پیشنویس:قنات: تفاوت میان نسخهها
imported>محمدمهدی محمدی بدون خلاصۀ ویرایش |
imported>شاهرودی ابرابزار |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
''' | '''{{درشت|قنات}}'''؛ فناوری باستانی ایرانیان برای دسترسی به آبهای زیرزمینی. | ||
قنات یا کاریز، مجرای [[آب]] زیرزمینی است که آب شیرین را جهت مصارف کشاورزی، انسانی و دامی به مناطق کمآب انتقال میدهد و در زندگی جمعی ایرانیان، از اهمیت فرهنگیِ شایانی برخوردار بوده است. کاریز مهمترین دستاورد انسان در آبرسانی به مناطق کمآب، پیش از ابداع | قنات یا کاریز، مجرای [[آب]] زیرزمینی است که آب شیرین را جهت مصارف کشاورزی، انسانی و دامی به مناطق کمآب انتقال میدهد و در زندگی جمعی ایرانیان، از اهمیت فرهنگیِ شایانی برخوردار بوده است. کاریز مهمترین دستاورد انسان در آبرسانی به مناطق کمآب، پیش از ابداع سامانهٔ لولهکشی آب بهشیوهٔ نوین بوده است. مهمترین و قدیمیترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در سال ۲۰۱۶م برخی از قناتهای ایران بهعنوان میراث جهانی، ثبت شده که قدمت آنها به ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال میرسد. | ||
==مفهومشناسی== | == مفهومشناسی == | ||
قنات که در خردهفرهنگهای ایرانی، کاریز، کَهریز و کاهریز نیز نامیده شده، به مجرایی کمشیب گفته میشود که برای جاریشدن آب در زیرزمین حفر میکنند.<ref> [https://www.vajehyab.com/?q= | قنات که در خردهفرهنگهای ایرانی، کاریز، کَهریز و کاهریز نیز نامیده شده، به مجرایی کمشیب گفته میشود که برای جاریشدن آب در زیرزمین حفر میکنند.<ref>[https://www.vajehyab.com/?q=قنات عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه قنات.]</ref> این سامانه در ایران و آسیای میانه به قنات و کاریز و در کشورهای عربی به «فَقَره» معروف است. کاریز کلمهای پارسی؛ اما قنات معربِ کنات است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/163658/آشنایی-با-قنات «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.]</ref> | ||
== | == تاریخچه == | ||
در اوایل هزاره یکم قبل از میلاد، قبایل کوچکی که سابقهٔ کشاورزی داشتند به فلات ایران مهاجرت کردند.<ref>[https://www.kojaro.com/2016/8/22/121389/what-is-qanat/ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.]</ref> کشاورزی، وابسته به آب بود و بارش اندک باران در سرزمینهای فلات ایران، کشاورزان را به یافتن سازوکاری برای هدایت آبهای زیرزمینی به سطح زمین، ترغیب میکرد.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/163658/آشنایی-با-قنات «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.]</ref> ایرانیان دوره هخامنشیان برای نخستین بار در جهان به فناوری قنات دست یافتند<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> و با این سازوکار، آب را از درون زمین به سطح آن جاری کردند.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/163658/آشنایی-با-قنات «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.]</ref> بهرهگیری از آب قنات همچنان در برخی از نواحی خشک ایران، رایج است<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1344300/نقد-و-بررسی-کتاب-قنات-ها-فنی-برای-دستیابی-به-اب?q=قنات%20ها&score=24.0&rownumber=4 کریمی، «نفد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، ص47.]</ref> و سازهٔ قنات از گذشته تا کنون، تغییر چندانی نکرده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/u/221486 کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | |||
== | == خاستگاه ایرانی قنات == | ||
