پیشنویس:چنگ: تفاوت میان نسخهها
imported>شاهرودی + رده:سازهای موسیقی (هاتکت)، ابرابزار |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:چنگ۲.jpg|جایگزین=چنگ|بندانگشتی|چنگ]] | |||
{{درشت|'''چنگ (ساز)'''}}؛ از سازهای سیمی که با انگشتان دست نواخته میشود. | {{درشت|'''چنگ (ساز)'''}}؛ از سازهای سیمی که با انگشتان دست نواخته میشود. | ||
چنگ، نام سازی مشهور با سر خمیده بوده و چند تار است.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/چنگ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.]</ref> این ساز سیمی قدیمی، دارای ۴۶ سیم است که با کمک انگشتان دست نواخته میشود.<ref>[https://vajehyab.com/amid/چنگ-2 عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.]</ref> چنگ، همراه با عود (بربت / بربط) از مشهورترین سازهای باستانی ایران محسوب میشوند.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/252210/آشنایی-با-تاریخچه-ساز-چنگ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.]</ref> | چنگ، نام سازی مشهور با سر خمیده بوده و چند تار است.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/چنگ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.]</ref> این ساز سیمی قدیمی، دارای ۴۶ سیم است که با کمک انگشتان دست نواخته میشود.<ref>[https://vajehyab.com/amid/چنگ-2 عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.]</ref> چنگ، همراه با عود (بربت / بربط) از مشهورترین سازهای باستانی [[ایران]] محسوب میشوند.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/252210/آشنایی-با-تاریخچه-ساز-چنگ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.]</ref> | ||
== واژهشناسی == | ==واژهشناسی چنگ== | ||
در الواح برجایمانده از دوران سومری، از سازی بهنام «قیش ضاق_سال» نام برده شده که بهمعنای ساز چوبی با زه کشیده است.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص۵۸.</ref> این ساز در میان آشوریها «ضاق سال»، «زاکال» یا «چاگال» نامیده میشد. در بابل نیز این ساز به «زاقال» معروف بوده است.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص64.</ref> این واژه، در زبانهای فارسی و پشتو، بهمعنای انگشتهای کشیده شده (چنگال) است و بههمین دلیل آن را «چنگ» نامیدهاند. معرب این واژه نیز «جنک» است.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص65.</ref> | در الواح برجایمانده از دوران سومری، از سازی بهنام «قیش ضاق_سال» نام برده شده که بهمعنای ساز چوبی با زه کشیده است.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص۵۸.</ref> این ساز در میان آشوریها «ضاق سال»، «زاکال» یا «چاگال» نامیده میشد. در بابل نیز این ساز به «زاقال» معروف بوده است.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص64.</ref> این واژه، در [[زبان فارسی|زبانهای فارسی]] و پشتو، بهمعنای انگشتهای کشیده شده (چنگال) است و بههمین دلیل آن را «چنگ» نامیدهاند. معرب این واژه نیز «جنک» است.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص65.</ref> | ||
== | ==سیر تحول تاریخی ساز چنگ در ایران و میانرودان== | ||
===نخستین گونه: چنگ کمانی (هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد)=== | |||
تصاویر برجایمانده از چنگهای کمانی، نخستین کمانهای چنگ را در دو حالت افقی و عمودی نشان میدهند. کهنترین تصویر چنگ کمانی عمودی، مربوط به ۳۱۰۰–۳۳۰۰ سال پیش از میلاد است که در منطقه چغامیش (در [[خوزستان]] امروزی) کشف شده است.<ref>Lawergren, "Iranian Music: Chang (Harp)", Pic1.</ref> | |||
