی مانند کشف جنسیت واقعی در موارد ابهام آناتومیک، یا اصلاح جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی)، از سوی بسیاری از فقهای اسلامی قابل پذیرش و مجاز شمرده می‌شود.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص558-559؛ فاضل لنگرانی، جامع المسائل (استفائات)، 1377ش، ج2، ص 376.</ref>


==='''تغییر جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی)'''===
=== تغییر جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی) ===
از نظر فقها افراد بیناجنسی یا خنثی، دارای جنسیت سوم می‌باشند.این مورد مربوط به افرادی است که دارای ویژگی‌های اولیه هر دو جنس هستند. در صورت پذیرش «جنسیت سوم» برای خنثی، عمل جراحی مصداق تغییر جنسیت خواهد بود؛ در غیر این صورت، این عمل نوعی اصلاح و تعیین جنسیت برای رفع ابهام و تعیین تکلیف شرعی و اجتماعی محسوب می‌شود.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref> منابع حدیثی و فقهی به تفصیل به تبیین احکام شرعی مربوط به این افراد پرداخته‌اند.<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۳۲؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref>
از نظر فقها افراد بیناجنسی یا خنثی، دارای جنسیت سوم هستند. این مورد مربوط به افرادی است که دارای ویژگی‌های اولیهٔ هر دو جنس هستند. در صورت پذیرش «جنسیت سوم» برای خنثی، عمل جراحی مصداق تغییر جنسیت خواهد بود؛ در غیر این صورت، این عمل نوعی اصلاح و تعیین جنسیت برای رفع ابهام و تعیین تکلیف شرعی و اجتماعی محسوب می‌شود.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref> منابع حدیثی و فقهی به تفصیل به تبیین احکام شرعی مربوط به این افراد پرداخته‌اند.<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۳۲؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref>


==='''خنثی مشکل (بیناجنسی کامل)'''===
=== خنثی مشکل (بیناجنسی کامل) ===
این گروه با نام «هرمافرودیت حقیقی» یا «دوجنسی کامل» به دلیل دارا بودن همزمان ویژگی‌های آناتومیک هر دو جنس، فاقد جنسیت مشخص هستند. ابهام جنسیتی کامل، موجب الزام به رعایت احتیاط‌های شرعی ویژه‌ای مانند حرمت ازدواج برای آنان می‌گردد.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۴؛ صدر، ماوراء الفقه، ۱۹۹۶م، ج6، ص135.</ref>
این گروه با نام «هرمافرودیت حقیقی» یا «دوجنسی کامل» به‌دلیل دارا بودن همزمان ویژگی‌های آناتومیک هر دو جنس، فاقد جنسیت مشخص هستند. ابهام جنسیتی کامل، موجب الزام به رعایت احتیاط‌های شرعی ویژه‌ای مانند حرمت ازدواج برای آنان می‌شود.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۴؛ صدر، ماوراء الفقه، ۱۹۹۶م، ج6، ص135.</ref>


==='''خنثی غیرمشکل (بیناجنسی با ابهام جزئی)'''===
=== خنثی غیرمشکل (بیناجنسی با ابهام جزئی) ===
این افراد با وجود برخورداری از نشانه‌های شرعی برای الحاق به یک جنس مشخص، از ابهام جنسی رنج می‌برند. اگرچه تکلیف شرعی اولیه آنان مشخص است، اما نیازمند مداخله پزشکی برای رفع ابهام و درمان بیماری جنسی خود هستند.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۴؛ بی‌آزار شیرازی، رساله نون، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۲۷۷.</ref>
این افراد با وجود برخورداری از نشانه‌های شرعی برای الحاق به یک جنس مشخص، از ابهام جنسی رنج می‌برند. اگرچه تکلیف شرعی اولیهٔ آنان مشخص است، اما نیازمند مداخلهٔ پزشکی برای رفع ابهام و درمان بیماری جنسی خود هستند.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۴؛ بی‌آزار شیرازی، رساله نون، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۲۷۷.</ref>


==='''تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها (تِرانْسِکْشُوال)'''===
=== تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها (تِرانْسِکْشُوال) ===
تراجنسیتی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن فرد دارای ناهماهنگی میان جنسیت زیست‌شناختی خود (که در بدو تولد تعیین شده) و هویت جنسیتی درک‌شده‌ی خویش است که امروزه عمل جراحی در راستای تغییر جنسیت، بیتر به این دسته از افراد مربوط است. این شرایط که پیشتر تحت عنوان «اختلال هویت جنسی» شناخته می‌شد، سبب می‌شود فرد به‌طور پایدار خود را متعلق به جنس مخالف بداند. این ناهماهنگی می‌تواند به پریشانی قابل توجهی منجر شود که نیازمند مداخلات پزشکی و حمایت روانشناختی است.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۹.</ref> در مورد جواز یا عدم جواز تغییر جنسیت در مورد این گروه، اختلافات جدی میان فقیهان اسلامی وجود دارد.<ref>[https://www.sijl.ir/article_134903.html کریمی‌نیا، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۹.]</ref>
تراجنسیتی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن فرد دارای ناهماهنگی میان جنسیت زیست‌شناختی خود (که در بدو تولد تعیین شده) و هویت جنسیتی درک‌شدهٔ خویش است که امروزه عمل جراحی در راستای تغییر جنسیت، بیشتر به این دسته از افراد مربوط است. این شرایط که پیشتر تحت عنوان «اختلال هویت جنسی» شناخته می‌شد، سبب می‌شود فرد به‌طور پایدار خود را متعلق به جنس مخالف بداند. این ناهماهنگی می‌تواند به پریشانی قابل توجهی منجر شود که نیازمند مداخلات پزشکی و حمایت روانشناختی است.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۹.</ref> در مورد جواز یا عدم جواز تغییر جنسیت در مورد این گروه، اختلافات جدی میان فقیهان وجود دارد.<ref>[https://www.sijl.ir/article_134903.html کریمی‌نیا، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۹.]</ref>
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|+'''اقسام تغییر جنسیت بر اساس ویژگی‌های زیستی و روانی افراد'''
|+'''اقسام تغییر جنسیت بر اساس ویژگی‌های زیستی و روانی افراد'''
!رده‌بندی
!رده‌بندی
|هدف اصلی / توجیه پزشکی
|هدف اصلی / توجیه پزشکی
|وضعیت زیست‌شناختی
|وضعیت زیست‌شناختی


خط ۷۴: خط ۷۳:
|موضع فقهی غالب
|موضع فقهی غالب
|-
|-
|'''۱)  تغییر  جنسیت اکتشافی'''
|'''۱) تغییر جنسیت اکتشافی'''
|'''کشف و تعیین جنسیت زیستی اولیه'''
|'''کشف و تعیین جنسیت زیستی اولیه'''
|'''ابهام  کامل آناتومیک''' (دستگاه تناسلی خارجی نیافته). جنسیت واقعی پنهان است.
|'''ابهام  کامل آناتومیک''' (دستگاه تناسلی خارجی نیافته). جنسیت واقعی پنهان است.
|نامشخص؛ هدف، کشف جنسیت برای شکل‌گیری هویت است.
|نامشخص؛ هدف، کشف جنسیت برای شکل‌گیری هویت است.
|'''مجاز''' (واجب یا مستحب) به عنوان یک اقدام تشخیصی-درمانی
|'''مجاز''' (واجب یا مستحب) به‌عنوان یک اقدام تشخیصی-درمانی
|-
|-
|'''۲) تغییر جنسیت در افراد سالم'''
|'''۲) تغییر جنسیت در افراد سالم'''
|'''فاقد توجیه پزشکی''' (انگیزه‌های شخصی، کنجکاوی)
|'''فاقد توجیه پزشکی''' (انگیزه‌های شخصی، کنجکاوی)
|'''سالم''' و همسو با هویت جنسیتی
|'''سالم''' و همسو با هویت جنسیتی
|'''<small>همسو</small>''' با جنسیت زیست‌شناختی
|'''<small>همسو</small>''' با جنسیت زیست‌شناختی
|'''حرام''' از نظر تمامی مذاهب اسلامی به دلیل عدم وجود ضرورت پزشکی و احتمال مفاسد اجتماعی
|'''حرام''' از نظر تمامی مذاهب اسلامی به‌دلیل عدم وجود ضرورت پزشکی و احتمال مفاسد اجتماعی
|-
|-
|'''۳) تغییر جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی)'''
|'''۳) تغییر جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی)'''
|'''رفع ابهام و اصلاح جنسیت''' برای انطباق با واقعیت زیستی
|'''رفع ابهام و اصلاح جنسیت''' برای انطباق با واقعیت زیستی
|'''وجود ویژگی‌های اولیه هر دو جنس''' (بیناجنسی)
|'''وجود ویژگی‌های اولیه هر دو جنس''' (بیناجنسی)
|معمولاً با جنسیت  انتسابی ناسازگار است یا ابهام دارد.
|معمولاً با جنسیت  انتسابی ناسازگار است یا ابهام دارد.
|'''مجاز''' (و در مواردی لازم) به عنوان درمان یک ناهنجاری مادرزادی
|'''مجاز''' (و در مواردی لازم) به‌عنوان درمان یک ناهنجاری مادرزادی
|-
|-
|'''۳-۱) خنثای مشکل'''
|'''۳–۱) خنثای مشکل'''
|تعیین جنسیت در فقدان هر نشانه قطعی
|تعیین جنسیت در فقدان هر نشانه قطعی
|دارا بودن بافت‌های هر دو جنس به صورت همزمان و مبهم
|دارا بودن بافت‌های هر دو جنس به‌صورت همزمان و مبهم
|—
|—
|—
|—
|-
|-
|'''۳-۲) خنثای غیرمشکل'''
|'''۳–۲) خنثای غیرمشکل'''
|اصلاح و تطبیق بر اساس نشانه‌های غالب
|اصلاح و تطبیق بر اساس نشانه‌های غالب
|وجود نشانه‌های ظنی (مانند کروموزومی یا هورمونی) برای یک جنس
|وجود نشانه‌های ظنی (مانند کروموزومی یا هورمونی) برای یک جنس
|—
|—
|—
|—
|-
|-
|'''۴) تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی'''
|'''۴) تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی'''
|'''تطبیق بدن با هویت جنسیتی''' (درمان نارسایی جنسیتی)
|'''تطبیق بدن با هویت جنسیتی''' (درمان نارسایی جنسیتی)
|'''سالم و بدون ابهام،''' اما مغایر با هویت جنسیتی فرد
|'''سالم و بدون ابهام،''' اما مغایر با هویت جنسیتی فرد
|'''ناهماهنگی پایدار و عمیق''' با جنسیت انتسابی
|'''ناهماهنگی پایدار و عمیق''' با جنسیت انتسابی
|'''مورد اختلاف؛''' با استناد به درمان پریشانی شدید روانی توسط بسیاری مجاز شمرده می‌شود.
|'''مورد اختلاف؛''' با استناد به درمان پریشانی شدید روانی توسط بسیاری مجاز شمرده می‌شود.
|}
|}