هانری گوبلو در کتاب «قناتها فنی برای دستیابی به آب»<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1344300/نقد-و-بررسی-کتاب-قنات-ها-فنی-برای-دستیابی-به-اب?q=قنات%20ها&score=24.0&rownumber=4 کریمی، «نفد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، ص47.]</ref> و ابوبکر کرجی در کتاب «استخراج آبهای پنهان»، نحوهٔ هدایت آبهای زیرزمینی را شرح داده و ایرانیان باستان را بهعنوان سازندگان اصلی و برتر قنات معرفی کردهاند. در اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم میلادی نیز یک جهانگرد فرانسوی-بریتانیایی به نام «ژان چاردین» شرح داده است که ایرانیان با موقعیتیابی محل دقیق آب، این توانایی را داشتند که آب را تا فاصلهٔ بسیار دور انتقال دهند.<ref>[https://www.kojaro.com/2016/8/22/121389/what-is-qanat/ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.]</ref> پژوهشگران معتقدند قنات از ایران به بسیاری از کشورهای جهان از جمله عمان، یمن و آفریقا راه یافت و سپس توسط [[مسلمانان]] به اسپانیا انتقال داده شد.<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> | |||
== | == جغرافیا == | ||
اکثر پژوهشگران معتقدند نخستین کاریزها در محدودهٔ دامنههای جنوبی رشتهکوه البرز و دامنه کوههای منفرد پدید آمدهاند.<ref>[https://www.kojaro.com/2016/8/22/121389/what-is-qanat/ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.]</ref> این مناطق که زمینهای نسبتاً خشکی دارند بهدلیل اتصال به ارتفاعات، دارای سفرههای آب زیرزمینی هستند. در اقلیم گرم و نیمهخشک فلات مرکزی ایران بهسبب تبخیر بیش از اندازه آب، امکان استفاده از جویهای روباز نیست، از اینرو، با ساخت قنات توانستند آبهای زیرزمینی را تا مسافتهای دورتر به دشتهای کمآب برسانند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/238927/قنات کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | |||
==کارکرد== | == مهمترین قناتهای ایران == | ||
مهمترین قناتهای ایران در استانهای کویری خراسان، یزد، [[کرمان]]، مرکزی و فارس واقع شده است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/163658/آشنایی-با-قنات «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.]</ref> امروزه همچنان۴۰ هزار رشته قنات در سراسر ایران فعال هستند، که از میان آنها، ۱۱ قنات طولانی و عجیب، در فهرست [[میراث جهانی یونسکو در ایران|میراث جهانی یونسکو]] در سال ۲۰۱۶م به ثبت رسیده که قنات گوهرریز جوپار، بلده فردوس، ابراهیمآباد اراک، مُزدآباد، عمومی وُزوان، حسنآباد مُشیر، باغ زارچ، اکبرآباد بم، قَصبه گُناباد و قنات قاسمآباد بم از آن جمله است.<ref>[https://lastsecond.ir/blog/9521-11-iranian-aqueducts-in-the-unesco-world-heritage «قناتهای طویل و عجیب ایرانی»، لست سکند.]</ref> | |||
== کارکرد == | |||
قناتها کاربردهای مختلفی دارند از جمله: | قناتها کاربردهای مختلفی دارند از جمله: | ||
* هدایت آب و مدیریت آن برای کشاورزی، دامپروری و مصرف انسانی؛<ref>[https://weathermashhad.ir/7289/ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد ؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.]</ref> | |||
*هدایت آب و مدیریت آن برای کشاورزی، دامپروری و مصرف انسانی؛<ref> | * شیرینکردن اراضی با احیای قنوات؛<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> | ||
*شیرینکردن اراضی با احیای قنوات؛<ref> | * تأمین آب شیرین در جزایر مناطق گرمسیر؛<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> | ||
*تأمین آب شیرین در جزایر مناطق گرمسیر؛<ref> | * آبادانی کویرها؛<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1344300/نقد-و-بررسی-کتاب-قنات-ها-فنی-برای-دستیابی-به-اب?q=قنات%20ها&score=24.0&rownumber=4 کریمی، «نفد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، ص47.]</ref> | ||
*آبادانی کویرها؛<ref> | * پرورش ماهی؛<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> | ||
*پرورش ماهی؛<ref> | * جلوگیری از سیلاب درونشهری.<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد]</ref> | ||
*جلوگیری از سیلاب درونشهری.<ref> [https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد]</ref> | |||
==ساختار== | == ساختار == | ||