قدیمیترین تصویر از چنگ کمانی افقی نیز مربوط به ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد است که بر روی گلدانی در بیسما (بینالنهرین) رسم شده است. از دیگر آثاری که به ساز کهن چنگ اشاره کردهاند میتوان به پلاک سفالی کشف شده در شوش (۲۵۰۰ سال قبل از میلاد)،<ref>Harper, The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, 1993, P84.</ref> لوح سنگی در بینالنهرین (۳۰۰۰ سال پیش از میلاد)،<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص60-61.</ref> مهری منقش به تصویر ساز بدون نوازنده که در سمت جنوب شرقی ایران کشف شده (۲۵۰۰ سال پیش از میلاد) و مهری دیگر در همان منطقه اشاره کرد که قدمت آن به ۲۱۰۰ سال قبل از میلاد برمیگردد.<ref>Lawergren, "Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2001, vol. XII, P524.</ref> | |||
===گونهٔ تکاملیافته: چنگ زاویهدار (اواخر هزاره سوم پیش از میلاد)=== | |||
چنگهای کمانی، پس از مدتی جای خود را به چنگهای زاویهدار قائم و افقی دادند.<ref>Lawergren, "Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2001, vol. XII, P525.</ref> مورخان و محققان، قدمت این نوع از چنگها را به اواخر هزارهٔ سوم قبل از میلاد نسبت میدهند. کهنترین اثری که به این نوع از سازها اشاره کرده، تصویر چنگ زاویهدارِ عمودی است که بر روی یک گلدان برنزی ثبت شده است. پیشینهٔ این گلدان در منطقه نهاوند ایران به ۲۲۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص68-69.</ref> | چنگهای کمانی، پس از مدتی جای خود را به چنگهای زاویهدار قائم و افقی دادند.<ref>Lawergren, "Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2001, vol. XII, P525.</ref> مورخان و محققان، قدمت این نوع از چنگها را به اواخر هزارهٔ سوم قبل از میلاد نسبت میدهند. کهنترین اثری که به این نوع از سازها اشاره کرده، تصویر چنگ زاویهدارِ عمودی است که بر روی یک گلدان برنزی ثبت شده است. پیشینهٔ این گلدان در منطقه نهاوند ایران به ۲۲۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد.<ref>گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص68-69.</ref> | ||
===نامها و تصاویر چنگ در آثار کهن=== | |||
[[پرونده:چنگ.jpg|جایگزین=نقش برجستهٔ گروه چنگ نوازان بر دیوار طاق بستان|بندانگشتی|نقش برجستهٔ گروه چنگ نوازان بر دیوار طاق بستان]] | |||
برخی از منابع کهن، از ساز چنگ با نامهای «چنگ» و «وین» نام بردهاند.<ref>درخت آسوریگ، ۱۳۴۶ش، ص66.</ref> در برخی از موزائیککاریها و کاشیکاریهای کهن نیز به این ساز و نوازندههای آنها اشاره شده است.<ref>گیرشمن، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ۱۳۵۰ش، ص۱۴۳.</ref> همچنین، در برخی از حجاریهای طاقبستان، انواع مختلفی از این ساز، کندهکاری شده است، مانند: برخی چنگهای عمودی قائمالزاویه، برخی چنگهای زاویهدار اُریب عمودی و برخی چنگهای افقی که بهوسیلهٔ مضراب نواخته میشدند.<ref>Griffiths, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 1998, vol. VIII, P193.</ref> | برخی از منابع کهن، از ساز چنگ با نامهای «چنگ» و «وین» نام بردهاند.<ref>درخت آسوریگ، ۱۳۴۶ش، ص66.</ref> در برخی از موزائیککاریها و کاشیکاریهای کهن نیز به این ساز و نوازندههای آنها اشاره شده است.<ref>گیرشمن، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ۱۳۵۰ش، ص۱۴۳.</ref> همچنین، در برخی از حجاریهای طاقبستان، انواع مختلفی از این ساز، کندهکاری شده است، مانند: برخی چنگهای عمودی قائمالزاویه، برخی چنگهای زاویهدار اُریب عمودی و برخی چنگهای افقی که بهوسیلهٔ مضراب نواخته میشدند.<ref>Griffiths, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 1998, vol. VIII, P193.</ref> | ||