=='''احکام فقهی تغییر جنسیت'''==
== احکام فقهی تغییر جنسیت ==
بر اساس پژوهش‌های فقهی معاصر، شناخت احکام و آثار تغییر جنسیت مستلزم تفکیک اقسام آن است و نمی‌توان بدون تعیین نوع آن به حکم کلی جواز یا حرمت پرداخت. فقهای معاصر شیعه با تبیین مصادیق و حالات گوناگون این پدیده، احکام تکلیفی و آثار وضعی هر قسم را به روشنی مشخص ساخته‌اند.<ref>[https://www.sijl.ir/article_134903.html کریمی‌نیا، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۸-۱۱۷.]</ref> بر اساس منابع فقهی، دیدگاه مراجع تقلید درباره جواز یا حرمت تغییر جنسیت را می‌توان در سه دیدگاه اصلی «ممنوعیت مطلق»، «جواز مطلق» و «جواز مشروط» دسته‌بندی کرد.<ref>موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیه، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۱، دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.</ref>
بر اساس پژوهش‌های فقهی معاصر، شناخت احکام و آثار تغییر جنسیت مستلزم تفکیک اقسام آن است و نمی‌توان بدون تعیین نوع آن به حکم کلی جواز یا حرمت پرداخت. فقهای معاصر شیعه با تبیین مصادیق و حالات گوناگون این پدیده، احکام تکلیفی و آثار وضعی هر قسم را به روشنی مشخص ساخته‌اند.<ref>موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیه، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۱؛ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.</ref>
==='''دیدگاه اول: ممنوعیت مطلق'''===
   گروهی از فقها همانند سیّدمحمدتقی بهجت، سیّدابوالقاسم خویی، سیّدعلی خامنه‌ای، سیّدمحمدعلی علوی گرگانی، میرزاجواد تبریزی، سیّدمحمدرضا گلپایگانی و لطف‌الله صافی گلپایگانی تغییر جنسیت را به‌طور کلی حرام می‌دانند.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۴-۳۰.</ref> مهمترین دلایل آنها عبارتند از:
 
۱) تغییر در خلقت خداوند: استناد به آیه 119 سوره نساء که تغییر در خلقت خدا را مذمت کرده است.
 
۲) حرمت تشبه به جنس مخالف: استناد به روایاتی که تشبه مرد به زن و زن به مرد را نهی کرده‌اند.
 
۳) حرمت از بین بردن اعضای بدن: این عمل را مصداق اتلاف و ضایع کردن عضو می‌دانند.
 
۴) اخلال در نظم عمومی و الهی: معتقدند این عمل توازن طبیعی میان تعداد مردان و زنان را برهم می‌زند.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۴-۳۰.</ref>
 
==='''دیدگاه دوم: جواز مطلق'''===
فقهایی همانند امام خمینی<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.</ref>، ناصر مکارم شیرازی<ref>مکارم شیرازی، استفائات جدید، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۶۱۸.</ref>، محمدآصف محسنی<ref>محسنی، الفقه و المسائل الطبیه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱۱.</ref>، حسینعلی منتظری<ref>منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ص۵۱۷-۵۱۸.</ref>، محمداسحاق فیاض<ref>فیاض، المسائل الطبیة، بی‌تا، ص۹۲.</ref>، محمد صدر<ref>صدر، منهج الصالحین، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۶۴۲.</ref>، محمد فاضل لنکرانی<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۴۲۳.</ref>، سیّدیوسف مدنی تبریزی<ref>مدنی تبریزی، المسائل المستحدثه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۳.</ref>، محمدابراهیم جناتی<ref>جناتی، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۴-۲۵۶.</ref>، سیدعلی سیستانی<ref>امامی اهوازی، التحول الجنسی: دراسه فقهیه تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، ۱۴۴۲ق، ص۹۱-۹۲.</ref> و علی مشکینی<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۳.</ref> با استناد به ادله‌ای مانند اصل اباحه<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ص۶۰؛ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۶.</ref>، اصل برائت<ref>منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۶.</ref> و قاعده تسلیط<ref>خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۴۱-۴۲.</ref>، تغییر جنسیت را به شرط عدم ضرر و عدم همراهی با فعل حرام جایز می‌دانند.<ref>روشن، حقوق خانواده، 1396ش، ص 482.</ref>
 
==='''دیدگاه سوم: جواز مشروط'''===
در مقابل، فقهایی مانند سیّدمحمدتقی بهجت، سیّدابوالقاسم خویی، سیّدعلی خامنه‌ای، سیّدمحمدعلی علوی گرگانی، میرزاجواد تبریزی، سیّدمحمدرضا گلپایگانی و لطف‌الله صافی گلپایگانی با استناد به آیه تهلکه، آیه تغییر خلقت و روایات نهی از تشبه به جنس مخالف، آن را حرام می‌دانند.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۴-۳۰.</ref>
 
در مورد خنثی‌ها، بیشتر فقها بین خنثی مشکل و غیرمشکل تفکیک قائل شده‌اند.<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۴.</ref> اکثر قریب به اتفاق فقها مانند امام خمینی، تغییر جنسیت در خنثی مشکل را به قصد تشخیص و تعیین جنسیت جایز می‌دانند.<ref>فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۲۷.</ref> در مورد خنثی غیرمشکل نیز گروهی از فقها آن را مجاز شمرده‌اند.<ref>گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۷۰.</ref>
 
در مورد تراجنسیتی‌ها یا افراد دارای اختلال هویت جنسی، نظر بسیاری از فقها مانند امام خمینی، سیّدعلی خامنه‌ای و حسینعلی منتظری بر این است که تغییر جنسیت تنها در صورتی جایز است که با دستور پزشک متخصص و به قصد معالجه باشد، به گونه‌ای که اختلال هویت جنسی فرد جز از این طریق درمانپذیر نباشد. در غیر این صورت، تغییر جنسیت در این گروه جایز نیست.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۷-۵۸.</ref>
{| class="wikitable"
|+'''مقایسه‌ دیدگاه‌های فقهی درباره تغییر جنسیت'''
|مؤلفه/ویژگی
|دیدگاه  اول: ممنوعیت مطلق
|دیدگاه  دوم: جواز مطلق
|دیدگاه  سوم: جواز مشروط
|-
|'''شرح  دیدگاه'''
|تغییر  جنسیت به طور کلی و در همه موارد '''حرام''' است.
|تغییر  جنسیت به خودی خود و با رع شرایطی عام، '''جایز''' است.
|تغییر جنسیت تنها برای <small>گروه‌های خاصی و با شرایط مشخص</small> جایز است.
|-
|'''فقهای  شاخص'''
|سیدابوالقاسم  خویی، سیدمحمدرضا گلپایگانی، میرزا جواد تبریزی، محمدتقی بهجت، لطفالله صافی  گلپایگانی، سیدعلی خامنه‌ای و سیدمحمدعلی علوی گرگانی
|امام  خمینی، حسینعلی منتظری، محمدابراهیم جناتی، محمد فاضل لنکرانی، محمدآصف محسنی،  سیدعلی سیستانی، ناصر مکارم شیرازی، محمداسحاق فیاض و سید محسن خرازی
|این  دیدگاه میانه‌رو بوده و در استفتائات مراجعی مانند آیت‌الله خامنه‌ا‌‌ی و آیت‌الله  مکارم شیرازی قابل مشاهده است.
|-
|'''مهمترین  ادله'''
|۱) '''آیه تغییر خلقت:''' استناد به آیه 119 سوره نساء و  اشاره به تغییر در آفرینش خدا.
 
۲) '''حرمت تشبه''' به جنس مخالف بر اساس روایات.
 
۳) '''حرمت از بین بردن اعضای بدن'''.
 
۴) اخلال در '''نظم عمومی''' و الهی.
|۱) '''اصل اباحه:''' هر چیزی که دلیل شرعی بر حرمت  آن نباشد، حلال است.
 
۲) '''قاعده تسلیط:'''«النَّاسُ مُسَلَّطُونَ عَلَى  أَمْوَالِهِمْ»؛ انسان‌ها بر اموال و بدن خود مسلط هستند.
 
۳) '''اصل برائت:''' در صورت شک در حرمت، اصل، عدم  حرمت است.
|۱) '''وجود منفعت مشروع عقلایی:''' عمل باید با هدف درمان و  رفع مشکل پزشکی باشد.
 
۲) '''ضرورت و درمانگری:''' برای رفع عسر و حرج شدید روحی  یا جسمی.
|-
|'''شرایط  و موارد جواز'''
|این  دیدگاه به طور کلی هیچ گونه تغییر جنسیتی را مجاز نمی‌داند، مگر در موارد '''«کشف جنسیت واقعی»،''' نه تغییر آن. به  عنوان مثال، اگر ثابت شود اندام ظاهری با جنسیت واقعی فرد مغایرت دارد، تطبیق  ظاهر با واقع جایز است.
|جواز  این عمل '''مشروط''' به عدم همراهی با '''ضرر'''، '''نگاه حرام، لمس حرام''' و سایر محرمات است.
|۱) '''افراد خنثی''' (به‌ویژه خنثای مشکل).
 
۲) '''افراد تراجنسیتی''' (دارای اختلال هویت جنسی) که تحت نظارت پزشک متخصص  برای رفع اضطراب شدید روحی اقدام می‌کنند.
 
۳) تغییر جنسیت برای '''افراد  سالم''' و بدون مشکل، مجاز  نیست.
|}
 
=='''احکام حقوقی تغییر جنسیت'''==
 
==='''نکاح و ازدواج'''===
از منظر فقه امامیه، تغییر جنسیت یکی از زوجین به صورت مستقیم بر احکام نکاح و ازدواج تأثیر می‌گذارد. در مورد این مسئله نظریه انفساخ نکاح<ref>دیانی، حقوق خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۳۶.</ref> و نظریه بطلان نکاح<ref>منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت‌الله منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۹؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.</ref> حائز اهمیت است که نظریه بطلان نکاح خود شامل سه زیرمجموعه تغییر جنسیت یکی از زوجین<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/310260/ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۲.]</ref>، تغییر جنسیت زوجین به صورت غیرهمزمان<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، 1389ش، ص ۲۵۷.</ref> و تغییر جنسیت زوجین به صورت همزمان می‌باشد.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.</ref> از منظر فقه امامیه و مطابق با موازین قانون مدنی ایران، نکاح بلافاصله پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین باطل می‌شود. دلیل این حکم، فقدان شرط اساسی صحت عقد نکاح، یعنی «تقابل جنسی» است، چرا که ازدواج دو فرد همجنس (مرد با مرد یا زن با زن) فاقد اعتبار شرعی و قانونی است. این بطلان ناشی از زوال یکی از ارکان ذاتى عقد می‌باشد که بقای رابطه زناشویی را ناممکن می‌سازد.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.</ref>
 
==='''مهریه'''===
در مورد مهریه، اگر پیش از تغییر جنسیت دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، پرداخت کامل مهریه واجب است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/310260/ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۷.]</ref> یک احتمال دیگر این است که پرداخت مهریه چه دخول انجام شده باشد یا نباشد، مطلقاْ جایز نیست.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۰.]</ref> احتمال دیگر استحقاق تمام مهر در صورت تحقق عمل زناشویی و استحقاق نصف مهر در صورت عدم آن است که از نظر برخی فقها در صورت دخول، پرداخت کل مهریه لازم است و الّا نصف مهریه لازم است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۳.]</ref> احتمال دیگر نیز عدم استحقاق مهر در صورت تغییر جنسیت زوجه بدون اجازه زوج است که اگر عمل تغییر جنسیت از سوی زن و بدون اجازه شوهر انجام شده باشد، چه دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، مطلقاْ چیزی بر شوهر لازم نیست.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/310260/ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۸.]</ref>
 