سامانهٔ سادهٔ قناتها از عناصر مشخصی شامل یک مادرچاه، چندین میله، یک کوره و مظهر (دهانه پایاب پسچال) تشکیل شده است.<ref>[https://icqhs.org/st/29&mid=53 «درباره قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب.]</ref> | |||
* مادرچاه؛ نخستین چاه از مجموعهٔ چاههای یک قنات است که به سفرههای آب زیرزمینی میرسد. عمق مادرچاه در نواحی مختلف، متفاوت است و عمیقترین آنها در قنات «قصبه گناباد» با عمق حدود ۳۰۰ متر است.<ref>[https://icqhs.org/st/29&mid=53 «درباره قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب.]</ref> | |||
* میله؛ به چاههایی که در فاصلهٔ میان مادرچاه تا مظهر قنات برای هوادهی و تسهیل خاکبرداری و لایروبی کنده میشود، میله میگویند.<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> | |||
* کوره؛ آبراههای زیرزمینی است که از یک سو به مادرچاه و از سوی دیگر به مظهر متصل میشود و آب را با شیب کم، هدایت میکند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/238927/قنات کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | |||
* مظهر؛ دهانهٔ قنات است که آب، از آنجا خارج شده<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> و در سطح زمین، جاری میشود.<ref>[http://ensani.ir/file/download/article/20120325160659-1065-62.pdf خرسندی آقایی، عبدالی،«کاریز یا قنات»، ص54.]</ref> | |||
* طول یک رشته قنات در میزان آبدهی آن مؤثر است. این شرایط بستگی به شیب زمین و عمق مادرچاه دارد، هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد، عمق مادرچاه بیشتر میشود؛<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/163658/آشنایی-با-قنات «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.]</ref> در برخی کاریزها، فاصلهٔ مظهر قنات تا مادرچاه، چندین کیلومتر فاصله دارد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/238927/قنات کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | |||
== چگونگی احداث قنات == | |||
ساخت قنات نیازمند درک دقیقی از لایههای درون زمین است.<ref>[https://www.kojaro.com/2016/8/22/121389/what-is-qanat/ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.]</ref> نخست با گمانهزنی، محلی برای حفر چاه انتخاب میشود؛ سپس چاههایی به اسم گمانه حفر میشود.<ref>[https://rooberah.net/mag/qanat-introduction/ محدثی، «قنات | از چگونگی حفر قنات تا ثبت جهانی این سازه آبی ایرانی»، گردشگری روبه راه]</ref> چاه گمانهای که به آب برسد بهعنوان مادرچاه شناخته میشود. در مرحلهٔ بعد، تونلی از جانب مظهر قنات به سمت مادرچاه حفر میشود. چاههای عمودی را معمولاً در فواصل ۲۰–۳۵ متری از هم، از سطح زمین حفر میکنند تا به تونل منتهی شود. شیب یک قنات نیز با استفاده از تراز معلق بین دو طناب که هر کدام به طول نُه متر است، تعیین میشود. شیب یک قنات کوتاه، بین ۱:۱۰۰۰ تا ۱:۱۵۰۰ متغیر است؛ اما شیب قناتهای طولانی، تقریباً صفر است.<ref>[https://www.destinationiran.com/fa/حفر-قنات-کاریز-ایران.htm محرابی، «حفر قنات در ایران»، سایت گردشگری دستی بر ایران.]</ref> | |||
== مزیتها و محدودیتهای قنات == | |||
=== مزایا === | |||
==مزیتها و محدودیتهای قنات== | |||
===مزایا=== | |||
* استفاده از نیروی ثقل زمین در سیستم استخراج آب از قنات؛ | * استفاده از نیروی ثقل زمین در سیستم استخراج آب از قنات؛ | ||
* بهصرفهبودن احداث قنات در مقابل آب چاه؛<ref> | * بهصرفهبودن احداث قنات در مقابل آب چاه؛<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> | ||
* دائمیبودن آب قنات و | * دائمیبودن آب قنات و استفادهٔ طولانی مدت از آن؛<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/163658/آشنایی-با-قنات «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.]</ref> | ||
* کاهش هدررفت آب بر اثر تبخیر یا نفوذ در خاک؛ | * کاهش هدررفت آب بر اثر تبخیر یا نفوذ در خاک؛ | ||
* تجدیدپذیربودن آبهای زیرزمینی.<ref> | * تجدیدپذیربودن آبهای زیرزمینی.<ref>[https://weathermashhad.ir/7289/ چیست و چه کاربردی دارد ؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.]</ref> | ||