برخی از آثارِ دوران پس از ورود اسلام به ایران نیز این ساز را دارای کاسهای مخروطیشکل (شبیه به گردن اسب) که بیشتر از جنس درخت زردآلو بوده، معرفی کردهاند. از اجزای این ساز نیز به کاسه، مسلک پرده، زامله، ۲۴ یا ۲۵ پرده و ۱۲ پردهٔ آن اشاره گردیده که از موی بز ساخته میشدند. این ساز، در سمت چپ نوازنده قرار گرفته و کوک آن نیز با دست چپ انجام میشده است.<ref>کاشانی، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، ۱۳۷۱ش، ص۱۱۵.</ref> | ===ویژگیهای ساز چنگ در دوران پس از اسلام=== | ||
برخی از آثارِ دوران پس از ورود [[اسلام]] به ایران نیز این ساز را دارای کاسهای مخروطیشکل (شبیه به گردن اسب) که بیشتر از جنس درخت زردآلو بوده، معرفی کردهاند. از اجزای این ساز نیز به کاسه، مسلک پرده، زامله، ۲۴ یا ۲۵ پرده و ۱۲ پردهٔ آن اشاره گردیده که از موی بز ساخته میشدند. این ساز، در سمت چپ نوازنده قرار گرفته و کوک آن نیز با دست چپ انجام میشده است.<ref>کاشانی، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، ۱۳۷۱ش، ص۱۱۵.</ref> | |||
== چنگنوازان مشهور == | ==چنگنوازان مشهور== | ||
از چنگنوازان مشهور دوران اسلامی میتوان به | [[پرونده:چنگ۱.jpg|جایگزین=عبدالله عباسی، سازنده و نوازنده چنگ و تار|بندانگشتی|عبدالله عباسی، سازنده و نوازنده چنگ و تار]] | ||
از چنگنوازان مشهور دوران اسلامی میتوان به [[رودکی]]، ابوالحسن علی بن محمد غزوانی،<ref>ستایشگر، نامنامهٔ موسیقی ایران زمین، ۱۳۷۶ش، ج3، ص471.</ref> دقیقی (شاعر چنگنواز دوران سامانیان)،<ref>راهگانی، تاریخ موسیقی جهان، ۱۳۷۶ش، ص۲۳۶.</ref> فرخی (شاعر دوران غزنویان)<ref>فارمر، «موسیقی»، ۱۳۶۷ش، ج3، ص۲۰۵.</ref> و استاد سلطان محمد چنگی (از نوازندگان دوران [[صفویه|صفویان]])<ref>اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، ۱۳۷۷ش، ج1، ص295.</ref> اشاره کرد. | |||
از جمله چنگ نوازان معاصر نیز میتوان به فرزانه نوایی، آذرنوش صدر سالک، فتانه شاهین، مجید ناظمپور، سیامک مهرداد، عبدالله عباسی، فکرت کاراکایا و لوریس چکناوریان اشاره کرد.<ref>[https://www.ilna.ir/بخش-فرهنگ-هنر-6/1109349-سرگذشت-غم-انگیز-ساز-چنگ-در-ایران-آثاری-از-هنرمندان-ایرانی-خارجی «سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران.]</ref> | از جمله چنگ نوازان معاصر نیز میتوان به فرزانه نوایی، آذرنوش صدر سالک، فتانه شاهین، مجید ناظمپور، سیامک مهرداد، عبدالله عباسی، فکرت کاراکایا و لوریس چکناوریان اشاره کرد.<ref>[https://www.ilna.ir/بخش-فرهنگ-هنر-6/1109349-سرگذشت-غم-انگیز-ساز-چنگ-در-ایران-آثاری-از-هنرمندان-ایرانی-خارجی «سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران.]</ref> | ||
== ساختار چنگ == | ==ساختار چنگ== | ||
چنگ، امروزه، دارای سه قسمت است: | چنگ، امروزه، دارای سه قسمت است: | ||
# گردن؛ | #گردن؛ | ||
# ستون؛ | #ستون؛ | ||
# جعبه طنینی. | #جعبه طنینی. | ||
چنگ، دارای چند زه است که از گردن ساز به موازات ستون ممتد و به جعبه طنینی وصل شدهاند. ساز چنگ، با فشار دادن کف دست بر روی سیمها، لمس کردن یا چنگ زدن به زهها، به صدا درمیآیند.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/252210/آشنایی-با-تاریخچه-ساز-چنگ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.]</ref> | چنگ، دارای چند زه است که از گردن ساز به موازات ستون ممتد و به جعبه طنینی وصل شدهاند. ساز چنگ، با فشار دادن کف دست بر روی سیمها، لمس کردن یا چنگ زدن به زهها، به صدا درمیآیند.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/252210/آشنایی-با-تاریخچه-ساز-چنگ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.]</ref> | ||
| خط ۳۰: | خط ۴۰: | ||
ساز چنگ، شکل ظاهری همچون یک مثلث دارد که ضلع عقبی آن جعبهٔ تقویتکننده صدای ساز است. ضلع بالایی آن، خطی منحنی است که سیمها بر روی آن ثابت شدهاند و ضلع جلویی آن، مانند ستونی استوار، دو ضلع دیگر را نگه داشته است.<ref>[https://namnak.com/آشنایی-با-ساز-چنگ.p2139 «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.]</ref> | ساز چنگ، شکل ظاهری همچون یک مثلث دارد که ضلع عقبی آن جعبهٔ تقویتکننده صدای ساز است. ضلع بالایی آن، خطی منحنی است که سیمها بر روی آن ثابت شدهاند و ضلع جلویی آن، مانند ستونی استوار، دو ضلع دیگر را نگه داشته است.<ref>[https://namnak.com/آشنایی-با-ساز-چنگ.p2139 «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.]</ref> | ||