==='''ارث'''===
در نظام حقوقی ایران مبتنی بر فقه امامیه، تغییر جنسیت آثاری در احکام ارث بر جای می‌گذارد که با تمسک به اصل حاکمیت عناوین شرعی در زمان وقوع حادثه تبیین می‌شود. در مواردی که فرزند تغییر جنسیت داده باشد، ملاک تعیین سهم‌الارث، جنسیت وی در زمان فوت مورث است؛ به این ترتیب که اگر پسر به دختر تبدیل شده باشد، سهم او معادل سایر دختران و اگر دختر به پسر تبدیل شده باشد، سهم او برابر با پسران محاسبه می‌گردد. در مواردی که والدین تغییر جنسیت داده‌اند، قاعده‌ای متفاوت حاکم است و سهم‌الارث آنان بر اساس جنسیت در زمان انعقاد نطفه فرزند تعیین می‌شود، زیرا عناوین شرعی «پدر» (به عنوان منشأ نطفه) و «مادر» (به عنوان صاحب رحم) اموری ذاتاً مرتبط با نقش بیولوژیک اولیه هستند و با تغییر جنسیت پسین متحول نمی‌شوند.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۸.</ref>
 
==='''عدّه'''===
بر اساس موازین فقه امامیه و ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی ایران، عده به عنوان یک تکلیف شرعی و قانونی، مختص زنان است و مردانی که تغییر جنسیت داده و به زن تبدیل می‌شوند، ملزم به رعایت عده نیستند. این حکم مبتنی بر دو دلیل اصلی است: اولاً، ماهیت تکلیفی عده که به عنوان یک تدبیر شرعی برای اطمینان از پاک بودن رحم و تعیین نسب طراحی شده است، ذاتاً مربوط به زنان می‌باشد. ثانیاً، عدم قابلیت انطباق فیزیولوژیک در مردان سابق (زنان جدید) که فاقد رحم هستند، اساساً موضوعیت حکم عده را منتفی می‌سازد. حتی در مواردی که تغییر جنسیت به صورت همزمان و دوطرفه باشد (زن و شوهر سابق هر دو تغییر جنسیت دهند)، تنها فردی که اکنون در موقعیت زن قرار گرفته است (مرد سابق) مشمول حکم عده نخواهد بود، چرا که ملاک در احکام تکلیفی، وضعیت کنونی افراد و نه هویت پیشین آنان است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۴-۱۰۳]؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۸.</ref>
 
==='''ولایت و حضانت فرزندان'''===
تغییر جنسیت آثار گسترده‌ای در حوزه احکام خانواده دارد. در مورد ولایت بر فرزندان، اگر پدر با تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، ولایت او ساقط می‌شود و اگر مادر به مرد تبدیل شود، ولایت جدیدی کسب نمی‌کند و ولایت به جد پدری یا حاکم شرع منتقل می‌شود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۶.]</ref>
 
=='''نقش خانواده در فرآیند تغییر جنسیت'''==
خانواده نقش حیاتی در فرآیند تغییر جنسیت افراد تراجنسیتی دارد. محیط ناسالم و عدم حمایت عاطفی از سوی خانواده، پریشانی ناشی از عدم تطابق جنسیتی را تشدید و منجر به بروز مشکلات روانی جدی مانند افسردگی و اضطراب می‌شود. در مقابل، آگاهی والدین و دریافت آموزش‌های لازم برای حمایت عاطفی، پایه‌های ایجاد یک محیط امن را فراهم کرده و به بهبود کیفیت زندگی و تسهیل فرآیند هویت‌یابی کمک می‌کند.<ref>[https://www.cureus.com/articles/209249-just-because-i-dont-conform-to-societal-norms-a-qualitative-study-of-transgender-peoples-experiences-of-domestic-violence-and-coping-methods#!/ Başar and et. al., “Perceived discrimination, social support, and quality of life in gender dysphoria”, 2016, p.1136.]</ref>
 
=='''روان‌درمانی تا مراقبت‌های پساعمل'''==
مداخلات روان‌درمانی ساختاریافته به‌عنوان یکی از ارکان اصلی درمان اختلال هویت جنسیتی شناخته می‌شوند. پس از انجام جراحی‌های تطبیق جنسیت، ارائه مراقبت‌های روانی-عاطفی نظام‌مند جهت تسهیل فرآیند انطباق روانی-اجتماعی ضروری است. همچنین، این جراحی‌ها در صورت همراهی با پشتیبانی روانشناختی، می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی افراد بینجامد. در صورتیکه بر اساس مطالعات پیامدشناسی، بخشی از افرادی که تحت جراحی تطبیق جنسیت قرار می‌گیرند، با چالش‌های روانی-اجتماعی قابل توجهی پس از عمل مواجه می‌شوند.<ref>Bartolucci and et. al., “Sexual quality of life in gender‐dysphoric adults before genital sex reassignment surgery”, 2015, p.184-185.</ref> این چالش‌ها می‌تواند شامل نیاز مداوم به خدمات رواندرمانی و مصرف داروهای روانپزشکی، بروز پشیمانی ناشی از عدم تحقق انتظارات، طردشدگی از فضاهای اجتماعی هر دو جنس و افزایش ریسک ایده‌پردازی و اقدام به خودکشی باشد. از سوی دیگر، با توجه به سطح پایین آگاهی این گروه در مورد بیماری‌های آمیزشی، طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی ساختاریافته در حوزه سلامت جنسی و ترویج رفتارهای پرخطرگریز، از ملزومات اساسی نظام مراقبت از جمعیت تراجنسیتی محسوب می‌شود.<ref>Newfield and et. al., “Female-to-male transgender quality of life”, 2006, p.1451-1452.</ref>
 
=='''پیامدهای منفی تغییر جنسیت'''==
باتوجه به محدودیت‌های فعلی علم پزشکی در تبدیل کامل بیولوژیک جنسیت، برخی از منتقدان بر این باورند که تبلیغات گسترده در این حوزه ممکن است بیش از آنکه انگیزه‌های درمانی داشته باشد، متأثر از منافع اقتصادی و کسب پول باشد. افراد با قرار گرفتن در فرآیند تغییر جنسیت با چالش‌های اجتماعی عمیقی از جمله طرد و عدم پذیرش از سوی نهادهای نخستین مانند خانواده و مدرسه مواجه می‌شوند که می‌تواند به ترک خانه، انزوای اجتماعی و افزایش ریسک خودکشی بینجامد. فرآیند تغییر جنسیت نیز با دشواری‌هایی همچون سرگشتگی در نقش‌های اجتماعی جدید، عدم آشنایی با این نقش‌ها، و بازاجتماعی‌شدن دشوار همراه است. این عوامل در کنار عدم حمایت اجتماعی کافی، منجر به ناسازگاری اجتماعی، اختلال در نظام شخصیتی و رفتاری فرد، و در نهایت محرومیت از دستیابی به سرمایه‌های اجتماعی متنوع می‌شود.<ref>[https://ijsp.ut.ac.ir/article_79241.html فولادیان و برادران کاشانی، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.]</ref>
 
=='''پیامدهای مثبت تغییر جنسیت'''==
عمل تغییر جنسیت در برخی از افراد می‌تواند به ارتقای قابل توجه آسایش روانی منجر شود که این بهبود در مردان ترنس (افرادی که از زن به مرد تغییر جنسیت می‌دهند) در حوزه رضایت از رابطه جنسی بارزتر است. به طور کلی، این فرآیند با کاهش میزان افسردگی، اضطراب، اختلالات خواب و انزوای اجتماعی در افراد محدودی همراه بوده است.<ref>[https://ijsp.ut.ac.ir/article_79241.html فولادیان و برادران کاشانی، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.]</ref>
=='''پانویس'''==
 
----
<references />
 
==منابع==
ابوشادی، انس عبدالفتاح، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، الدرایه، شماره۱۶، ۲۰۱۶م.
 
اصغری آقمشهدی، فخرالدین؛ عبدی، یاسر، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، فقه و حقوق اسلامی، سال۱، شماره۲، ۱۳۹۰ش.
 
مسجدی، عباس، «افزایش ۸ درصدی متقاضیان تغییر جنسیت / تمایل بیشتر زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
 
امامی اهوازی، مصطفی، التحول الجنسی: دراسه فقهیه تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، قم،‌ دار التهذیب، ۱۴۴۲ق.
 
بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نون، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
 
جناتی، محمدابراهیم، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، قم، انصاریان، ۱۳۸۸ش.
 
حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌بیت(ع)، ۱۴۱۲ق.
 
خرازی، سیّدمحسن، «تغییر جنسیت»، فقه اهل بیت(ع)، سال۶، شماره۲۳، ۱۳۷۹ش.
 
خمینی، سیّدروح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
 
خمینی، سیّدروح‌الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
 
دلیر، محسن، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی تبریزی)، قم، آثار امین،۱۳۸۷ش.
 
دیانی، عبدالرسول، حقوق خانواده، تهران، امید دانش، ۱۳۷۹ش.
 
روشن، محمد، حقوق خانواده، تهران، جاودانه جنگل، 1396ش.
 
«سالانه بیش از 270 ایرانی تغییر جنسیت می دهند/ 56 درصد متقاضیان می خواهند زن شوند»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آذر ۱۳۹۱ش.
 
صدر، محمد، منهج الصالحین، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۲۲ق.
 
صدر، محمد، ماوراء الفقه، بیروت، دار الأضواء، 1996م.
 
ضیایی، شقایق؛ فتاحی، مهرنوش، «مطالعه تطبیقی روند تغییر جنسیت در ایران و اتحادیه اروپا»، قضاوت، سال۱۸، شماره۹۶، ۱۳۹۷ش
 
عباس‌زاده، رقیه و همکاران، «آثار تغییر جنسیت در جرایم و مجازات‌ها»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال۴۶، شماره۲، ۱۳۹۲ش.
 
فاضل لنگرانی، محمد، جامع المسائل(استفتائات)، چاپ اول، قم، امیر، 1377ش.
 
فولادیان، مجید؛ برادران کاشانی، زهرا، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، سال۱۱، شمار۱، ۱۳۹۹ش.
 
فیاض، محمداسحاق، المسائل الطبیه، قم، بی‌جا، بی‌تا.
 
کریمی‌نیا، محمدمهدی، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۸۹ش.
 
کریمی‌نیا، محمدمهدی، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، قرآن، فقه و حقوق اسلامی، سال۶، شماره۶، ۱۳۹۶ش.
 
گلپایگانی، سیّدمحمدرضا، ارشاد السائل، بیروت،‌دار الصفوه، ۱۴۱۳ق.
 
محسنی، محمدآصف، الفقه و المسائل الطبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
 
مدنی تبریزی، یوسف، المسائل المستحدثه، قم، دفتر آیه‌الله مدنی، ۱۴۱۸ق.
 
مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، الهادی، ۱۳۷۷ش.