===محدودیتها=== | |||
* میسرنبودن حفر قنات در زمینهای هموار و ماسهای و نواحی کمشیب؛<ref> | === محدودیتها === | ||
* میسرنبودن حفر قنات در زمینهای هموار و ماسهای و نواحی کمشیب؛<ref>شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.</ref> | |||
* قابل کنترلنبودن آب قنات بهدلیل دائمیبودن آن؛ | * قابل کنترلنبودن آب قنات بهدلیل دائمیبودن آن؛ | ||
* حساسیت نسبت به تغییرات سطح آب زیرزمینی؛<ref> | * حساسیت نسبت به تغییرات سطح آب زیرزمینی؛<ref>[https://weathermashhad.ir/7289/ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.]</ref> | ||
* کاهش آب قنات در فصول گرم و | * کاهش آب قنات در فصول گرم و سالهای خشک؛<ref>[https://icqhs.org/st/29&mid=53 «درباره قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب.]</ref> | ||
* آسیبپذیر بودن قنات در مقابل سیل و زلزله.<ref> | * آسیبپذیر بودن قنات در مقابل سیل و زلزله.<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.]</ref> | ||
== انواع آبهای قنات == | |||
در بیشتر نقاط ایران قناتها با دو عنوان نر و ماده، تفکیک میشوند. آب نر معمولاً پرفشار است و برای آشامیدن مناسب نیست، معمولاً در آبیاری خرابی ایجاد میکند، گلآلود است و در تماس با دست یا بدن حالت لرزش ایجاد میکند. در حالیکه قنات ماده، محصولات را کاملاً سیراب میکند و در طول سال همیشه آب یکسان دارد.<ref>[https://research.iaun.ac.ir/pd/s.sadeghi/pdfs/UploadFile_9088.pdf «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد]</ref> | |||
== چالشهای فرارو == | |||
سازهٔ قنات، کمهزینه، بادوام و سازگار با محیط زیست است؛ اما با ورود فناوری جدید<ref>[https://weathermashhad.ir/7289/ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.]</ref> و افزایش شمار چاههای عمیق، بهمرور از تعداد قناتها کاسته شد<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/238927/قنات کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> و ۹۰ درصد از آنها خشک شدند؛ حفر چاههای عمیق، سطح آبهای زیرزمینی را بهگونهای پایین برد که احیای قناتها امکانپذیر نیست.<ref>[https://weathermashhad.ir/7289/ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا].</ref> | |||
== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
== | == منابع == | ||
* «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین. تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۰ش. | |||
* «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد، تاریخ بازدید: ۲۹ آبان ۱۴۰۱ش. | |||
* «دربارهٔ قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب، تاریخ بازدید: ۲۹ آبان ۱۴۰۱ش. | |||
* شریفی بایگی، حسین، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد ؟!»، پایگاه علمی آب و هوا، تاریخ درج مطلب: ۹ دی ۱۴۰۰. | |||
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، در وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۱ش. | |||
* کرم همدانی، علی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۹ش. | |||
* کریمی، مصطفی، «نقد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، پژوهشنامه فرهنگی هرمزگان، شماره ۳، ۱۳۹۱ش | |||
* محدثی، ریحانه، «قنات | از چگونگی حفر قنات تا ثبت جهانی این سازه آبی ایرانی»، گردشگری روبه راه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ش. | |||
* محرابی، رحمان، «حفر قنات در ایران»، وبسایت گردشگری دستی بر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ش. | |||
* محمودی، امیرعلی، «قنات چیست»، کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۴۰۱ش. | |||
{{معماری ایرانی-افقی}} | |||
{{ | |||
[[رده:عناصر معماری]] | |||
[[رده:معماری ایرانی]] | |||
[[رده: | |||
[[رده: معماری | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۴:۳۲
قنات؛ فناوری باستانی ایرانیان برای دسترسی به آبهای زیرزمینی.
