پرش به محتوا

پیش‌نویس:کفران نعمت: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
imported>شاهرودی
 
(۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''<big>کفران نعمت</big>'''؛ انکار اعتقادی، زبانی و عملی نعمت.<br>
[[پرونده:کفران نعمت.jpg|جایگزین=زنده به‌گور کردن جوجه‌های یک‌روزه|بندانگشتی|زنده به‌گور کردن جوجه‌های یک‌روزه]]
'''{{درشت|کفران نعمت}}'''؛ انکار اعتقادی، زبانی و عملی نعمت.


براساس آموزه‌های اخلاقی، [[شکرگزاری]] از نعمت‌های الهی، تأثیر ویژه‌ای در رشد و تکامل معنوی انسان دارد و در مقابل، ناسپاسی و کفران نعمت از گناهان کبیره‌ای است که سبب نابودی دنیا و آخرت بشر می‌شود.
کفران نعمت به معنای ناسپاسی در برابر نعمت‌های الهی است و در برابر شکر قرار دارد. این مفهوم گاه اعتقادی و زبانی است؛ یعنی نادیده گرفتن منبع نعمت و انکار آن و گاه عملی است؛ یعنی [[مصرف]] نابجا و بی‌ثمر نعمت‌ها. عواملی همچون رفاه و ثروت، غرور، جهل، غفلت و دلبستگی به دنیا از زمینه‌های اصلی کفران به‌شمار می‌آیند. پیامدهای آن نابودی نعمت، تهدید الهی، عذاب اخروی و محرومیت از برکات معنوی است. برای درمان، توجه به نعمت‌ها، درک اهمیت شکرگزاری، نگاه به افراد کم‌بضاعت و اندیشیدن به بلاها توصیه شده است.
==مفهوم‌شناسی==
کُفر در لغت به‌معنای پنهان کردن چیزی است<ref>[https://lib.efatwa.ir/40718/5/191 ابن‌فارس، معجم مقاييس اللغة، 1404ق، ج5، ص191.]</ref> و پوشاندن نعمت و ترک [[شکرگزاری]] از آن را کفران نعمت گویند.<ref>[https://lib.eshia.ir/41892/1/714 راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن‏، 1412ق، ص714.]</ref> این مفهوم در نشناختن نعمت، شاد نبودن به آن و صرف نکردن آن در مصرفی که خداوند به آن راضی است نیز استعمال می‌شود.<ref>[https://lib.eshia.ir/10341/1/789 نراقی، معراج السعاده،1397ش، ص789.]</ref>
==تفاوت کفر و کفران نعمت==
کفر، در مقابل [[ایمان]] و کفر نعمت مقابل شکر نعمت است.<ref>[https://lib.eshia.ir/40707/5/144 ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج5، ص144.]</ref> به بیانی دیگر، كفر در انكار دين و كفران بيشتر در انكار نعمت به‌ كار می‌رود.<ref>[https://lib.eshia.ir/71428/6/122 قرشى، قاموس قرآن،1412ق، ج6، ص122.]</ref>
==عوامل کفران نعمت==
در آموزه‌های اسلامی مواردی چون نداشتن توفیق شکرگزاری،<ref>[https://lib.eshia.ir/71401/1/558 تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم،‏1410ق، ص558.]</ref> خواست آرزوهای بلند،<ref>[https://lib.eshia.ir/71401/1/325 تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، 1410ق، ص325.]</ref> بهره‌مندى از رفاه و آسایش،<ref>سورۀ یونس، آیۀ 22-23 و سورۀ نحل، آیۀ 112.</ref> ثروت فراوان،<ref>سورۀ کهف، آیۀ 32-37.</ref> ناراحتی و مصیبت،<ref>سورۀ هود، آیۀ 9، سورۀ شوری، آیۀ 48.</ref> عدم توجه به صاحب نعمت(خدا)،<ref>خمینی، شرح چهل حدیث، 1368ش، ص346.</ref> [[غرور]] و فریب‌خوردگی،<ref>نوری، مبانی اخلاق، مشهد،1384ش، ص261.</ref> جهل،<ref>دهقانی‌، آينه فضيلت: شرح خطبۀ متقین، 1386ش، ج2، ص367.</ref> غفلت،<ref>دهقانی‌، آينه فضيلت: شرح خطبۀ متقین، 1386ش، ج2، ص368.</ref> ناچیز شمردن نعمت‌ها<ref>سورۀ نحل، آیۀ 18.</ref> و دلبستگی به دنیا<ref>فتحعلی‌خانی، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، 1379ش، ج1، ص103-104.</ref> ازجمله عوامل [[کفران نعمت]] هستند.
==انواع کفران نعمت==
کفران اعتقادی و زبانی؛ بدین معنا است که شخص اعتقادی به این ندارد که هر نعمتی از خدا است و هر آنچه را دارد، حاصل فکر و عمل خود می‌پندارد<ref>جوادی ‌آملی، تسنیم، 1374ش، ج10، ص343.</ref> و سخنی از شکر نعمت‌ها بر زبان نمی‌آورد، همانند قارون که ثروت خود را تنها حاصل فکر و تلاش خود می‌دانست؛<ref>سورۀ قصص، آیۀ 78.</ref> این نوع کفران دو صورت دارد:
*'''جهل نعمت'''؛ به‌معنای جهل به اصل نعمت است که دو وجه دارد؛ نخست اینکه فرد نعمت را نادیده می‌گیرد، به‌گونه‌ای که بود و نبود آن نعمت برایش یکسان است. در صورتی دیگر، فرد جهل به صاحب نعمت دارد؛ او در اصل پروردگار خود را نشناخته یا او را به‌عنوان نعمت‌دهنده نمی‌داند.
*'''کفر در حالات روحی'''؛ انسان عاقلی که نعمت خدا به او می‌رسد، باید خوشحال باشد که مورد عنایت خداوند واقع شده است؛ اما اگر با وجود این خرسند نبود و حتی نسبت به خدا گمان بد داشت، این حالت روحی کفر به نعمت‌های خداوندی است.<ref>دستغیب، گناهان کبیره، 1383ش، ج1، ص350-351.</ref>
کفران عملی؛ کسی که نعمت‌های الهی را در جای مناسب خودش مصرف نمی‌کند، به کفران نعمت مبتلا است.<ref>جوادی‌آملی، تسنیم، 1374ش، ج10، ص242.</ref> موارد زیر نمونه‌هایی از کفران عملی است:
*[[اسراف]]؛ بدین معنا که نعمت الهی در راه درست خود مصرف ‌نشود.<ref>شاهدی، «عوامل کفران نعمت از منظر آیات و روایات»، 1398ش، ص5.</ref>
*صرف دانش در راه‌های نابجا همچون ساخت سلاح‌های مخرب که نمونه‌ای از کفران عملی نعمت است.<ref>سبحانی، مربی نمونه: تفسیر سورۀ لقمان،1391ش، ص92.</ref>
*کسی که با «دست» خود دیگران را بزند، کفران نعمت کرده است؛ چرا که هدف از خلقت دست، دفع اذیت و برداشتن چیزهای ضروری است و زدن افراد با آن، کفران این نعمت محسوب می‌شود.
*هرکس که با چشم خود به [[نامحرم]] نگاه کند، نعمت چشم را کفران کرده است.
*کسی که مال را صرفاً ذخیره کند، کفران نعمت خدا کرده چرا که هدف از خلقت آن این است که بندگان از آن بهره‌مند شوند و تعدیل و برابری به‌واسطۀ آن صورت بگیرد.<ref>[https://lib.eshia.ir/10341/1/796 نراقی، معراج السعاده، 1397ش،ج1، ص796.]</ref>
==پیامدهای کفران نعمت==
*نابودی نعمت؛ از عواقب مهم ناسپاسی از نعمت، نابودی آن است؛ بدین معنا که آن نعمت نسبت به صاحبش به عذاب تبدیل می‌شود؛ نمونۀ آن قوم سبأ است که در برابر باغ‌ها و رزق و روزی فراوانی که خداوند به آنها داده بود، ناسپاسی کردند و خداوند نیز به عقوبت آن، باغ‌ها و سرزمینشان را عامل نابودی‌شان قرار داد.<ref>سورۀ سبأ، آیۀ 15-16.</ref>
*تهدید الهی؛ خداوند در [[قرآن]] کریم کسانی را که به هنگام [[رنج]] به درگاه الهی پناه می‌برند و بعد از رهایی از سختی، خدا را فراموش می‌کنند، به انتقام الهی تهدید می‌کند.<ref>سورۀ روم، آیۀ 33-34.</ref>
*عذاب دردناک؛ بر اساس آیات [[قرآن]] کریم، کفر نعمت سبب عذاب شدید اخروی است.<ref>سورۀ ابراهیم، آیۀ 7 و 28 و 29.</ref>
*شهادت نعمت به ضرر صاحبش؛ به فرمودۀ [[امام علی]]، اگر شخصی از کفران نعمت خود توبه نکند، نعمتِ زایل شده علیه صاحبش در قیامت گواهی خواهد داد.<ref>[https://lib.eshia.ir/11025/16/328 حرعاملی، تفصیل وسائل الشيعة الی تحصیل مسائل الشریعة، 1409ق، ج16، ص328.]</ref>
*استدراج؛<ref group="یادداشت">یکی از مجازات‌هاى الهى كه به صورت يك سنت دربارۀ بسيارى از گنهكاران سركش اجرا مى‌شود؛ بدین معنا که گناهكاران و طغيانگران جسور و زورمند را طبق يك سنت، فوراً گرفتار مجازات نمى‌كند، بلكه درهاى نعمت‌ها را به روى آنها مى‌گشايد، هرچه بيشتر در مسير طغيان گام برمى‌دارند، نعمت خود را بيشتر مى‌كند تا عذاب سخت‌تری داشته باشند. ([https://lib.eshia.ir/50082/7/32 مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج7، ص32-33.])</ref> شخصی که در نعمت‌های ظاهری دنیا غوطه‌ور می‌شود و توفیق شکرگزاری ندارد، به عذاب استدراج دچار خواهد شد.<ref>[https://lib.eshia.ir/15139/1/246/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AC ابن‌شعبه حرانى،‏ تحف العقول‏ عن آل الرسول، 1404ق، ص246.]</ref>
*فشار قبر،<ref>[https://lib.eshia.ir/71860/6/221 مجلسى، بحار الأنوار، 1403ق، ج6، ص221.]</ref> عدم استجابت دعا<ref>[https://lib.eshia.ir/71401/1/754/%D9%82%D8%AF_%D8%B3%D8%AF%D8%AF%D8%AA تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم‏، 1410ق، ص754.]</ref> و انکار فضل الهی  نیز از دیگر پیامدهای کفران نعمت است.