مکارم شیرازی، ناصر، استفائات جدید، به کوشش ابوالقاسم علیان‌نژاد، قم، مدرسه امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۱ش.
از یک‌سو، مراجعی چون سیدعلی خامنه‌ای خامنه‌ای و ناصر مکارم شیرازی تغییر جنسیت را در شرایط خاصی جایز می‌دانند. شرط اصلی، اثبات ناهمخوانی میان جنسیت ظاهری و جنسیت واقعی فرد از طریق علمی یا وجود اضطرار شدید روحی است. در این نگاه، عمل جراحی به منزلهٔ «اصلاح» و «تطبیق» بدن با هویت واقعی تلقی می‌شود.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۴–۳۰؛ مکارم شیرازی، استفائات جدید، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۶۱۸.</ref> از سوی دیگر، سیدعلی سیستانی از مراجع شیعه در نجف با قائل شدن تمایزی اساسی، تغییرات جراحی و هورمونی مرسوم امروزی را که صرفاً موجب ایجاد ظواهر جنس مخالف می‌شوند، تغییر جنسیت واقعی ندانسته و آن را جایز نمی‌شمرند، مگر آنکه عمل جراحی منجر به تغییر کامل دستگاه تناسلی داخلی و خارجی شود که امری محقق‌نشده، تلقی می‌کنند.<ref>امامی اهوازی، التحول الجنسی: دراسه فقهیه تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، ۱۴۴۲ق، ص۹۱–۹۲.</ref>


منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، تهران، سایه، ۱۳۸۵ش.
در مقابل، سیدموسی شبیری زنجانی و لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع درگذشته با رویکردی محتاطانه‌تر، تغییر جنسیت را به‌طور کلی جایز ندانسته و تمایلات روانی را مجوز کافی برای آن نمی‌دانند.<ref>دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص30-54.</ref> به‌طور کلی، دریافت جواز شرعی این عمل، منوط به تشخیص «واقعی» یا «ظاهری» بودن تغییر و نیز وجود شرایط ویژه‌ای مانند اضطرار روحی شدید از سوی مراجع دینی است.<ref>محسنی، الفقه و المسائل الطبیه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱۱؛ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ص۵۱۷–۵۱۸؛ فیاض، المسائل الطبیة، بی‌تا، ص۹۲؛ صدر، منهج الصالحین، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۶۴۲؛ مدنی تبریزی، المسائل المستحدثه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۳؛ جناتی، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۴–۲۵۶؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ص۶۰؛ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۲۷؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۷۰؛ روشن، حقوق خانواده، 1396ش، ص 482.</ref>


منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمه، قم، تفکر، ۱۴۱۵ق.
== احکام حقوقی و مالی تغییر جنسیت ==
=== نکاح و ازدواج ===
از منظر فقه شیعه، تغییر جنسیت یکی از زوجین به‌صورت مستقیم بر احکام نکاح و ازدواج تأثیر می‌گذارد. در مورد این مسئله نظریهٔ انفساخ نکاح<ref>دیانی، حقوق خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۳۶.</ref> و نظریهٔ بطلان نکاح<ref>منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت‌الله منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۹؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.</ref> حائز اهمیت است که نظریهٔ بطلان نکاح خود شامل سه زیرمجموعهٔ تغییر جنسیت یکی از زوجین،<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/310260/ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۲.]</ref> تغییر جنسیت زوجین به‌صورت غیرهمزمان<ref>کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، 1389ش، ص ۲۵۷.</ref> و تغییر جنسیت زوجین به‌صورت همزمان است.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.</ref> از منظر فقه امامیه و مطابق با موازین قانون مدنی ایران، عقد نکاح بلافاصله پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین باطل می‌شود. دلیل این حکم، فقدان شرط اساسی صحت عقد نکاح، یعنی «تقابل جنسی» است، چرا که ازدواج دو فرد همجنس (مرد با مرد یا زن با زن) فاقد اعتبار شرعی و قانونی است. این بطلان ناشی از زوال یکی از ارکان ذاتی عقد است که بقای رابطهٔ زناشویی را ناممکن می‌سازد.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.</ref>


موسوی بجنوردی، سیدمیرزا حسن، القواعد الفقهیه، قم مؤسسه اسماعلیلیان، ۱۳۸۶ش.
=== مهریه ===
در مورد مهریه، اگر پیش از تغییر جنسیت دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، پرداخت کامل مهریه واجب است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/310260/ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۷.]</ref> یک احتمال دیگر این است که پرداخت مهریه چه دخول انجام شده باشد یا نباشد، مطلقاْ جایز نیست.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۰.]</ref> احتمال دیگر استحقاق تمام مهر در صورت تحقق عمل زناشویی و استحقاق نصف مهر در صورت عدم آن است که از نظر برخی فقها در صورت دخول، پرداخت کل مهریه و الّا نصف مهریه لازم است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۳.]</ref> احتمال دیگر نیز عدم استحقاق مهر در صورت تغییر جنسیت زوجه بدون اجازه زوج است که اگر عمل تغییر جنسیت از سوی زن و بدون اجازهٔ شوهر انجام شده باشد، چه دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، مطلقاْ چیزی بر شوهر لازم نیست.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/310260/ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۸.]</ref>


مؤمن ‌قمی، محمد، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، فقه اهل بیت(ع)، سال۲، شماره۷، ۱۳۷۵ش.
=== ارث ===
در نظام حقوقی ایران مبتنی بر فقه شیعه، تغییر جنسیت آثاری در احکام ارث بر جای می‌گذارد که با تمسک به اصل حاکمیت عناوین شرعی در زمان وقوع حادثه تبیین می‌شود. در مواردی که فرزند تغییر جنسیت داده باشد، ملاک تعیین سهم‌الارث، جنسیت وی در زمان فوت مورث است؛ به این ترتیب که اگر پسر به دختر تبدیل شده باشد، سهم او معادل سایر دختران و اگر دختر به پسر تبدیل شده باشد، سهم او برابر با پسران محاسبه می‌شود. در مواردی که والدین تغییر جنسیت داده‌اند، قاعده‌ای متفاوت حاکم است و سهم‌الارث آنان بر اساس جنسیت در زمان انعقاد نطفهٔ فرزند تعیین می‌شود، زیرا عناوین شرعی «پدر» (به‌عنوان منشأ نطفه) و «مادر» (به‌عنوان صاحب رحم) اموری ذاتاً مرتبط با نقش بیولوژیک اولیه هستند و با تغییر جنسیت پسین متحول نمی‌شوند.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۸.</ref>


مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
=== عدّه ===
بر اساس موازین فقه امامیه و مادهٔ ۱۱۵۰ قانون مدنی ایران، عده به‌عنوان یک تکلیف شرعی و قانونی، مختص زنان است و مردانی که تغییر جنسیت داده و به زن تبدیل می‌شوند، ملزم به رعایت عده نیستند. این حکم مبتنی بر دو دلیل اصلی است: اولاً، ماهیت تکلیفی عده که به‌عنوان یک تدبیر شرعی برای اطمینان از پاک بودن رحم و تعیین نسب طراحی شده است، ذاتاً مربوط به زنان است. ثانیاً، عدم قابلیت انطباق فیزیولوژیک در مردان سابق (زنان جدید) که فاقد رحم هستند، اساساً موضوعیت حکم عده را منتفی می‌سازد. حتی در مواردی که تغییر جنسیت به‌صورت همزمان و دوطرفه باشد (زن و شوهر سابق هر دو تغییر جنسیت دهند)، تنها فردی که اکنون در موقعیت زن قرار گرفته است (مرد سابق) مشمول حکم عده نخواهد بود، چرا که ملاک در احکام تکلیفی، وضعیت کنونی افراد و نه هویت پیشین آنان است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص103-104]؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۸.</ref>


همسادی، فرحان؛ جبری شمس‌الدین، مصطفی‌بن محمد، «حکم تحویل الجنس: دراسه تقویمیه فی ضوء مقاصد الشریعه»، الفقه و اصول الفقه، مجلد۲، شماره۲، ۲۰۱۸م.
=== ولایت و حضانت فرزندان ===
تغییر جنسیت آثار گسترده‌ای در حوزهٔ احکام خانواده دارد. در مورد ولایت بر فرزندان، اگر پدر با تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، ولایت او ساقط می‌شود و اگر مادر به مرد تبدیل شود، ولایت جدیدی کسب نمی‌کند و ولایت به جد پدری یا حاکم اسلامی منتقل می‌شود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/95689/ مؤمن قمی، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۶.]</ref>


همیشه بهار، شبنم، «تأثیر تغییر جنسیت بر بقای نکاح از منظر فقه و حقوق ایران»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه خوارزمی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۵ش.
== نقش خانواده در فرایند تغییر جنسیت ==
خانواده نقش حیاتی در فرایند تغییر جنسیت افراد تراجنسیتی دارد. محیط ناسالم و عدم حمایت عاطفی از سوی خانواده، پریشانی ناشی از عدم تطابق جنسیتی را تشدید کرده و منجر به بروز مشکلات روانی جدی مانند افسردگی و اضطراب می‌شود. در مقابل، آگاهی والدین و دریافت آموزش‌های لازم برای حمایت عاطفی، پایه‌های ایجاد یک محیط امن را فراهم کرده و به بهبود کیفیت زندگی و تسهیل فرایند هویت‌یابی کمک می‌کند.<ref>[https://www.cureus.com/articles/209249-just-because-i-dont-conform-to-societal-norms-a-qualitative-study-of-transgender-peoples-experiences-of-domestic-violence-and-coping-methods#!/ Başar and et. al., “Perceived discrimination, social support, and quality of life in gender dysphoria”, 2016, p.1136.]</ref>


Bartolucci, C.; Gómez‐Gil, E.; Salamero, M.; Esteva, I.; Guillamón, A.; Zubiaurre, L., & Montejo, A. L., “Sexual quality of life in gender‐dysphoric adults before genital sex reassignment surgery”, The Journal of Sexual Medicine, Vol.12(1), 2015.
== روان‌درمانی تا مراقبت‌های پساعمل ==
مداخلات روان‌درمانی ساختاریافته به‌عنوان یکی از ارکان اصلی درمان اختلال هویت جنسیتی شناخته می‌شوند. پس از انجام جراحی‌های تطبیق جنسیت، ارائهٔ مراقبت‌های روانی-عاطفی نظام‌مند جهت تسهیل فرایند انطباق روانی-اجتماعی ضروری است. همچنین، این جراحی‌ها در صورت همراهی با پشتیبانی روانشناختی، می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی افراد بینجامد. در صورتی که بر اساس مطالعات پیامدشناسی، بخشی از افرادی که تحت جراحی تطبیق جنسیت قرار می‌گیرند، با چالش‌های روانی-اجتماعی قابل توجهی پس از عمل مواجه می‌شوند.<ref>Bartolucci and et. al. , “Sexual quality of life in gender‐dysphoric adults before genital sex reassignment surgery”, 2015, p.184-185.</ref> این چالش‌ها می‌تواند شامل نیاز مداوم به خدمات روان‌درمانی و مصرف داروهای روان‌پزشکی، بروز پشیمانی ناشی از عدم تحقق انتظارات، طردشدگی از فضاهای اجتماعی هر دو جنس و افزایش ریسک ایده‌پردازی و اقدام به خودکشی باشد. از سوی دیگر، با توجه به سطح پایین آگاهی این گروه در مورد بیماری‌های آمیزشی، طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی ساختاریافته در حوزهٔ سلامت جنسی و ترویج رفتارهای پرخطرگریز، از ملزومات اساسی نظام مراقبت از جمعیت تراجنسیتی محسوب می‌شود.<ref>Newfield and et. al. , “Female-to-male transgender quality of life”, 2006, p.1451-1452.</ref>