== انواع ساز چنگ == | ==انواع ساز چنگ== | ||
چنگ، چهار نوع اصلی «ارکستری»، «سنتی»، «باستانی» و «تزئینی» دارد. این سازها، از نظر ظاهری به ۱۷ نوع دیگر تقسیم میشوند، مانند چنگ زاویهدار، چنگ منحنی، چنگ ون، چنگ کندوگ، چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (به شکل U انگلیسی).<ref>[https://namnak.com/آشنایی-با-ساز-چنگ.p2139 «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.]</ref> | چنگ، چهار نوع اصلی «ارکستری»، «سنتی»، «باستانی» و «تزئینی» دارد. این سازها، از نظر ظاهری به ۱۷ نوع دیگر تقسیم میشوند، مانند چنگ زاویهدار، چنگ منحنی، چنگ ون، چنگ کندوگ، چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (به شکل U انگلیسی).<ref>[https://namnak.com/آشنایی-با-ساز-چنگ.p2139 «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.]</ref> | ||
== چنگ در ادبیات فارسی == | ==چنگ در ادبیات فارسی== | ||
چنگ، از سازهای کهن و محبوب در میان فارسیزبانان بوده است. بههمین دلیل، از واژه چنگ، در نظم و نثر ایرانیان یاد شده است. برای مثال، | چنگ، از سازهای کهن و محبوب در میان فارسیزبانان بوده است. بههمین دلیل، از واژه چنگ، در نظم و نثر ایرانیان یاد شده است. برای مثال، [[فردوسی]]، در [[شعر فارسی|شعر]] خود گفته است:<ref>[https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/bahgoor/sh12 فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش 12، سایت گنجور.]</ref>{{سخ}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
| خط ۴۸: | خط ۵۸: | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
[[سعدی شیرازی|سعدی]]، در شعری به ویژگیهای چنگ، اشاراتی کنایی کرده و گفته است:<ref>[https://ganjoor.net/saadi/divan/ghazals/sh397 سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 397، سایت گنجور].</ref>{{سخ}} | |||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
| خط ۵۵: | خط ۶۵: | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
== پانویس == | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
* «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: ۱۶ اسفند ۱۳۹۲ش. | {{آغاز منابع}} | ||
* «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک، تاریخ بارگذاری: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | *«آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: ۱۶ اسفند ۱۳۹۲ش. | ||
* اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، بهتحقیق ایرج افشار، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۷ش. | *«آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک، تاریخ بارگذاری: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، بهتحقیق ژاله آموزگار، تهران، سخن، ۱۳۷۶ش. | *اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، بهتحقیق ایرج افشار، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۷ش. | ||
* درخت آسوریگ، بهتحقیق یحیی ماهیار نوابی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش. | *تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، بهتحقیق ژاله آموزگار، تهران، سخن، ۱۳۷۶ش. | ||
* دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | *درخت آسوریگ، بهتحقیق یحیی ماهیار نوابی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش. | ||