==درمان کفران نعمت==
== تعریف کفران نعمت ==
سود و زیانِ شکر و کفران نعمت متوجه خود بنده است؛ چرا که اگر خداوند، بندگان را از ناسپاسی بر حذر می‌دارد تمام فواید این عمل متوجه خود بنده می‌شود.<ref>سورۀ نمل، آیه 40.</ref> در آموزه‌های دینی برای درمان و دوری از کفران نعمت، راهکارهایی ذکرشده است:
[[پرونده:کفران نعمت۱.jpg|جایگزین=یکی از مراکز جمع‌آوری نان خشک در تهران|بندانگشتی|یکی از مراکز جمع‌آوری نان خشک در تهران]]
===آگاهی نسبت به نعمت‌ها===
کُفر در لغت به‌معنای پنهان کردن چیزی است<ref>[https://lib.efatwa.ir/40718/5/191 ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، 1404ق، ج5، ص191.]</ref> و پوشاندن نعمت و ترک شکرگزاری از آن را کفران نعمت گویند.<ref>[https://lib.eshia.ir/41892/1/714 راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن‏، 1412ق، ص714.]</ref> این مفهوم در نشناختن نعمت، شاد نبودن به آن و صرف نکردن آن در مصرفی که خداوند به آن راضی است نیز استعمال می‌شود.<ref>[https://lib.eshia.ir/10341/1/789 نراقی، معراج السعاده،1397ش، ص789.]</ref>
اولین گام [[شکرگزاری]]، آگاهی و تفکر در نعمت‌های ظاهری و باطنی خداوند است؛ زیرا دقت و اندیشه در این نعمت‌ها، شکرگزاری را در انسان تقویت می‌کند.<ref>نراقی، المعراج السعادۀ، بی‌تا، ص810.</ref>  
 
===توجه به افراد پایین‌تر از خود===
== تفاوت کفر و کفران نعمت ==
توجه به افرادی که در سطح پایین‌تری از انسان زندگی‌ می‌کنند، از دیگر راه‌های جلوگیری از کفران نعمت است؛ به میزانی که انسان در سبک زندگی افراد کم‌بضاعت توجه کند، شکرگزاری او تقویت می‌شود؛ به این جهت که خود را در جایگاه او تصور می‌کند و به‌دلیل اینکه در چنان وضعیتی نیست، خدا را شاکر می‌شود؛ در مقابل هرچه به زندگی انسان‌های بالاتر متوجه شود، وسوسه‌های شیطانی او را در دام ناسپاسی و ناشکری می‌اندازند.<ref>نراقی، المعراج السعادۀ، بی‌تا، ص810.</ref>  
کفر، در مقابل [[ایمان]] و کفر نعمت مقابل شکر نعمت است.<ref>[https://lib.eshia.ir/40707/5/144 ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج5، ص144.]</ref> به بیانی دیگر، کفر در انکار [[دین]] و کفران بیشتر در انکار نعمت به کار می‌رود.<ref>[https://lib.eshia.ir/71428/6/122 قرشی، قاموس قرآن،1412ق، ج6، ص122.]</ref>
===دقت در اهمیت شکرگزاری===
 
دقت در آموزه‌های موجود در باب [[شکرگزاری]]، مشوق انسان در راه دستیابی به این ویژگی است.<ref>النراقی، المعراج السعادۀ، بی‌تا، ص810.</ref>  
== عوامل کفران نعمت ==
===توجه به بلاها===
در آموزه‌های اسلامی مواردی چون نداشتن توفیق شکرگزاری،<ref>[https://lib.eshia.ir/71401/1/558 تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم،‏1410ق، ص558.]</ref> خواست آرزوهای بلند،<ref>[https://lib.eshia.ir/71401/1/325 تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص325.]</ref> بهره‌مندی از رفاه و آسایش،<ref>سورهٔ یونس، آیهٔ 22-23 و سورهٔ نحل، آیهٔ 112.</ref> ثروت فراوان،<ref>سورهٔ کهف، آیهٔ 32-37.</ref> ناراحتی و مصیبت،<ref>سورهٔ هود، آیهٔ 9، سورهٔ شوری، آیهٔ 48.</ref> عدم توجه به صاحب نعمت ([[خدا]])،<ref>خمینی، شرح چهل حدیث، 1368ش، ص346.</ref> [[غرور]] و فریب‌خوردگی،<ref>نوری، مبانی اخلاق، مشهد،1384ش، ص261.</ref> جهل،<ref>دهقانی، آینه فضیلت: شرح خطبهٔ متقین، 1386ش، ج2، ص367.</ref> غفلت،<ref>دهقانی، آینه فضیلت: شرح خطبهٔ متقین، 1386ش، ج2، ص368.</ref> ناچیز شمردن نعمت‌ها<ref>سورهٔ نحل، آیهٔ 18.</ref> و دلبستگی به دنیا<ref>فتحعلی‌خانی، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، 1379ش، ج1، ص103-104.</ref> ازجمله عوامل کفران نعمت هستند.
اگر انسان همواره به این مسئله بیندیشد که در پسِ هر مصیبت و بلایى، امکان وقوع فراتر و بدتر از آن هم وجود دارد، به کفران نعمت دچار نخواهد شد.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، 1383ق، ج7، ص227.</ref>
 