Başar, K.; Öz, G. & Karakaya, J., “Perceived discrimination, social support, and quality of life in gender dysphoria” The journal of sexual medicine, Vol.13(7), 2016.
== پیامدهای تغییر جنسیت ==
باتوجه به محدودیت‌های فعلی علم پزشکی در تبدیل کامل بیولوژیک جنسیت، برخی از منتقدان بر این باورند که تبلیغات گسترده در این حوزه ممکن است بیش از آنکه انگیزه‌های درمانی داشته باشد، متأثر از منافع اقتصادی و کسب پول باشد. افراد با قرار گرفتن در فرایند تغییر جنسیت با چالش‌های اجتماعی عمیقی از جمله طرد و عدم پذیرش از سوی نهادهای نخستین مانند خانواده و مدرسه مواجه می‌شوند که می‌تواند به ترک خانه، انزوای اجتماعی و افزایش ریسک خودکشی بینجامد. فرایند تغییر جنسیت نیز با دشواری‌هایی همچون سرگشتگی در نقش‌های اجتماعی جدید، عدم آشنایی با این نقش‌ها و بازاجتماعی‌شدن دشوار همراه است. این عوامل در کنار عدم حمایت اجتماعی کافی، منجر به ناسازگاری اجتماعی، اختلال در نظام شخصیتی و رفتاری فرد و در نهایت محرومیت از دستیابی به سرمایه‌های اجتماعی متنوع می‌شود.<ref>[https://ijsp.ut.ac.ir/article_79241.html فولادیان و برادران کاشانی، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.]</ref>


Doyle, DM; Begeny, CT; Barreto, M; Morton, TA; “Identity-related factors protect well-being against stigma for transgender and gender non-conforming people”, Arch Sex Behav, Vol.50(7), 2021.
عمل تغییر جنسیت در برخی از افراد می‌تواند به ارتقای قابل توجه آسایش روانی منجر شود که این بهبود در مردان ترنس (افرادی که از زن به مرد تغییر جنسیت می‌دهند) در حوزهٔ رضایت از رابطهٔ جنسی بارزتر است. به‌طور کلی، این فرایند با کاهش میزان افسردگی، اضطراب، اختلالات خواب و انزوای اجتماعی در افراد محدودی همراه بوده است.<ref>[https://ijsp.ut.ac.ir/article_79241.html فولادیان و برادران کاشانی، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.]</ref>


Gamarel, KE; Garrett-Walker, JJ; Rivera, L; Golub, SA; “Identity safety and relational health in youth spaces: A needs assessment with LGBTQ youth of color”, J LGBT Youth, Vol.11(3), 2014.
== پانویس ==
{{پانویس}}


Newfield, E.; Hart, S.; Dibble, S. & Kohler, L., “Female-to-male transgender quality of life”, Quality of Life Research, Vol.15(9), 2006.
== منابع ==
{{آغاز منابع}}
* ابوشادی، انس عبدالفتاح، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، الدرایه، شماره ۱۶، ۲۰۱۶م.
* اصغری آقمشهدی، فخرالدین و عبدی، یاسر، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، فقه و حقوق اسلامی، سال ۱، شماره ۲، ۱۳۹۰ش.
* «افزایش سه برابری جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۲ش.
* امامی اهوازی، مصطفی، التحول الجنسی: دراسه فقهیه تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، قم، دار التهذیب، ۱۴۴۲ق.
* بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
* جناتی، محمدابراهیم، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، قم، انصاریان، ۱۳۸۸ش.
* حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌بیت، ۱۴۱۲ق.
* خرازی، سیّدمحسن، «تغییر جنسیت»، فقه اهل‌بیت، سال ۶، شماره ۲۳، ۱۳۷۹ش.
* خمینی، سیّد روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
* خمینی، سیّد روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
* دلیر، محسن، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی تبریزی)، قم، آثار امین، ۱۳۸۷ش.
* دیانی، عبدالرسول، حقوق خانواده، تهران، امید دانش، ۱۳۷۹ش.
* روشن، محمد، حقوق خانواده، تهران، جاودانه جنگل، ۱۳۹۶ش.
* «سالانه بیش از ۲۷۰ ایرانی تغییر جنسیت می‌دهند، ۵۶ درصد متقاضیان می‌خواهند زن شوند»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آذر ۱۳۹۱ش.
* صدر، محمد، منهج الصالحین، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۲۲ق.
* صدر، محمد، ماوراء الفقه، بیروت، دار الأضواء، ۱۹۹۶م.
* ضیایی، شقایق و فتاحی، مهرنوش، «مطالعه تطبیقی روند تغییر جنسیت در ایران و اتحادیه اروپا»، قضاوت، سال ۱۸، شماره ۹۶، ۱۳۹۷ش
* عباس‌زاده، رقیه و همکاران، «آثار تغییر جنسیت در جرایم و مجازات‌ها»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال ۴۶، شماره ۲، ۱۳۹۲ش.
* فاضل لنگرانی، محمد، جامع المسائل (استفتائات)، قم، امیر، ۱۳۷۷ش.
* فولادیان، مجید و برادران کاشانی، زهرا، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، بررسی مسایل اجتماعی ایران، سال ۱۱، شماره ۱، ۱۳۹۹ش.
* فیاض، محمداسحاق، المسائل الطبیه، قم، بی‌جا، بی‌تا.
* کریمی‌نیا، محمدمهدی، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۸۹ش.
* کریمی‌نیا، محمدمهدی، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، قرآن، فقه و حقوق اسلامی، سال ۶، شماره ۶، ۱۳۹۶ش.
* گلپایگانی، سیّد محمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، دار الصفوه، ۱۴۱۳ق.
* محسنی، محمدآصف، الفقه و المسائل الطبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
* مدنی تبریزی، یوسف، المسائل المستحدثه، قم، دفتر آیه‌الله مدنی، ۱۴۱۸ق.
* مسجدی، عباس، «افزایش ۸ درصدی متقاضیان تغییر جنسیت، تمایل بیشتر زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
* مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، الهادی، ۱۳۷۷ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، استفائات جدید، به کوشش ابوالقاسم علیان‌نژاد، قم، مدرسه امیرالمؤمنین، ۱۳۸۱ش.
* منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، تهران، سایه، ۱۳۸۵ش.
* منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمه، قم، تفکر، ۱۴۱۵ق.
* موسوی بجنوردی، سید میرزا حسن، القواعد الفقهیه، قم مؤسسه اسماعلیلیان، ۱۳۸۶ش.
* مؤمن قمی، محمد، «سخنی دربارهٔ تغییر جنسیت»، فقه اهل‌بیت، سال ۲، شماره ۷، ۱۳۷۵ش.
* مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
* همسادی، فرحان و جبری شمس‌الدین، مصطفی بن محمد، «حکم تحویل الجنس: دراسه تقویمیه فی ضوء مقاصد الشریعه»، الفقه و اصول الفقه، مجلد ۲، شماره ۲، ۲۰۱۸م.
* همیشه بهار، شبنم، تأثیر تغییر جنسیت بر بقای نکاح از منظر فقه و حقوق ایران، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه خوارزمی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۵ش.
* Bartolucci, C. ; Gómez‐Gil, E. ; Salamero, M. ; Esteva, I. ; Guillamón, A. ; Zubiaurre, L. , & Montejo, A. L. , “Sexual quality of life in gender‐dysphoric adults before genital sex reassignment surgery”, The Journal of Sexual Medicine, Vol.12(1), 2015.
* Başar, K. ; Öz, G. & Karakaya, J. , “Perceived discrimination, social support, and quality of life in gender dysphoria” The journal of sexual medicine, Vol.13(7), 2016.
* Doyle, DM; Begeny, CT; Barreto, M; Morton, TA; “Identity-related factors protect well-being against stigma for transgender and gender non-conforming people”, Arch Sex Behav, Vol.50(7), 2021.
* Gamarel, KE; Garrett-Walker, JJ; Rivera, L; Golub, SA; “Identity safety and relational health in youth spaces: A needs assessment with LGBTQ youth of color”, J LGBT Youth, Vol.11(3), 2014.
* Newfield, E. ; Hart, S. ; Dibble, S. & Kohler, L. , “Female-to-male transgender quality of life”, Quality of Life Research, Vol.15(9), 2006.
{{پایان منابع}}

نسخهٔ کنونی تا ۲۷ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۱:۰۶

تغییر جنسیت؛ عمل جراحی غالباً غیرواقعی با ادعای تبدیل شدن یک جنس به جنسی دیگر.

تغییر جنسیت به‌عنوان یک پدیدهٔ پیچیدهٔ اجتماعی پزشکی-حقوقی، به تغییر ویژگی‌های فیزیکی به‌جای اصلاح نگرش فرد برای انطباق با هویت جنسیتی پنداری او اطلاق می‌شود. این عمل فقط در سه گروه افراد تراجنسیتی، بیناجنسی (خنثی) امکان تحقق داشته و در اغلب گروه‌های دیگر بیشتر تحت تأثیر تبلیغات گسترده، فشار اجتماعی و اختلالات روانی ناشی از آن غیرواقعی و با انگیزه‌های مالی صورت می‌گیرد. از منظر فقه اسلامی و بر اساس دیدگاه حقوقی، احکام این پدیده مبتنی بر نوع آن متفاوت است.

مفهوم‌شناسی تعییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در منابع لغوی، تعریف مشخص و مستقلی برای اصطلاح «تغییر جنسیت» ارائه نشده است؛ اما منظور از آن، هرگونه دگرگونی و تبدیل در وضعیت جنسیتی فرد اعم از نر (مذکر)، ماده (مؤنث) یا بیناجنسی (خنثی) است که به موجب آن، شرایط کنونی فرد از وضعیت پیشین او متمایز می‌شود.[۱]

تغییر جنسیت در اصطلاح پزشکی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تغییر جنسیت یا تحویل‌الجنس[۲] به فرایند پزشکی اطلاق می‌شود که شامل جراحی‌های تطبیق جنسیت بر روی اندام‌های تناسلی و ویژگی‌های ثانویهٔ جنسی با هدف تطبیق ظاهر فیزیکی فرد با هویت جنسیتی درونی او انجام می‌پذیرد، به‌گونه‌ای که جنس زن به مرد و جنس مرد به زن تبدیل شود.[۳]

در این روش، ادعا می‌شود که افراد تراجنسی می‌توانند از طریق جراحی‌های تطبیق جنسیت، از جمله بازسازی اندام تناسلی، از وضعیت مرد به زن یا زن به مرد گذار کنند. همچنین، افراد بیناجنسی که دارای ویژگی‌های جنسی دوگانه هستند، ممکن است تحت جراحی‌های تطبیقی برای تعیین جنسیت متناسب با هویت یا ویژگی‌های غالب قرار گیرند.[۴]

تغییر جنسیت در اصطلاح اجتماعی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در حوزهٔ علوم اجتماعی، تغییر جنسیت عمدتاً به‌عنوان یک فرایند اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که طی آن فرد، هویت جنسیتی خود را در تعاملات و نهادهای اجتماعی ابراز و تثبیت می‌کند. این تعریف بر «تغییر» به‌عنوان یک گذار اجتماعی-هویتی، نه صرفاً یک تحول فیزیکی، تأکید دارد.[۵]