* راهگانی، روحانگیز، تاریخ موسیقی جهان، تهران، ۱۳۷۶ش. | *دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* ستایشگر، مهدی، نامنامهٔ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۶ش. | *راهگانی، روحانگیز، تاریخ موسیقی جهان، تهران، ۱۳۷۶ش. | ||
* «سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | *ستایشگر، مهدی، نامنامهٔ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۶ش. | ||
* سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره ۳۹۷، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | *«سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | *سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره ۳۹۷، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* کاشانی، حسن، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، بهتحقیق تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش. | *عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* گالپین، ف. و، موسیقی بینالنهرین، ترجمهٔ محسن الهامیان، تهران، دانشگاه هنر، ۱۳۷۶ش. | *کاشانی، حسن، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، بهتحقیق تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش. | ||
* گیرشمن، رمان، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمهٔ بهرام فرهوشی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۰ش. | *گالپین، ف. و، موسیقی بینالنهرین، ترجمهٔ محسن الهامیان، تهران، دانشگاه هنر، ۱۳۷۶ش. | ||
* فارمر، ه.ج. «موسیقی»، ترجمهٔ علی محمد حقشناس، تاریخ فلسفه در اسلام، بهتحقیق میان محمد شریف، تهران، ۱۳۶۷ش، ج۳. | *گیرشمن، رمان، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمهٔ بهرام فرهوشی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۰ش. | ||
* فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره ۱۰۴، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | *فارمر، ه.ج. «موسیقی»، ترجمهٔ علی محمد حقشناس، تاریخ فلسفه در اسلام، بهتحقیق میان محمد شریف، تهران، ۱۳۶۷ش، ج۳. | ||
* فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش ۱۲، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | *فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره ۱۰۴، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* Griffiths, A. and J. , Rimmer, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, London, 1998, vol. VIII. | *فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش ۱۲، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* Harper, P. O. et al. , The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, New York, 1993. | *Griffiths, A. and J. , Rimmer, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, London, 1998, vol. VIII. | ||
* Lawergren, B. , «Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, eds. S. Sadie and J. Tyrell, London, 2001, vol. XII. | *Harper, P. O. et al. , The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, New York, 1993. | ||
* Lawergren, B. , «Iranian Music: Chang (Harp)", CAIS, www.cais-soas.com / CAIS / Music / chang.htm. | *Lawergren, B. , «Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, eds. S. Sadie and J. Tyrell, London, 2001, vol. XII. | ||
*Lawergren, B. , «Iranian Music: Chang (Harp)", CAIS, www.cais-soas.com / CAIS / Music / chang.htm. | |||
{{پایان منابع}} | |||
{{موسیقی-افقی}} | {{موسیقی-افقی}} | ||
[[رده:سازهای موسیقی]] | [[رده:سازهای موسیقی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۲۳
چنگ (ساز)؛ از سازهای سیمی که با انگشتان دست نواخته میشود.