==یادداشت‌ها==
== انواع کفران نعمت ==
<references group="یادداشت" />
=== کفران اعتقادی و زبانی ===
==پانویس==
کفران اعتقادی و زبانی بدین معنا است که شخص اعتقادی به این ندارد که هر نعمتی از خدا است و هر آنچه را دارد، حاصل فکر و عمل خود می‌پندارد<ref>جوادی آملی، تسنیم، 1374ش، ج10، ص343.</ref> و سخنی از شکر نعمت‌ها بر زبان نمی‌آورد، همانند قارون که ثروت خود را تنها حاصل فکر و تلاش خود می‌دانست؛<ref>سورهٔ قصص، آیهٔ 78.</ref> این نوع کفران دو صورت دارد:
{{پانویس}}  
* '''جهل نعمت'''؛ به‌معنای جهل به اصل نعمت است که دو وجه دارد؛ نخست اینکه فرد نعمت را نادیده می‌گیرد، به‌گونه‌ای که بود و نبود آن نعمت برایش یکسان است. در صورتی دیگر، فرد جهل به صاحب نعمت دارد؛ او در اصل پروردگار خود را نشناخته یا او را به‌عنوان نعمت‌دهنده نمی‌داند.
==منابع==
* '''کفر در حالات روحی'''؛ انسان عاقلی که نعمت خدا به او می‌رسد، باید خوشحال باشد که مورد عنایت خداوند واقع شده است؛ اما اگر با وجود این خرسند نبود و حتی نسبت به خدا گمان بد داشت، این حالت روحی کفر به نعمت‌های خداوندی است.<ref>دستغیب، گناهان کبیره، 1383ش، ج1، ص350-351.</ref>
*قرآن کریم
 
*ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول‏ عن آل الرسول، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
=== کفران عملی ===
*ابن‌فارس، أحمد بن فارس‏، معجم مقاييس اللغة، به‌تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مكتب الاعلام الاسلامي‏، 1404ق.
[[پرونده:کفران نعمت۲.jpg|جایگزین=نابودسازی انبوه هندوانه در استان خوزستان|بندانگشتی|نابودسازی انبوه هندوانه در استان خوزستان]]
*ابن‌منظور، محمد بن مكرم‏، لسان العرب، به‌تحقیق جمال‌الدین‏ میردامادی، بیروت، دارالفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر، 1414ق.
کسی که نعمت‌های الهی را در جای مناسب خودش مصرف نمی‌کند، به کفران نعمت مبتلا است.<ref>جوادی‌آملی، تسنیم، 1374ش، ج10، ص242.</ref> موارد زیر نمونه‌هایی از کفران عملی است:
*تميمى آمدى، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالكلم، ‏به‌تحقیق سيدمهدى‏ رجایی، قم، دارالكتاب الإسلامی‏، 1410ق.
* [[اسراف]]؛ بدین معنا که نعمت الهی در راه درست خود مصرف نشود.<ref>شاهدی، «عوامل کفران نعمت از منظر آیات و روایات»، 1398ش، ص5.</ref>
*جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، 1374ش.
* صرف دانش در راه‌های نابجا همچون ساخت سلاح‌های مخرب که نمونه‌ای از کفران عملی نعمت است.<ref>سبحانی، مربی نمونه: تفسیر سورهٔ لقمان،1391ش، ص92.</ref>
*حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشيعة الی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البيت، قم، مؤسسة آل البيت، 1409ق.
* کسی که با «دست» خود دیگران را بزند، کفران نعمت کرده است؛ چرا که هدف از خلقت دست، دفع اذیت و برداشتن چیزهای ضروری است و زدن افراد با آن، کفران این نعمت محسوب می‌شود.
*خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، موسسۀ تنظيم و نشر آثار امام خمينی، 1368ش.
* هرکس که با چشم خود به [[نامحرم]] نگاه کند، نعمت چشم را کفران کرده است.
*دستغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، قم، دفتر انتشارت اسلامی،1383ش.
* کسی که مال را صرفاً ذخیره کند، کفران نعمت خدا کرده چرا که هدف از خلقت آن این است که بندگان از آن بهره‌مند شوند و تعدیل و برابری به‌واسطهٔ آن صورت بگیرد.<ref>[https://lib.eshia.ir/10341/1/796 نراقی، معراج السعاده، 1397ش،ج1، ص796.]</ref>
*دهقانی، رضا، آينه فضيلت: شرح خطبۀ متقین، قم، انتشارات نسيم حيات، 1386ش.
 