قنات یا کاریز، مجرای آب زیرزمینی است که آب شیرین را جهت مصارف کشاورزی، انسانی و دامی به مناطق کمآب انتقال میدهد و در زندگی جمعی ایرانیان، از اهمیت فرهنگیِ شایانی برخوردار بوده است. کاریز مهمترین دستاورد انسان در آبرسانی به مناطق کمآب، پیش از ابداع سامانهٔ لولهکشی آب بهشیوهٔ نوین بوده است. مهمترین و قدیمیترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در سال ۲۰۱۶م برخی از قناتهای ایران بهعنوان میراث جهانی، ثبت شده که قدمت آنها به ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال میرسد.
مفهومشناسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]قنات که در خردهفرهنگهای ایرانی، کاریز، کَهریز و کاهریز نیز نامیده شده، به مجرایی کمشیب گفته میشود که برای جاریشدن آب در زیرزمین حفر میکنند.[۱] این سامانه در ایران و آسیای میانه به قنات و کاریز و در کشورهای عربی به «فَقَره» معروف است. کاریز کلمهای پارسی؛ اما قنات معربِ کنات است.[۲]
تاریخچه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در اوایل هزاره یکم قبل از میلاد، قبایل کوچکی که سابقهٔ کشاورزی داشتند به فلات ایران مهاجرت کردند.[۳] کشاورزی، وابسته به آب بود و بارش اندک باران در سرزمینهای فلات ایران، کشاورزان را به یافتن سازوکاری برای هدایت آبهای زیرزمینی به سطح زمین، ترغیب میکرد.[۴] ایرانیان دوره هخامنشیان برای نخستین بار در جهان به فناوری قنات دست یافتند[۵] و با این سازوکار، آب را از درون زمین به سطح آن جاری کردند.[۶] بهرهگیری از آب قنات همچنان در برخی از نواحی خشک ایران، رایج است[۷] و سازهٔ قنات از گذشته تا کنون، تغییر چندانی نکرده است.[۸]
خاستگاه ایرانی قنات
[ویرایش | ویرایش مبدأ]هانری گوبلو در کتاب «قناتها فنی برای دستیابی به آب»[۹] و ابوبکر کرجی در کتاب «استخراج آبهای پنهان»، نحوهٔ هدایت آبهای زیرزمینی را شرح داده و ایرانیان باستان را بهعنوان سازندگان اصلی و برتر قنات معرفی کردهاند. در اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم میلادی نیز یک جهانگرد فرانسوی-بریتانیایی به نام «ژان چاردین» شرح داده است که ایرانیان با موقعیتیابی محل دقیق آب، این توانایی را داشتند که آب را تا فاصلهٔ بسیار دور انتقال دهند.[۱۰] پژوهشگران معتقدند قنات از ایران به بسیاری از کشورهای جهان از جمله عمان، یمن و آفریقا راه یافت و سپس توسط مسلمانان به اسپانیا انتقال داده شد.[۱۱]
جغرافیا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]اکثر پژوهشگران معتقدند نخستین کاریزها در محدودهٔ دامنههای جنوبی رشتهکوه البرز و دامنه کوههای منفرد پدید آمدهاند.[۱۲] این مناطق که زمینهای نسبتاً خشکی دارند بهدلیل اتصال به ارتفاعات، دارای سفرههای آب زیرزمینی هستند. در اقلیم گرم و نیمهخشک فلات مرکزی ایران بهسبب تبخیر بیش از اندازه آب، امکان استفاده از جویهای روباز نیست، از اینرو، با ساخت قنات توانستند آبهای زیرزمینی را تا مسافتهای دورتر به دشتهای کمآب برسانند.[۱۳]
مهمترین قناتهای ایران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]مهمترین قناتهای ایران در استانهای کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس واقع شده است.[۱۴] امروزه همچنان۴۰ هزار رشته قنات در سراسر ایران فعال هستند، که از میان آنها، ۱۱ قنات طولانی و عجیب، در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۶م به ثبت رسیده که قنات گوهرریز جوپار، بلده فردوس، ابراهیمآباد اراک، مُزدآباد، عمومی وُزوان، حسنآباد مُشیر، باغ زارچ، اکبرآباد بم، قَصبه گُناباد و قنات قاسمآباد بم از آن جمله است.[۱۵]
کارکرد
[ویرایش | ویرایش مبدأ]قناتها کاربردهای مختلفی دارند از جمله:
- هدایت آب و مدیریت آن برای کشاورزی، دامپروری و مصرف انسانی؛[۱۶]
- شیرینکردن اراضی با احیای قنوات؛[۱۷]
- تأمین آب شیرین در جزایر مناطق گرمسیر؛[۱۸]
- آبادانی کویرها؛[۱۹]
- پرورش ماهی؛[۲۰]
- جلوگیری از سیلاب درونشهری.[۲۱]
ساختار
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سامانهٔ سادهٔ قناتها از عناصر مشخصی شامل یک مادرچاه، چندین میله، یک کوره و مظهر (دهانه پایاب پسچال) تشکیل شده است.[۲۲]
- مادرچاه؛ نخستین چاه از مجموعهٔ چاههای یک قنات است که به سفرههای آب زیرزمینی میرسد. عمق مادرچاه در نواحی مختلف، متفاوت است و عمیقترین آنها در قنات «قصبه گناباد» با عمق حدود ۳۰۰ متر است.[۲۳]
- میله؛ به چاههایی که در فاصلهٔ میان مادرچاه تا مظهر قنات برای هوادهی و تسهیل خاکبرداری و لایروبی کنده میشود، میله میگویند.[۲۴]
- کوره؛ آبراههای زیرزمینی است که از یک سو به مادرچاه و از سوی دیگر به مظهر متصل میشود و آب را با شیب کم، هدایت میکند.[۲۵]
- مظهر؛ دهانهٔ قنات است که آب، از آنجا خارج شده[۲۶] و در سطح زمین، جاری میشود.[۲۷]
- طول یک رشته قنات در میزان آبدهی آن مؤثر است. این شرایط بستگی به شیب زمین و عمق مادرچاه دارد، هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد، عمق مادرچاه بیشتر میشود؛[۲۸] در برخی کاریزها، فاصلهٔ مظهر قنات تا مادرچاه، چندین کیلومتر فاصله دارد.[۲۹]
چگونگی احداث قنات
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ساخت قنات نیازمند درک دقیقی از لایههای درون زمین است.[۳۰] نخست با گمانهزنی، محلی برای حفر چاه انتخاب میشود؛ سپس چاههایی به اسم گمانه حفر میشود.[۳۱] چاه گمانهای که به آب برسد بهعنوان مادرچاه شناخته میشود. در مرحلهٔ بعد، تونلی از جانب مظهر قنات به سمت مادرچاه حفر میشود. چاههای عمودی را معمولاً در فواصل ۲۰–۳۵ متری از هم، از سطح زمین حفر میکنند تا به تونل منتهی شود. شیب یک قنات نیز با استفاده از تراز معلق بین دو طناب که هر کدام به طول نُه متر است، تعیین میشود. شیب یک قنات کوتاه، بین ۱:۱۰۰۰ تا ۱:۱۵۰۰ متغیر است؛ اما شیب قناتهای طولانی، تقریباً صفر است.[۳۲]
مزیتها و محدودیتهای قنات
[ویرایش | ویرایش مبدأ]مزایا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- استفاده از نیروی ثقل زمین در سیستم استخراج آب از قنات؛
- بهصرفهبودن احداث قنات در مقابل آب چاه؛[۳۳]
- دائمیبودن آب قنات و استفادهٔ طولانی مدت از آن؛[۳۴]
- کاهش هدررفت آب بر اثر تبخیر یا نفوذ در خاک؛
- تجدیدپذیربودن آبهای زیرزمینی.[۳۵]
محدودیتها
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- میسرنبودن حفر قنات در زمینهای هموار و ماسهای و نواحی کمشیب؛[۳۶]
- قابل کنترلنبودن آب قنات بهدلیل دائمیبودن آن؛
- حساسیت نسبت به تغییرات سطح آب زیرزمینی؛[۳۷]
- کاهش آب قنات در فصول گرم و سالهای خشک؛[۳۸]
- آسیبپذیر بودن قنات در مقابل سیل و زلزله.[۳۹]
انواع آبهای قنات
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در بیشتر نقاط ایران قناتها با دو عنوان نر و ماده، تفکیک میشوند. آب نر معمولاً پرفشار است و برای آشامیدن مناسب نیست، معمولاً در آبیاری خرابی ایجاد میکند، گلآلود است و در تماس با دست یا بدن حالت لرزش ایجاد میکند. در حالیکه قنات ماده، محصولات را کاملاً سیراب میکند و در طول سال همیشه آب یکسان دارد.[۴۰]
چالشهای فرارو
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سازهٔ قنات، کمهزینه، بادوام و سازگار با محیط زیست است؛ اما با ورود فناوری جدید[۴۱] و افزایش شمار چاههای عمیق، بهمرور از تعداد قناتها کاسته شد[۴۲] و ۹۰ درصد از آنها خشک شدند؛ حفر چاههای عمیق، سطح آبهای زیرزمینی را بهگونهای پایین برد که احیای قناتها امکانپذیر نیست.[۴۳]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه قنات.