تغییر جنسیت در اصطلاح روان‌شناسی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از منظر روان‌شناسی، تغییر جنسیت به فرایند پویای تأیید هویت جنسیتی اطلاق می‌شود که طی آن فرد برای کاهش ناهمخوانی جنسیتی؛ یعنی پریشانی ناشی از عدم تطابق بین هویت جنسیتی درک‌شده و جنسیت انتسابی‌اش، اقدام می‌کند. این فرایند که می‌تواند شامل مراحل اجتماعی، پزشکی و قانونی باشد، در راستای القاء تحقق یکپارچگی روانی، بهبود بهزیستی و همخوانی هرچه بیشتر بیان بیرونی با خودانگارهٔ درونی فرد صورت می‌پذیرد. روان‌شناسی بر ارزیابی جامع، حمایت و نقش عاملیت فرد در این مسیر هویتی پیچیده تأکید دارد.[۶]

تغییر جنسیت در اصطلاح فقهی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ناصر مکارم شیرازی یکی از مراجع تقلید شیعه تغییر جنسیت را به دو نوع ظاهری و واقعی تقسیم می‌کند. از نظر وی تغییر جنسیت واقعی به‌معنای جراحی کردن عضو تناسلی است.[۷] از نظر محمدآصف محسنی تغییر جنسیت عبارت است از تبدیل مرد به زن یا برعکس.[۸]

تغییر جنسیت در اصطلاح حقوقی-قانونی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

باتوجه به سکوت قانون‌گذار و فقدان نص قانونی نظام حقوقی ایران نسبت به مشروع و نامشروع بودن تغییر جنسیت، سه نظریهٔ اصلی «مشروعیت مطلق»، «ممنوعیت مطلق» و «مشروعیت مشروط» مطرح شده است. از میان این نظرات، نظریهٔ مشروعیت مشروط که منطبق با واقعیت‌های علم پزشکی و حقوقی است، به‌عنوان دیدگاه معتبرتر پذیرفته شده است. بر اساس این نظریه، تغییر جنسیت تنها در مواردی مجاز است که فرد دارای مشکل جنسیتی باشد و پزشکان متخصص آن را برای رفع مشکل وی ضروری تشخیص دهند. این رویکرد در اکثر نظام‌های حقوقی و فقهی مشهور نیز مورد تأیید قرار گرفته است.[۹]

تاریخچه تغییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سابقهٔ تغییر جنسیت در جهان به دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰م، با موارد شاخصی مانند تغییر جنسیت لورا (مایکل) دیلون در انگلستان (۱۹۴۸–۱۹۴۲م) و اولین عمل ثبت‌شده در آمریکا (۱۹۵۲م) بازمی‌گردد. این روند با تشکیل سمپوزیوم‌های بین‌المللی از جمله اولین سمپوزیوم در لندن، ۱۹۹۶م و تصویب قوانین در کشورهای اروپایی، به‌تدریج به رسمیت شناخته شد.[۱۰]

در ایران، قبل از انقلاب اسلامی، اولین عمل ثبت‌شده مربوط به سال ۱۳۰۹ش، توسط خلعت‌بری بود که ادعا شده در آن پسر ۱۸ ساله‌ای به دختر تبدیل شد.[۱۱] پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فتوای مشروط امام خمینی در سال ۱۳۶۴ش در رابطه با شخص فریدون ملک‌آرا با شرایط ویژه مورد تفسیرهای متفاوت قرار گرفت.[۱۲] مبحث مذکور ذیل بخشی با عنوان مسائل مُستَحدثه در کتاب تحریر الوسیله بیان شده است.[۱۳] این اصول فقهی بعدها توسط فقها برای استنباط احکام مربوط به تغییر جنسیت در دوران معاصر مورد استفاده قرار گرفت[۱۴] و نشان‌دهندهٔ توجه اسلام به حل علمی این‌گونه مسائل بوده است.[۱۵]

هرچند تغییر جنسیت به شکل مدرن در صدر اسلام وجود نداشت، اما مباحث فقهی مرتبط با تشخیص جنسیت افراد خنثی (با ویژگی‌های دوگانه) در فقه اسلامی مطرح بوده است. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که امام علی با معیارهای عقلانی مانند منبع ادرار، به حل ابهامات جنسیتی می‌پرداختند.[۱۶]

تحولات آماری تغییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تغییر جنسیت در ایران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بر اساس آمار رسمی ارائه‌شده توسط سازمان پزشکی قانونی کشور، در سال ۱۴۰۱ش تعداد ۸۳۷ نفر برای دریافت مجوز تغییر جنسیت اقدام کرده‌اند. این آمار در مقایسه با سال قبل از آن (۱۴۰۰ش) که تعداد متقاضیان ۸۰۸ مورد بود، رشد ۸درصدی را نشان می‌دهد. از نظر توزیع جنسیتی، سهم متقاضیان تغییر جنسیت از زن به مرد با ۶۱۱ مورد (تقریباً ۷۳٪) به‌طور قابل توجهی بیشتر از متقاضیان تغییر از مرد به زن با ۲۶۲ مورد (حدود ۲۷٪) بوده است. مسئولان سازمان پزشکی قانونی، استفادهٔ بی‌قاعده و افسارگسیخته از فضای مجازی را به‌عنوان عامل اصلی این افزایش عنوان کرده‌اند.[۱۷]

برای درک بهتر روند بلندمدت، می‌توان به آمارهای قدیمی‌تر اشاره کرد که نشان می‌دهد در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ش، به‌طور متوسط سالانه حدود ۲۷۰ نفر مجوز تغییر جنسیت دریافت می‌کردند و در آن دوره، سهم متقاضیان مرد به زن (۵۶٪) بیش از متقاضیان زن به مرد (۴۴٪) بود.[۱۸]

یک مطالعهٔ علمی نیز با استناد به آمار پزشکی قانونی، برآورد کرده که در یک بازهٔ ۱۰ ساله (احتمالاً منتهی به سال‌های ابتدایی دههٔ ۱۴۰۰ش)، بین پنج تا شش هزار عمل تغییر جنسیت در ایران انجام شده است.[۱۹]

تغییر جنسیت در جهان

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بر اساس پژوهش‌های جدید، آمار جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹م با افزایشی تقریباً سه‌برابری مواجه شده است. تعداد این عمل‌ها از حدود ۴۵۰۰ مورد در سال ۲۰۱۶م به بیش از ۱۳۰۰۰ مورد در سال ۲۰۱۹م رسید که در این بازهٔ زمانی، در مجموع بیش از ۴۸۰۰۰ بیمار تحت درمان قرار گرفتند. به ادعای دکتر جیسون رایت، دو عامل اصلی این افزایش، ارتقای آگاهی در بین بیماران و ارائه‌دهندگان خدمات سلامت و همچنین بهبود پوشش بیمه‌ای است که دسترسی به این جراحی‌ها را تسهیل کرده است.[۲۰]

در بسیاری از نظام‌های حقوقی مانند آمریکا، کانادا، انگلستان، آلمان، آفریقای جنوبی، ژاپن و سنگاپور تغییر جنسیت مجاز شمرده می‌شود.[۲۱]

اقسام تغییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با توجه به ویژگی‌های زیستی و روانی افراد، تغییر جنسیت به چهار دستهٔ اصلی قابل تقسیم‌بندی است.[۲۲]

تغییر جنسیت اکتشافی (کشف جنسیت)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

هدف از این عمل، کشف جنسیت حقیقی در مواردی است که دستگاه تناسلی خارجی به‌صورت کامل تکامل نیافته و جنسیت واقعی فرد به‌دلیل ابهام آناتومیک پنهان مانده است. در این موارد، جراحی به‌عنوان روشی برای تشخیص و تعیین جنسیت زیستیِ اصلی به‌کار می‌رود.[۲۳]

تغییر جنسیت در افراد سالم

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این مورد شامل افرادی می‌شود که از نظر زیست‌شناختی و روانی کاملاً سالم بوده و هیچ ناهماهنگی بین جنسیت و هویت جنسیتی خود ندارند. از آنجا که هیچ توجیه پزشکی یا عقلایی برای این عمل وجود ندارد، تغییر جنسیت در این گروه از دیدگاه تمامی فقهای شیعه و اهل سنت حرام است. در مقابل، تغییر جنسیت با اهداف درمانی مانند کشف جنسیت واقعی در موارد ابهام آناتومیک، یا اصلاح جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی)، از سوی بسیاری از فقهای اسلامی قابل پذیرش و مجاز شمرده می‌شود.[۲۴]

تغییر جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از نظر فقها افراد بیناجنسی یا خنثی، دارای جنسیت سوم هستند. این مورد مربوط به افرادی است که دارای ویژگی‌های اولیهٔ هر دو جنس هستند. در صورت پذیرش «جنسیت سوم» برای خنثی، عمل جراحی مصداق تغییر جنسیت خواهد بود؛ در غیر این صورت، این عمل نوعی اصلاح و تعیین جنسیت برای رفع ابهام و تعیین تکلیف شرعی و اجتماعی محسوب می‌شود.[۲۵] منابع حدیثی و فقهی به تفصیل به تبیین احکام شرعی مربوط به این افراد پرداخته‌اند.[۲۶]

خنثی مشکل (بیناجنسی کامل)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این گروه با نام «هرمافرودیت حقیقی» یا «دوجنسی کامل» به‌دلیل دارا بودن همزمان ویژگی‌های آناتومیک هر دو جنس، فاقد جنسیت مشخص هستند. ابهام جنسیتی کامل، موجب الزام به رعایت احتیاط‌های شرعی ویژه‌ای مانند حرمت ازدواج برای آنان می‌شود.[۲۷]

خنثی غیرمشکل (بیناجنسی با ابهام جزئی)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این افراد با وجود برخورداری از نشانه‌های شرعی برای الحاق به یک جنس مشخص، از ابهام جنسی رنج می‌برند. اگرچه تکلیف شرعی اولیهٔ آنان مشخص است، اما نیازمند مداخلهٔ پزشکی برای رفع ابهام و درمان بیماری جنسی خود هستند.[۲۸]

تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها (تِرانْسِکْشُوال)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تراجنسیتی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن فرد دارای ناهماهنگی میان جنسیت زیست‌شناختی خود (که در بدو تولد تعیین شده) و هویت جنسیتی درک‌شدهٔ خویش است که امروزه عمل جراحی در راستای تغییر جنسیت، بیشتر به این دسته از افراد مربوط است. این شرایط که پیشتر تحت عنوان «اختلال هویت جنسی» شناخته می‌شد، سبب می‌شود فرد به‌طور پایدار خود را متعلق به جنس مخالف بداند. این ناهماهنگی می‌تواند به پریشانی قابل توجهی منجر شود که نیازمند مداخلات پزشکی و حمایت روانشناختی است.[۲۹] در مورد جواز یا عدم جواز تغییر جنسیت در مورد این گروه، اختلافات جدی میان فقیهان وجود دارد.[۳۰]

اقسام تغییر جنسیت بر اساس ویژگی‌های زیستی و روانی افراد
رده‌بندی هدف اصلی / توجیه پزشکی وضعیت زیست‌شناختی

(جنس انتسابی)

وضعیت هویت جنسیتی موضع فقهی غالب
۱) تغییر جنسیت اکتشافی کشف و تعیین جنسیت زیستی اولیه ابهام کامل آناتومیک (دستگاه تناسلی خارجی نیافته). جنسیت واقعی پنهان است. نامشخص؛ هدف، کشف جنسیت برای شکل‌گیری هویت است. مجاز (واجب یا مستحب) به‌عنوان یک اقدام تشخیصی-درمانی
۲) تغییر جنسیت در افراد سالم فاقد توجیه پزشکی (انگیزه‌های شخصی، کنجکاوی) سالم و همسو با هویت جنسیتی همسو با جنسیت زیست‌شناختی حرام از نظر تمامی مذاهب اسلامی به‌دلیل عدم وجود ضرورت پزشکی و احتمال مفاسد اجتماعی
۳) تغییر جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی) رفع ابهام و اصلاح جنسیت برای انطباق با واقعیت زیستی وجود ویژگی‌های اولیه هر دو جنس (بیناجنسی) معمولاً با جنسیت انتسابی ناسازگار است یا ابهام دارد. مجاز (و در مواردی لازم) به‌عنوان درمان یک ناهنجاری مادرزادی
۳–۱) خنثای مشکل تعیین جنسیت در فقدان هر نشانه قطعی دارا بودن بافت‌های هر دو جنس به‌صورت همزمان و مبهم — —
۳–۲) خنثای غیرمشکل اصلاح و تطبیق بر اساس نشانه‌های غالب وجود نشانه‌های ظنی (مانند کروموزومی یا هورمونی) برای یک جنس — —
۴) تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی تطبیق بدن با هویت جنسیتی (درمان نارسایی جنسیتی) سالم و بدون ابهام، اما مغایر با هویت جنسیتی فرد ناهماهنگی پایدار و عمیق با جنسیت انتسابی مورد اختلاف؛ با استناد به درمان پریشانی شدید روانی توسط بسیاری مجاز شمرده می‌شود.