*راغب اصفهانی، حسین بن علی، مفردات ألفاظ القرآن‏، به‌تحقیق صفوان عدنان‏ داوودی، بیروت، دار القلم- الدار الشامية، 1412ق.
== پیامدهای کفران نعمت ==
*سبحانی، جعفر، مربی نمونه: تفسیر سورۀ لقمان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، 1391ش.
* نابودی نعمت؛ از عواقب مهم ناسپاسی از نعمت، نابودی آن است؛ بدین معنا که آن نعمت نسبت به صاحبش به عذاب تبدیل می‌شود؛ نمونهٔ آن قوم سبأ است که در برابر باغ‌ها و رزق و روزی فراوانی که خداوند به آنها داده بود، ناسپاسی کردند و خداوند نیز به عقوبت آن، باغ‌ها و سرزمینشان را عامل نابودی‌شان قرار داد.<ref>سورهٔ سبأ، آیهٔ 15-16.</ref>
*شاهدی، کیوان، شاهدی، لطفعلی، «عوامل کفران نعمت از منظر آیات و روایات»، نخستین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، 1398ش.
* تهدید الهی؛ خداوند در [[قرآن]] کریم کسانی را که به هنگام [[رنج]] به درگاه الهی پناه می‌برند و بعد از رهایی از سختی، خدا را فراموش می‌کنند، به انتقام الهی تهدید می‌کند.<ref>سورهٔ روم، آیهٔ 33-34.</ref>
*فتحعلی‌خانی، محمد، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، قم، شهريار، 1379ش.
* عذاب دردناک؛ بر اساس آیات قرآن کریم، کفر نعمت سبب عذاب شدید اخروی است.<ref>سورهٔ ابراهیم، آیهٔ 7 و 28 و 29.</ref>
*فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1383ق.
* شهادت نعمت به ضرر صاحبش؛ به فرمودهٔ [[امام علی]]، اگر شخصی از کفران نعمت خود [[توبه]] نکند، نعمتِ زایل شده علیه صاحبش در قیامت گواهی خواهد داد.<ref>[https://lib.eshia.ir/11025/16/328 حرعاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، 1409ق، ج16، ص328.]</ref>
*قرشى، على‌اكبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1412ق.
* استدراج؛<ref group="یادداشت">یکی از مجازات‌های الهی که به صورت یک سنت دربارهٔ بسیاری از گنهکاران سرکش اجرا می‌شود؛ بدین معنا که گناهکاران و طغیانگران جسور و زورمند را طبق یک سنت، فوراً گرفتار مجازات نمی‌کند، بلکه درهای نعمت‌ها را به روی آنها می‌گشاید، هرچه بیشتر در مسیر طغیان گام برمی‌دارند، نعمت خود را بیشتر می‌کند تا عذاب سخت‌تری داشته باشند. ([https://lib.eshia.ir/50082/7/32 مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج7، ص32-33.])</ref> شخصی که در نعمت‌های ظاهری دنیا غوطه‌ور می‌شود و توفیق شکرگزاری ندارد، به عذاب استدراج دچار خواهد شد.<ref>[https://lib.eshia.ir/15139/1/246/الاستدراج ابن‌شعبه حرانی،‏ تحف العقول عن آل الرسول، 1404ق، ص246.]</ref>
*مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى‏، بحار الأنوار الجامعه لدُرر أخبار الأئمه الاطهار، به‌تحقیق جمعى از محققان‏، بیروت، دار إحياء التراث العربي‏، 1403ق.
* فشار قبر،<ref>[https://lib.eshia.ir/71860/6/221 مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج6، ص221.]</ref> عدم استجابت [[دعا]]<ref>[https://lib.eshia.ir/71401/1/754/قد_سددت تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم‏، 1410ق، ص754.]</ref> و انکار فضل الهی نیز از دیگر پیامدهای کفران نعمت است.
*مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1374ش.
 
*نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، هجرت، 1397ش.
== درمان کفران نعمت ==
*نوری، محمدرضا، مبانی اخلاق، مشهد، واقفی، 1384ش.
سود و زیانِ شکر و کفران نعمت متوجه خود بنده است؛ چرا که اگر خداوند، بندگان را از ناسپاسی بر حذر می‌دارد تمام فواید این عمل متوجه خود بنده می‌شود.<ref>سورهٔ نمل، آیه 40.</ref> در آموزه‌های دینی برای درمان و دوری از کفران نعمت، راهکارهایی ذکرشده است:
[[رده: ویکی‌زندگی]]
 
[[رده: رذائل اخلاقی]]
=== آگاهی نسبت به نعمت‌ها ===
[[رده: آموزه‌های دینی]]
اولین گام شکرگزاری، آگاهی و تفکر در نعمت‌های ظاهری و باطنی خداوند است؛ زیرا دقت و اندیشه در این نعمت‌ها، شکرگزاری را در انسان تقویت می‌کند.<ref>نراقی، المعراج السعادهٔ، بی‌تا، ص810.</ref>
[[رده: آرامش معنوی]]
 
=== توجه به افراد پایین‌تر از خود ===
توجه به افرادی که در سطح پایین‌تری از انسان زندگی می‌کنند، از دیگر راه‌های جلوگیری از کفران نعمت است؛ به میزانی که انسان در سبک [[زندگی]] افراد کم‌بضاعت توجه کند، شکرگزاری او تقویت می‌شود؛ به این جهت که خود را در جایگاه او تصور می‌کند و به‌دلیل اینکه در چنان وضعیتی نیست، خدا را شاکر می‌شود؛ در مقابل هرچه به زندگی انسان‌های بالاتر متوجه شود، وسوسه‌های شیطانی او را در دام ناسپاسی و ناشکری می‌اندازند.<ref>نراقی، المعراج السعادهٔ، بی‌تا، ص810.</ref>
 
=== دقت در اهمیت شکرگزاری ===
دقت در آموزه‌های موجود در باب شکرگزاری، مشوق انسان در راه دستیابی به این ویژگی است.<ref>النراقی، المعراج السعادهٔ، بی‌تا، ص810.</ref>
 
=== توجه به بلاها ===
اگر انسان همواره به این مسئله بیندیشد که در پسِ هر مصیبت و بلایی، امکان وقوع فراتر و بدتر از آن هم وجود دارد، به کفران نعمت دچار نخواهد شد.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، 1383ق، ج7، ص227.</ref>
 
== یادداشت‌ها ==
<references group="یادداشت"/>
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
 