- ↑ «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.
- ↑ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.
- ↑ «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.
- ↑ کریمی، «نفد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، ص47.
- ↑ کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کریمی، «نفد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، ص47.
- ↑ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.
- ↑ کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.
- ↑ «قناتهای طویل و عجیب ایرانی»، لست سکند.
- ↑ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد ؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ کریمی، «نفد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، ص47.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد
- ↑ «درباره قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب.
- ↑ «درباره قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ خرسندی آقایی، عبدالی،«کاریز یا قنات»، ص54.
- ↑ «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.
- ↑ کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محمودی، «قنات چیست»، کجارو.
- ↑ محدثی، «قنات | از چگونگی حفر قنات تا ثبت جهانی این سازه آبی ایرانی»، گردشگری روبه راه
- ↑ محرابی، «حفر قنات در ایران»، سایت گردشگری دستی بر ایران.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین.
- ↑ چیست و چه کاربردی دارد ؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.
- ↑ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.
- ↑ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.
- ↑ «درباره قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد.
- ↑ «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد
- ↑ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.
- ↑ کرم همدانی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ شریفی بایگی، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد؟!»، پایگاه علمی آب و هوا.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- «آشنایی با قنات»، همشهری آنلاین. تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۰ش.
- «چگونگی عملکرد قنات»، دانشگاه آزاد نجفآباد، تاریخ بازدید: ۲۹ آبان ۱۴۰۱ش.
- «دربارهٔ قنات»، وبسایت مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب، تاریخ بازدید: ۲۹ آبان ۱۴۰۱ش.
- شریفی بایگی، حسین، «قنات یا کاریز چیست و چه کاربردی دارد ؟!»، پایگاه علمی آب و هوا، تاریخ درج مطلب: ۹ دی ۱۴۰۰.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، در وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۱ش.
- کرم همدانی، علی و دیگران، «قنات»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۹ش.
- کریمی، مصطفی، «نقد و بررسی کتاب قناتها؛ فنی برای دستیابی به آب»، پژوهشنامه فرهنگی هرمزگان، شماره ۳، ۱۳۹۱ش
- محدثی، ریحانه، «قنات | از چگونگی حفر قنات تا ثبت جهانی این سازه آبی ایرانی»، گردشگری روبه راه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- محرابی، رحمان، «حفر قنات در ایران»، وبسایت گردشگری دستی بر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ش.
- محمودی، امیرعلی، «قنات چیست»، کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۴۰۱ش.