چنگ، نام سازی مشهور با سر خمیده بوده و چند تار است.[۱] این ساز سیمی قدیمی، دارای ۴۶ سیم است که با کمک انگشتان دست نواخته میشود.[۲] چنگ، همراه با عود (بربت / بربط) از مشهورترین سازهای باستانی ایران محسوب میشوند.[۳]
واژهشناسی چنگ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در الواح برجایمانده از دوران سومری، از سازی بهنام «قیش ضاق_سال» نام برده شده که بهمعنای ساز چوبی با زه کشیده است.[۴] این ساز در میان آشوریها «ضاق سال»، «زاکال» یا «چاگال» نامیده میشد. در بابل نیز این ساز به «زاقال» معروف بوده است.[۵] این واژه، در زبانهای فارسی و پشتو، بهمعنای انگشتهای کشیده شده (چنگال) است و بههمین دلیل آن را «چنگ» نامیدهاند. معرب این واژه نیز «جنک» است.[۶]
سیر تحول تاریخی ساز چنگ در ایران و میانرودان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]نخستین گونه: چنگ کمانی (هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد)
[ویرایش | ویرایش مبدأ]تصاویر برجایمانده از چنگهای کمانی، نخستین کمانهای چنگ را در دو حالت افقی و عمودی نشان میدهند. کهنترین تصویر چنگ کمانی عمودی، مربوط به ۳۱۰۰–۳۳۰۰ سال پیش از میلاد است که در منطقه چغامیش (در خوزستان امروزی) کشف شده است.[۷]
قدیمیترین تصویر از چنگ کمانی افقی نیز مربوط به ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد است که بر روی گلدانی در بیسما (بینالنهرین) رسم شده است. از دیگر آثاری که به ساز کهن چنگ اشاره کردهاند میتوان به پلاک سفالی کشف شده در شوش (۲۵۰۰ سال قبل از میلاد)،[۸] لوح سنگی در بینالنهرین (۳۰۰۰ سال پیش از میلاد)،[۹] مهری منقش به تصویر ساز بدون نوازنده که در سمت جنوب شرقی ایران کشف شده (۲۵۰۰ سال پیش از میلاد) و مهری دیگر در همان منطقه اشاره کرد که قدمت آن به ۲۱۰۰ سال قبل از میلاد برمیگردد.[۱۰]
گونهٔ تکاملیافته: چنگ زاویهدار (اواخر هزاره سوم پیش از میلاد)
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چنگهای کمانی، پس از مدتی جای خود را به چنگهای زاویهدار قائم و افقی دادند.[۱۱] مورخان و محققان، قدمت این نوع از چنگها را به اواخر هزارهٔ سوم قبل از میلاد نسبت میدهند. کهنترین اثری که به این نوع از سازها اشاره کرده، تصویر چنگ زاویهدارِ عمودی است که بر روی یک گلدان برنزی ثبت شده است. پیشینهٔ این گلدان در منطقه نهاوند ایران به ۲۲۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد.[۱۲]
نامها و تصاویر چنگ در آثار کهن
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی از منابع کهن، از ساز چنگ با نامهای «چنگ» و «وین» نام بردهاند.[۱۳] در برخی از موزائیککاریها و کاشیکاریهای کهن نیز به این ساز و نوازندههای آنها اشاره شده است.[۱۴] همچنین، در برخی از حجاریهای طاقبستان، انواع مختلفی از این ساز، کندهکاری شده است، مانند: برخی چنگهای عمودی قائمالزاویه، برخی چنگهای زاویهدار اُریب عمودی و برخی چنگهای افقی که بهوسیلهٔ مضراب نواخته میشدند.[۱۵]
ویژگیهای ساز چنگ در دوران پس از اسلام
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برخی از آثارِ دوران پس از ورود اسلام به ایران نیز این ساز را دارای کاسهای مخروطیشکل (شبیه به گردن اسب) که بیشتر از جنس درخت زردآلو بوده، معرفی کردهاند. از اجزای این ساز نیز به کاسه، مسلک پرده، زامله، ۲۴ یا ۲۵ پرده و ۱۲ پردهٔ آن اشاره گردیده که از موی بز ساخته میشدند. این ساز، در سمت چپ نوازنده قرار گرفته و کوک آن نیز با دست چپ انجام میشده است.[۱۶]
چنگنوازان مشهور
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از چنگنوازان مشهور دوران اسلامی میتوان به رودکی، ابوالحسن علی بن محمد غزوانی،[۱۷] دقیقی (شاعر چنگنواز دوران سامانیان)،[۱۸] فرخی (شاعر دوران غزنویان)[۱۹] و استاد سلطان محمد چنگی (از نوازندگان دوران صفویان)[۲۰] اشاره کرد.
از جمله چنگ نوازان معاصر نیز میتوان به فرزانه نوایی، آذرنوش صدر سالک، فتانه شاهین، مجید ناظمپور، سیامک مهرداد، عبدالله عباسی، فکرت کاراکایا و لوریس چکناوریان اشاره کرد.[۲۱]
ساختار چنگ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چنگ، امروزه، دارای سه قسمت است:
- گردن؛
- ستون؛
- جعبه طنینی.