== منابع ==
{{آغاز منابع}}
* قرآن کریم
* ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.
* ابن‌فارس، أحمد بن فارس‏، معجم مقاییس اللغة، به‌تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی‏، ۱۴۰۴ق.
* ابن‌منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، به‌تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، ۱۴۱۴ق.
* تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ‏به‌تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، دارالکتاب الإسلامی‏، ۱۴۱۰ق.
* جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۷۴ش.
* حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البیت، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹ق.
* خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۸ش.
* دستغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، قم، دفتر انتشارت اسلامی، ۱۳۸۳ش.
* دهقانی، رضا، آینه فضیلت: شرح خطبهٔ متقین، قم، انتشارات نسیم حیات، ۱۳۸۶ش.
* راغب اصفهانی، حسین بن علی، مفردات ألفاظ القرآن‏، به‌تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دار القلم- الدار الشامیة، ۱۴۱۲ق.
* سبحانی، جعفر، مربی نمونه: تفسیر سورهٔ لقمان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۱ش.
* شاهدی، کیوان، شاهدی، لطفعلی، «عوامل کفران نعمت از منظر آیات و روایات»، نخستین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، ۱۳۹۸ش.
* فتحعلی‌خانی، محمد، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، قم، شهریار، ۱۳۷۹ش.
* فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۸۳ق.
* قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
* مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی‏، بحار الأنوار الجامعه لدُرر أخبار الأئمه الاطهار، به‌تحقیق جمعی از محققان‏، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، ۱۴۰۳ق.
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
* نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، هجرت، ۱۳۹۷ش.
* نوری، محمدرضا، مبانی اخلاق، مشهد، واقفی، ۱۳۸۴ش.
{{پایان منابع}}
 
{{#seo:
|title=کفران نعمت چیست؟ بررسی عوامل، پیامدها و راه‌های درمان - ویکی زندگی
|title_mode=Replaced Title
|keywords=کفران نعمت، شکرگزاری، ناسپاسی، ناشکری، نعمت‌های الهی، عواقب کفران نعمت
|description=کفران نعمت به معنای ناسپاسی و استفاده نادرست از نعمت‌های الهی است و در مقابل شکر قرار دارد. با عوامل، پیامدهای دنیوی و اخروی و راه‌های درمان کفران نعمت آشنا شوید - ویکی زندگی
}}
 
{{اسلام-افقی}}
{{اخلاق-افقی}}
 
[[رده:اصطلاحات دینی]]
[[رده:رذائل اخلاقی]]
[[رده:گناهان در اسلام]]

نسخهٔ کنونی تا ۳۰ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۰۲:۲۴

زنده به‌گور کردن جوجه‌های یک‌روزه
زنده به‌گور کردن جوجه‌های یک‌روزه

کفران نعمت؛ انکار اعتقادی، زبانی و عملی نعمت.

کفران نعمت به معنای ناسپاسی در برابر نعمت‌های الهی است و در برابر شکر قرار دارد. این مفهوم گاه اعتقادی و زبانی است؛ یعنی نادیده گرفتن منبع نعمت و انکار آن و گاه عملی است؛ یعنی مصرف نابجا و بی‌ثمر نعمت‌ها. عواملی همچون رفاه و ثروت، غرور، جهل، غفلت و دلبستگی به دنیا از زمینه‌های اصلی کفران به‌شمار می‌آیند. پیامدهای آن نابودی نعمت، تهدید الهی، عذاب اخروی و محرومیت از برکات معنوی است. برای درمان، توجه به نعمت‌ها، درک اهمیت شکرگزاری، نگاه به افراد کم‌بضاعت و اندیشیدن به بلاها توصیه شده است.

تعریف کفران نعمت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از مراکز جمع‌آوری نان خشک در تهران
یکی از مراکز جمع‌آوری نان خشک در تهران

کُفر در لغت به‌معنای پنهان کردن چیزی است[۱] و پوشاندن نعمت و ترک شکرگزاری از آن را کفران نعمت گویند.[۲] این مفهوم در نشناختن نعمت، شاد نبودن به آن و صرف نکردن آن در مصرفی که خداوند به آن راضی است نیز استعمال می‌شود.[۳]

تفاوت کفر و کفران نعمت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کفر، در مقابل ایمان و کفر نعمت مقابل شکر نعمت است.[۴] به بیانی دیگر، کفر در انکار دین و کفران بیشتر در انکار نعمت به کار می‌رود.[۵]

عوامل کفران نعمت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در آموزه‌های اسلامی مواردی چون نداشتن توفیق شکرگزاری،[۶] خواست آرزوهای بلند،[۷] بهره‌مندی از رفاه و آسایش،[۸] ثروت فراوان،[۹] ناراحتی و مصیبت،[۱۰] عدم توجه به صاحب نعمت (خدا)،[۱۱] غرور و فریب‌خوردگی،[۱۲] جهل،[۱۳] غفلت،[۱۴] ناچیز شمردن نعمت‌ها[۱۵] و دلبستگی به دنیا[۱۶] ازجمله عوامل کفران نعمت هستند.