احکام فقهی تغییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بر اساس پژوهش‌های فقهی معاصر، شناخت احکام و آثار تغییر جنسیت مستلزم تفکیک اقسام آن است و نمی‌توان بدون تعیین نوع آن به حکم کلی جواز یا حرمت پرداخت. فقهای معاصر شیعه با تبیین مصادیق و حالات گوناگون این پدیده، احکام تکلیفی و آثار وضعی هر قسم را به روشنی مشخص ساخته‌اند.[۳۱]

از یک‌سو، مراجعی چون سیدعلی خامنه‌ای خامنه‌ای و ناصر مکارم شیرازی تغییر جنسیت را در شرایط خاصی جایز می‌دانند. شرط اصلی، اثبات ناهمخوانی میان جنسیت ظاهری و جنسیت واقعی فرد از طریق علمی یا وجود اضطرار شدید روحی است. در این نگاه، عمل جراحی به منزلهٔ «اصلاح» و «تطبیق» بدن با هویت واقعی تلقی می‌شود.[۳۲] از سوی دیگر، سیدعلی سیستانی از مراجع شیعه در نجف با قائل شدن تمایزی اساسی، تغییرات جراحی و هورمونی مرسوم امروزی را که صرفاً موجب ایجاد ظواهر جنس مخالف می‌شوند، تغییر جنسیت واقعی ندانسته و آن را جایز نمی‌شمرند، مگر آنکه عمل جراحی منجر به تغییر کامل دستگاه تناسلی داخلی و خارجی شود که امری محقق‌نشده، تلقی می‌کنند.[۳۳]

در مقابل، سیدموسی شبیری زنجانی و لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع درگذشته با رویکردی محتاطانه‌تر، تغییر جنسیت را به‌طور کلی جایز ندانسته و تمایلات روانی را مجوز کافی برای آن نمی‌دانند.[۳۴] به‌طور کلی، دریافت جواز شرعی این عمل، منوط به تشخیص «واقعی» یا «ظاهری» بودن تغییر و نیز وجود شرایط ویژه‌ای مانند اضطرار روحی شدید از سوی مراجع دینی است.[۳۵]

احکام حقوقی و مالی تغییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نکاح و ازدواج

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از منظر فقه شیعه، تغییر جنسیت یکی از زوجین به‌صورت مستقیم بر احکام نکاح و ازدواج تأثیر می‌گذارد. در مورد این مسئله نظریهٔ انفساخ نکاح[۳۶] و نظریهٔ بطلان نکاح[۳۷] حائز اهمیت است که نظریهٔ بطلان نکاح خود شامل سه زیرمجموعهٔ تغییر جنسیت یکی از زوجین،[۳۸] تغییر جنسیت زوجین به‌صورت غیرهمزمان[۳۹] و تغییر جنسیت زوجین به‌صورت همزمان است.[۴۰] از منظر فقه امامیه و مطابق با موازین قانون مدنی ایران، عقد نکاح بلافاصله پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین باطل می‌شود. دلیل این حکم، فقدان شرط اساسی صحت عقد نکاح، یعنی «تقابل جنسی» است، چرا که ازدواج دو فرد همجنس (مرد با مرد یا زن با زن) فاقد اعتبار شرعی و قانونی است. این بطلان ناشی از زوال یکی از ارکان ذاتی عقد است که بقای رابطهٔ زناشویی را ناممکن می‌سازد.[۴۱]

مهریه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در مورد مهریه، اگر پیش از تغییر جنسیت دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، پرداخت کامل مهریه واجب است.[۴۲] یک احتمال دیگر این است که پرداخت مهریه چه دخول انجام شده باشد یا نباشد، مطلقاْ جایز نیست.[۴۳] احتمال دیگر استحقاق تمام مهر در صورت تحقق عمل زناشویی و استحقاق نصف مهر در صورت عدم آن است که از نظر برخی فقها در صورت دخول، پرداخت کل مهریه و الّا نصف مهریه لازم است.[۴۴] احتمال دیگر نیز عدم استحقاق مهر در صورت تغییر جنسیت زوجه بدون اجازه زوج است که اگر عمل تغییر جنسیت از سوی زن و بدون اجازهٔ شوهر انجام شده باشد، چه دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، مطلقاْ چیزی بر شوهر لازم نیست.[۴۵]

ارث

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در نظام حقوقی ایران مبتنی بر فقه شیعه، تغییر جنسیت آثاری در احکام ارث بر جای می‌گذارد که با تمسک به اصل حاکمیت عناوین شرعی در زمان وقوع حادثه تبیین می‌شود. در مواردی که فرزند تغییر جنسیت داده باشد، ملاک تعیین سهم‌الارث، جنسیت وی در زمان فوت مورث است؛ به این ترتیب که اگر پسر به دختر تبدیل شده باشد، سهم او معادل سایر دختران و اگر دختر به پسر تبدیل شده باشد، سهم او برابر با پسران محاسبه می‌شود. در مواردی که والدین تغییر جنسیت داده‌اند، قاعده‌ای متفاوت حاکم است و سهم‌الارث آنان بر اساس جنسیت در زمان انعقاد نطفهٔ فرزند تعیین می‌شود، زیرا عناوین شرعی «پدر» (به‌عنوان منشأ نطفه) و «مادر» (به‌عنوان صاحب رحم) اموری ذاتاً مرتبط با نقش بیولوژیک اولیه هستند و با تغییر جنسیت پسین متحول نمی‌شوند.[۴۶]

عدّه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بر اساس موازین فقه امامیه و مادهٔ ۱۱۵۰ قانون مدنی ایران، عده به‌عنوان یک تکلیف شرعی و قانونی، مختص زنان است و مردانی که تغییر جنسیت داده و به زن تبدیل می‌شوند، ملزم به رعایت عده نیستند. این حکم مبتنی بر دو دلیل اصلی است: اولاً، ماهیت تکلیفی عده که به‌عنوان یک تدبیر شرعی برای اطمینان از پاک بودن رحم و تعیین نسب طراحی شده است، ذاتاً مربوط به زنان است. ثانیاً، عدم قابلیت انطباق فیزیولوژیک در مردان سابق (زنان جدید) که فاقد رحم هستند، اساساً موضوعیت حکم عده را منتفی می‌سازد. حتی در مواردی که تغییر جنسیت به‌صورت همزمان و دوطرفه باشد (زن و شوهر سابق هر دو تغییر جنسیت دهند)، تنها فردی که اکنون در موقعیت زن قرار گرفته است (مرد سابق) مشمول حکم عده نخواهد بود، چرا که ملاک در احکام تکلیفی، وضعیت کنونی افراد و نه هویت پیشین آنان است.[۴۷]

ولایت و حضانت فرزندان

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تغییر جنسیت آثار گسترده‌ای در حوزهٔ احکام خانواده دارد. در مورد ولایت بر فرزندان، اگر پدر با تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، ولایت او ساقط می‌شود و اگر مادر به مرد تبدیل شود، ولایت جدیدی کسب نمی‌کند و ولایت به جد پدری یا حاکم اسلامی منتقل می‌شود.[۴۸]

نقش خانواده در فرایند تغییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خانواده نقش حیاتی در فرایند تغییر جنسیت افراد تراجنسیتی دارد. محیط ناسالم و عدم حمایت عاطفی از سوی خانواده، پریشانی ناشی از عدم تطابق جنسیتی را تشدید کرده و منجر به بروز مشکلات روانی جدی مانند افسردگی و اضطراب می‌شود. در مقابل، آگاهی والدین و دریافت آموزش‌های لازم برای حمایت عاطفی، پایه‌های ایجاد یک محیط امن را فراهم کرده و به بهبود کیفیت زندگی و تسهیل فرایند هویت‌یابی کمک می‌کند.[۴۹]

روان‌درمانی تا مراقبت‌های پساعمل

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مداخلات روان‌درمانی ساختاریافته به‌عنوان یکی از ارکان اصلی درمان اختلال هویت جنسیتی شناخته می‌شوند. پس از انجام جراحی‌های تطبیق جنسیت، ارائهٔ مراقبت‌های روانی-عاطفی نظام‌مند جهت تسهیل فرایند انطباق روانی-اجتماعی ضروری است. همچنین، این جراحی‌ها در صورت همراهی با پشتیبانی روانشناختی، می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی افراد بینجامد. در صورتی که بر اساس مطالعات پیامدشناسی، بخشی از افرادی که تحت جراحی تطبیق جنسیت قرار می‌گیرند، با چالش‌های روانی-اجتماعی قابل توجهی پس از عمل مواجه می‌شوند.[۵۰] این چالش‌ها می‌تواند شامل نیاز مداوم به خدمات روان‌درمانی و مصرف داروهای روان‌پزشکی، بروز پشیمانی ناشی از عدم تحقق انتظارات، طردشدگی از فضاهای اجتماعی هر دو جنس و افزایش ریسک ایده‌پردازی و اقدام به خودکشی باشد. از سوی دیگر، با توجه به سطح پایین آگاهی این گروه در مورد بیماری‌های آمیزشی، طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی ساختاریافته در حوزهٔ سلامت جنسی و ترویج رفتارهای پرخطرگریز، از ملزومات اساسی نظام مراقبت از جمعیت تراجنسیتی محسوب می‌شود.[۵۱]

پیامدهای تغییر جنسیت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

باتوجه به محدودیت‌های فعلی علم پزشکی در تبدیل کامل بیولوژیک جنسیت، برخی از منتقدان بر این باورند که تبلیغات گسترده در این حوزه ممکن است بیش از آنکه انگیزه‌های درمانی داشته باشد، متأثر از منافع اقتصادی و کسب پول باشد. افراد با قرار گرفتن در فرایند تغییر جنسیت با چالش‌های اجتماعی عمیقی از جمله طرد و عدم پذیرش از سوی نهادهای نخستین مانند خانواده و مدرسه مواجه می‌شوند که می‌تواند به ترک خانه، انزوای اجتماعی و افزایش ریسک خودکشی بینجامد. فرایند تغییر جنسیت نیز با دشواری‌هایی همچون سرگشتگی در نقش‌های اجتماعی جدید، عدم آشنایی با این نقش‌ها و بازاجتماعی‌شدن دشوار همراه است. این عوامل در کنار عدم حمایت اجتماعی کافی، منجر به ناسازگاری اجتماعی، اختلال در نظام شخصیتی و رفتاری فرد و در نهایت محرومیت از دستیابی به سرمایه‌های اجتماعی متنوع می‌شود.[۵۲]