انواع کفران نعمت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کفران اعتقادی و زبانی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کفران اعتقادی و زبانی بدین معنا است که شخص اعتقادی به این ندارد که هر نعمتی از خدا است و هر آنچه را دارد، حاصل فکر و عمل خود می‌پندارد[۱۷] و سخنی از شکر نعمت‌ها بر زبان نمی‌آورد، همانند قارون که ثروت خود را تنها حاصل فکر و تلاش خود می‌دانست؛[۱۸] این نوع کفران دو صورت دارد:

  • جهل نعمت؛ به‌معنای جهل به اصل نعمت است که دو وجه دارد؛ نخست اینکه فرد نعمت را نادیده می‌گیرد، به‌گونه‌ای که بود و نبود آن نعمت برایش یکسان است. در صورتی دیگر، فرد جهل به صاحب نعمت دارد؛ او در اصل پروردگار خود را نشناخته یا او را به‌عنوان نعمت‌دهنده نمی‌داند.
  • کفر در حالات روحی؛ انسان عاقلی که نعمت خدا به او می‌رسد، باید خوشحال باشد که مورد عنایت خداوند واقع شده است؛ اما اگر با وجود این خرسند نبود و حتی نسبت به خدا گمان بد داشت، این حالت روحی کفر به نعمت‌های خداوندی است.[۱۹]

کفران عملی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نابودسازی انبوه هندوانه در استان خوزستان
نابودسازی انبوه هندوانه در استان خوزستان

کسی که نعمت‌های الهی را در جای مناسب خودش مصرف نمی‌کند، به کفران نعمت مبتلا است.[۲۰] موارد زیر نمونه‌هایی از کفران عملی است:

  • اسراف؛ بدین معنا که نعمت الهی در راه درست خود مصرف نشود.[۲۱]
  • صرف دانش در راه‌های نابجا همچون ساخت سلاح‌های مخرب که نمونه‌ای از کفران عملی نعمت است.[۲۲]
  • کسی که با «دست» خود دیگران را بزند، کفران نعمت کرده است؛ چرا که هدف از خلقت دست، دفع اذیت و برداشتن چیزهای ضروری است و زدن افراد با آن، کفران این نعمت محسوب می‌شود.
  • هرکس که با چشم خود به نامحرم نگاه کند، نعمت چشم را کفران کرده است.
  • کسی که مال را صرفاً ذخیره کند، کفران نعمت خدا کرده چرا که هدف از خلقت آن این است که بندگان از آن بهره‌مند شوند و تعدیل و برابری به‌واسطهٔ آن صورت بگیرد.[۲۳]

پیامدهای کفران نعمت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • نابودی نعمت؛ از عواقب مهم ناسپاسی از نعمت، نابودی آن است؛ بدین معنا که آن نعمت نسبت به صاحبش به عذاب تبدیل می‌شود؛ نمونهٔ آن قوم سبأ است که در برابر باغ‌ها و رزق و روزی فراوانی که خداوند به آنها داده بود، ناسپاسی کردند و خداوند نیز به عقوبت آن، باغ‌ها و سرزمینشان را عامل نابودی‌شان قرار داد.[۲۴]
  • تهدید الهی؛ خداوند در قرآن کریم کسانی را که به هنگام رنج به درگاه الهی پناه می‌برند و بعد از رهایی از سختی، خدا را فراموش می‌کنند، به انتقام الهی تهدید می‌کند.[۲۵]
  • عذاب دردناک؛ بر اساس آیات قرآن کریم، کفر نعمت سبب عذاب شدید اخروی است.[۲۶]
  • شهادت نعمت به ضرر صاحبش؛ به فرمودهٔ امام علی، اگر شخصی از کفران نعمت خود توبه نکند، نعمتِ زایل شده علیه صاحبش در قیامت گواهی خواهد داد.[۲۷]
  • استدراج؛[یادداشت ۱] شخصی که در نعمت‌های ظاهری دنیا غوطه‌ور می‌شود و توفیق شکرگزاری ندارد، به عذاب استدراج دچار خواهد شد.[۲۸]
  • فشار قبر،[۲۹] عدم استجابت دعا[۳۰] و انکار فضل الهی نیز از دیگر پیامدهای کفران نعمت است.

درمان کفران نعمت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سود و زیانِ شکر و کفران نعمت متوجه خود بنده است؛ چرا که اگر خداوند، بندگان را از ناسپاسی بر حذر می‌دارد تمام فواید این عمل متوجه خود بنده می‌شود.[۳۱] در آموزه‌های دینی برای درمان و دوری از کفران نعمت، راهکارهایی ذکرشده است:

آگاهی نسبت به نعمت‌ها

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اولین گام شکرگزاری، آگاهی و تفکر در نعمت‌های ظاهری و باطنی خداوند است؛ زیرا دقت و اندیشه در این نعمت‌ها، شکرگزاری را در انسان تقویت می‌کند.[۳۲]

توجه به افراد پایین‌تر از خود

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

توجه به افرادی که در سطح پایین‌تری از انسان زندگی می‌کنند، از دیگر راه‌های جلوگیری از کفران نعمت است؛ به میزانی که انسان در سبک زندگی افراد کم‌بضاعت توجه کند، شکرگزاری او تقویت می‌شود؛ به این جهت که خود را در جایگاه او تصور می‌کند و به‌دلیل اینکه در چنان وضعیتی نیست، خدا را شاکر می‌شود؛ در مقابل هرچه به زندگی انسان‌های بالاتر متوجه شود، وسوسه‌های شیطانی او را در دام ناسپاسی و ناشکری می‌اندازند.[۳۳]

دقت در اهمیت شکرگزاری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دقت در آموزه‌های موجود در باب شکرگزاری، مشوق انسان در راه دستیابی به این ویژگی است.[۳۴]

توجه به بلاها

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اگر انسان همواره به این مسئله بیندیشد که در پسِ هر مصیبت و بلایی، امکان وقوع فراتر و بدتر از آن هم وجود دارد، به کفران نعمت دچار نخواهد شد.[۳۵]

یادداشت‌ها

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ یکی از مجازات‌های الهی که به صورت یک سنت دربارهٔ بسیاری از گنهکاران سرکش اجرا می‌شود؛ بدین معنا که گناهکاران و طغیانگران جسور و زورمند را طبق یک سنت، فوراً گرفتار مجازات نمی‌کند، بلکه درهای نعمت‌ها را به روی آنها می‌گشاید، هرچه بیشتر در مسیر طغیان گام برمی‌دارند، نعمت خود را بیشتر می‌کند تا عذاب سخت‌تری داشته باشند. (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج7، ص32-33.)

پانویس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، 1404ق، ج5، ص191.
  2. ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن‏، 1412ق، ص714.
  3. ↑ نراقی، معراج السعاده،1397ش، ص789.
  4. ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج5، ص144.
  5. ↑ قرشی، قاموس قرآن،1412ق، ج6، ص122.
  6. ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم،‏1410ق، ص558.
  7. ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص325.
  8. ↑ سورهٔ یونس، آیهٔ 22-23 و سورهٔ نحل، آیهٔ 112.
  9. ↑ سورهٔ کهف، آیهٔ 32-37.
  10. ↑ سورهٔ هود، آیهٔ 9، سورهٔ شوری، آیهٔ 48.
  11. ↑ خمینی، شرح چهل حدیث، 1368ش، ص346.
  12. ↑ نوری، مبانی اخلاق، مشهد،1384ش، ص261.
  13. ↑ دهقانی، آینه فضیلت: شرح خطبهٔ متقین، 1386ش، ج2، ص367.
  14. ↑ دهقانی، آینه فضیلت: شرح خطبهٔ متقین، 1386ش، ج2، ص368.
  15. ↑ سورهٔ نحل، آیهٔ 18.
  16. ↑ فتحعلی‌خانی، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، 1379ش، ج1، ص103-104.
  17. ↑ جوادی آملی، تسنیم، 1374ش، ج10، ص343.
  18. ↑ سورهٔ قصص، آیهٔ 78.
  19. ↑ دستغیب، گناهان کبیره، 1383ش، ج1، ص350-351.
  20. ↑ جوادی‌آملی، تسنیم، 1374ش، ج10، ص242.
  21. ↑ شاهدی، «عوامل کفران نعمت از منظر آیات و روایات»، 1398ش، ص5.
  22. ↑ سبحانی، مربی نمونه: تفسیر سورهٔ لقمان،1391ش، ص92.
  23. ↑ نراقی، معراج السعاده، 1397ش،ج1، ص796.
  24. ↑ سورهٔ سبأ، آیهٔ 15-16.
  25. ↑ سورهٔ روم، آیهٔ 33-34.
  26. ↑ سورهٔ ابراهیم، آیهٔ 7 و 28 و 29.
  27. ↑ حرعاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، 1409ق، ج16، ص328.
  28. ↑ ابن‌شعبه حرانی،‏ تحف العقول عن آل الرسول، 1404ق، ص246.
  29. ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج6، ص221.
  30. ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم‏، 1410ق، ص754.
  31. ↑ سورهٔ نمل، آیه 40.
  32. ↑ نراقی، المعراج السعادهٔ، بی‌تا، ص810.
  33. ↑ نراقی، المعراج السعادهٔ، بی‌تا، ص810.
  34. ↑ النراقی، المعراج السعادهٔ، بی‌تا، ص810.
  35. ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، 1383ق، ج7، ص227.

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • قرآن کریم
  • ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌فارس، أحمد بن فارس‏، معجم مقاییس اللغة، به‌تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی‏، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، به‌تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، ۱۴۱۴ق.
  • تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ‏به‌تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، دارالکتاب الإسلامی‏، ۱۴۱۰ق.
  • جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۷۴ش.
  • حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البیت، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹ق.
  • خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۸ش.
  • دستغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، قم، دفتر انتشارت اسلامی، ۱۳۸۳ش.
  • دهقانی، رضا، آینه فضیلت: شرح خطبهٔ متقین، قم، انتشارات نسیم حیات، ۱۳۸۶ش.
  • راغب اصفهانی، حسین بن علی، مفردات ألفاظ القرآن‏، به‌تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دار القلم- الدار الشامیة، ۱۴۱۲ق.
  • سبحانی، جعفر، مربی نمونه: تفسیر سورهٔ لقمان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۱ش.
  • شاهدی، کیوان، شاهدی، لطفعلی، «عوامل کفران نعمت از منظر آیات و روایات»، نخستین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، ۱۳۹۸ش.
  • فتحعلی‌خانی، محمد، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، قم، شهریار، ۱۳۷۹ش.
  • فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۸۳ق.
  • قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
  • مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی‏، بحار الأنوار الجامعه لدُرر أخبار الأئمه الاطهار، به‌تحقیق جمعی از محققان‏، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، ۱۴۰۳ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
  • نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، هجرت، ۱۳۹۷ش.
  • نوری، محمدرضا، مبانی اخلاق، مشهد، واقفی، ۱۳۸۴ش.


برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:کفران_نعمت&oldid=32654»