عمل تغییر جنسیت در برخی از افراد می‌تواند به ارتقای قابل توجه آسایش روانی منجر شود که این بهبود در مردان ترنس (افرادی که از زن به مرد تغییر جنسیت می‌دهند) در حوزهٔ رضایت از رابطهٔ جنسی بارزتر است. به‌طور کلی، این فرایند با کاهش میزان افسردگی، اضطراب، اختلالات خواب و انزوای اجتماعی در افراد محدودی همراه بوده است.[۵۳]

پانویس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ همیشه بهار، «تأثیر تغییر جنسیت بر بقای نکاح از منظر فقه و حقوق ایران»، ۱۳۹۵ش، ص۱۵.
  2. ↑ همسادی و جبری شمس‌الدین، «حکم تحویل الجنس: دراسه تقویمیه فی ضوء مقاصد الشریعه»، ۲۰۱۸م، ص۵۲.
  3. ↑ ابوشادی، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، ۲۰۱۶م، ص۵۰۸.
  4. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۳۳.
  5. ↑ Gamarel and et. al. , “Identity safety and relational health in youth spaces: A needs assessment with LGBTQ youth of color”, 2014, p.292.
  6. ↑ Doyle and et. al. , “Identity-related factors protect well-being against stigma for transgender and gender non-conforming people”, 2021, p3193.
  7. ↑ مکارم شیرازی، استفائات جدید، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۶۱۸.
  8. ↑ محسنی، الفقه و المسائل الطبیه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱۱.
  9. ↑ اصغری آقمشهدی و عبدی، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، ۱۳۹۰ش، ص۱4-۱5.
  10. ↑ اصغری آقمشهدی و عبدی، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، ۱۳۹۰ش، ص۲.
  11. ↑ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه، ۱۳۸۷ش، ص۲۴.
  12. ↑ عباس‌زاده و همکاران، «آثار تغییر جنسیت در جرایم و مجازات‌ها»، ۱۳۹۲ش، ص۳۰۱.
  13. ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.
  14. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۶.
  15. ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.
  16. ↑ حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ص۲۸۶.
  17. ↑ مسجدی، «افزایش ۸درصدی متقاضیان تغییر جنسیت، تمایل بیشتر زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت خبربان.
  18. ↑ «سالانه بیش از 270 ایرانی تغییر جنسیت می‌دهند، 56 درصد متقاضیان می‌خواهند زن شوند»، خبرآنلاین.
  19. ↑ ضیایی و فتاحی، «مطالعه تطبیقی روند تغییر جنسیت در ایران و اتحادیه اروپا»، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۱.
  20. ↑ «افزایش سه برابری جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا»، خبرگزاری مهر.
  21. ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۶.
  22. ↑ کریمی‌نیا، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، ۱۳۹۶ش، ص117-118.
  23. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، 1389ش، ص 187.
  24. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص558-559؛ فاضل لنگرانی، جامع المسائل (استفائات)، 1377ش، ج2، ص 376.
  25. ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.
  26. ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۳۲؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.
  27. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۴؛ صدر، ماوراء الفقه، ۱۹۹۶م، ج6، ص135.
  28. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۸؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۴؛ بی‌آزار شیرازی، رساله نون، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۲۷۷.
  29. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، ۱۳۸۹ش، ص۵۹.
  30. ↑ کریمی‌نیا، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۹.
  31. ↑ موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیه، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۱؛ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.
  32. ↑ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۴–۳۰؛ مکارم شیرازی، استفائات جدید، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۶۱۸.
  33. ↑ امامی اهوازی، التحول الجنسی: دراسه فقهیه تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، ۱۴۴۲ق، ص۹۱–۹۲.
  34. ↑ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص30-54.
  35. ↑ محسنی، الفقه و المسائل الطبیه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۱۱؛ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ص۵۱۷–۵۱۸؛ فیاض، المسائل الطبیة، بی‌تا، ص۹۲؛ صدر، منهج الصالحین، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۶۴۲؛ مدنی تبریزی، المسائل المستحدثه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۳؛ جناتی، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۴–۲۵۶؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ص۶۰؛ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۲۷؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۷۰؛ روشن، حقوق خانواده، 1396ش، ص 482.
  36. ↑ دیانی، حقوق خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۳۶.
  37. ↑ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت‌الله منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۹؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.
  38. ↑ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۲.
  39. ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، 1389ش، ص ۲۵۷.
  40. ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.
  41. ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۷.
  42. ↑ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۷.
  43. ↑ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۰.
  44. ↑ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۳.
  45. ↑ خرازی، «تغییر جنسیت»، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۸.
  46. ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۸.
  47. ↑ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ۱۳۷۵ش، ص103-104؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۲۸.
  48. ↑ مؤمن قمی، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۶.
  49. ↑ Başar and et. al., “Perceived discrimination, social support, and quality of life in gender dysphoria”, 2016, p.1136.
  50. ↑ Bartolucci and et. al. , “Sexual quality of life in gender‐dysphoric adults before genital sex reassignment surgery”, 2015, p.184-185.
  51. ↑ Newfield and et. al. , “Female-to-male transgender quality of life”, 2006, p.1451-1452.
  52. ↑ فولادیان و برادران کاشانی، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.
  53. ↑ فولادیان و برادران کاشانی، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • ابوشادی، انس عبدالفتاح، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، الدرایه، شماره ۱۶، ۲۰۱۶م.
  • اصغری آقمشهدی، فخرالدین و عبدی، یاسر، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، فقه و حقوق اسلامی، سال ۱، شماره ۲، ۱۳۹۰ش.
  • «افزایش سه برابری جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۲ش.
  • امامی اهوازی، مصطفی، التحول الجنسی: دراسه فقهیه تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، قم، دار التهذیب، ۱۴۴۲ق.
  • بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
  • جناتی، محمدابراهیم، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، قم، انصاریان، ۱۳۸۸ش.
  • حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌بیت، ۱۴۱۲ق.
  • خرازی، سیّدمحسن، «تغییر جنسیت»، فقه اهل‌بیت، سال ۶، شماره ۲۳، ۱۳۷۹ش.
  • خمینی، سیّد روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
  • خمینی، سیّد روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
  • دلیر، محسن، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی تبریزی)، قم، آثار امین، ۱۳۸۷ش.
  • دیانی، عبدالرسول، حقوق خانواده، تهران، امید دانش، ۱۳۷۹ش.
  • روشن، محمد، حقوق خانواده، تهران، جاودانه جنگل، ۱۳۹۶ش.
  • «سالانه بیش از ۲۷۰ ایرانی تغییر جنسیت می‌دهند، ۵۶ درصد متقاضیان می‌خواهند زن شوند»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آذر ۱۳۹۱ش.
  • صدر، محمد، منهج الصالحین، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۲۲ق.
  • صدر، محمد، ماوراء الفقه، بیروت، دار الأضواء، ۱۹۹۶م.
  • ضیایی، شقایق و فتاحی، مهرنوش، «مطالعه تطبیقی روند تغییر جنسیت در ایران و اتحادیه اروپا»، قضاوت، سال ۱۸، شماره ۹۶، ۱۳۹۷ش
  • عباس‌زاده، رقیه و همکاران، «آثار تغییر جنسیت در جرایم و مجازات‌ها»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال ۴۶، شماره ۲، ۱۳۹۲ش.
  • فاضل لنگرانی، محمد، جامع المسائل (استفتائات)، قم، امیر، ۱۳۷۷ش.
  • فولادیان، مجید و برادران کاشانی، زهرا، «بررسی کیفیت زندگی بیماران اختلال هویت جنسیتی بعد از تغییر جنسیت»، بررسی مسایل اجتماعی ایران، سال ۱۱، شماره ۱، ۱۳۹۹ش.
  • فیاض، محمداسحاق، المسائل الطبیه، قم، بی‌جا، بی‌تا.
  • کریمی‌نیا، محمدمهدی، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۸۹ش.
  • کریمی‌نیا، محمدمهدی، «بررسی مستندات قرآنی حکم تغییر جنسیت و آثار فقهی آن»، قرآن، فقه و حقوق اسلامی، سال ۶، شماره ۶، ۱۳۹۶ش.
  • گلپایگانی، سیّد محمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، دار الصفوه، ۱۴۱۳ق.
  • محسنی، محمدآصف، الفقه و المسائل الطبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
  • مدنی تبریزی، یوسف، المسائل المستحدثه، قم، دفتر آیه‌الله مدنی، ۱۴۱۸ق.
  • مسجدی، عباس، «افزایش ۸ درصدی متقاضیان تغییر جنسیت، تمایل بیشتر زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
  • مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، الهادی، ۱۳۷۷ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، استفائات جدید، به کوشش ابوالقاسم علیان‌نژاد، قم، مدرسه امیرالمؤمنین، ۱۳۸۱ش.
  • منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، تهران، سایه، ۱۳۸۵ش.
  • منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمه، قم، تفکر، ۱۴۱۵ق.
  • موسوی بجنوردی، سید میرزا حسن، القواعد الفقهیه، قم مؤسسه اسماعلیلیان، ۱۳۸۶ش.
  • مؤمن قمی، محمد، «سخنی دربارهٔ تغییر جنسیت»، فقه اهل‌بیت، سال ۲، شماره ۷، ۱۳۷۵ش.
  • مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
  • همسادی، فرحان و جبری شمس‌الدین، مصطفی بن محمد، «حکم تحویل الجنس: دراسه تقویمیه فی ضوء مقاصد الشریعه»، الفقه و اصول الفقه، مجلد ۲، شماره ۲، ۲۰۱۸م.
  • همیشه بهار، شبنم، تأثیر تغییر جنسیت بر بقای نکاح از منظر فقه و حقوق ایران، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه خوارزمی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۵ش.
  • Bartolucci, C. ; Gómez‐Gil, E. ; Salamero, M. ; Esteva, I. ; Guillamón, A. ; Zubiaurre, L. , & Montejo, A. L. , “Sexual quality of life in gender‐dysphoric adults before genital sex reassignment surgery”, The Journal of Sexual Medicine, Vol.12(1), 2015.
  • Başar, K. ; Öz, G. & Karakaya, J. , “Perceived discrimination, social support, and quality of life in gender dysphoria” The journal of sexual medicine, Vol.13(7), 2016.
  • Doyle, DM; Begeny, CT; Barreto, M; Morton, TA; “Identity-related factors protect well-being against stigma for transgender and gender non-conforming people”, Arch Sex Behav, Vol.50(7), 2021.
  • Gamarel, KE; Garrett-Walker, JJ; Rivera, L; Golub, SA; “Identity safety and relational health in youth spaces: A needs assessment with LGBTQ youth of color”, J LGBT Youth, Vol.11(3), 2014.
  • Newfield, E. ; Hart, S. ; Dibble, S. & Kohler, L. , “Female-to-male transgender quality of life”, Quality of Life Research, Vol.15(9), 2006.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:تغییر_جنسیت&oldid=3743»