چنگ، دارای چند زه است که از گردن ساز به موازات ستون ممتد و به جعبه طنینی وصل شدهاند. ساز چنگ، با فشار دادن کف دست بر روی سیمها، لمس کردن یا چنگ زدن به زهها، به صدا درمیآیند.[۲۲]
ساز چنگ، شکل ظاهری همچون یک مثلث دارد که ضلع عقبی آن جعبهٔ تقویتکننده صدای ساز است. ضلع بالایی آن، خطی منحنی است که سیمها بر روی آن ثابت شدهاند و ضلع جلویی آن، مانند ستونی استوار، دو ضلع دیگر را نگه داشته است.[۲۳]
انواع ساز چنگ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چنگ، چهار نوع اصلی «ارکستری»، «سنتی»، «باستانی» و «تزئینی» دارد. این سازها، از نظر ظاهری به ۱۷ نوع دیگر تقسیم میشوند، مانند چنگ زاویهدار، چنگ منحنی، چنگ ون، چنگ کندوگ، چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (به شکل U انگلیسی).[۲۴]
چنگ در ادبیات فارسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چنگ، از سازهای کهن و محبوب در میان فارسیزبانان بوده است. بههمین دلیل، از واژه چنگ، در نظم و نثر ایرانیان یاد شده است. برای مثال، فردوسی، در شعر خود گفته است:[۲۵]
الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
فرخی سیستانی نیز در قصیدهای به این واژه اشاره کرده است:[۲۶]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
سعدی، در شعری به ویژگیهای چنگ، اشاراتی کنایی کرده و گفته است:[۲۷]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.
- ↑ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص۵۸.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص64.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص65.
- ↑ Lawergren, "Iranian Music: Chang (Harp)", Pic1.
- ↑ Harper, The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, 1993, P84.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص60-61.
- ↑ Lawergren, "Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2001, vol. XII, P524.
- ↑ Lawergren, "Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2001, vol. XII, P525.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص68-69.
- ↑ درخت آسوریگ، ۱۳۴۶ش، ص66.
- ↑ گیرشمن، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ۱۳۵۰ش، ص۱۴۳.
- ↑ Griffiths, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 1998, vol. VIII, P193.
- ↑ کاشانی، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، ۱۳۷۱ش، ص۱۱۵.
- ↑ ستایشگر، نامنامهٔ موسیقی ایران زمین، ۱۳۷۶ش، ج3، ص471.
- ↑ راهگانی، تاریخ موسیقی جهان، ۱۳۷۶ش، ص۲۳۶.
- ↑ فارمر، «موسیقی»، ۱۳۶۷ش، ج3، ص۲۰۵.
- ↑ اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، ۱۳۷۷ش، ج1، ص295.
- ↑ «سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران.
- ↑ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.
- ↑ «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.
- ↑ «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش 12، سایت گنجور.
- ↑ فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره 104، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 397، سایت گنجور.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: ۱۶ اسفند ۱۳۹۲ش.
- «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک، تاریخ بارگذاری: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، بهتحقیق ایرج افشار، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۷ش.
- تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، بهتحقیق ژاله آموزگار، تهران، سخن، ۱۳۷۶ش.
- درخت آسوریگ، بهتحقیق یحیی ماهیار نوابی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- راهگانی، روحانگیز، تاریخ موسیقی جهان، تهران، ۱۳۷۶ش.
- ستایشگر، مهدی، نامنامهٔ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۶ش.
- «سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره ۳۹۷، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- کاشانی، حسن، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، بهتحقیق تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش.
- گالپین، ف. و، موسیقی بینالنهرین، ترجمهٔ محسن الهامیان، تهران، دانشگاه هنر، ۱۳۷۶ش.
- گیرشمن، رمان، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمهٔ بهرام فرهوشی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۰ش.
- فارمر، ه.ج. «موسیقی»، ترجمهٔ علی محمد حقشناس، تاریخ فلسفه در اسلام، بهتحقیق میان محمد شریف، تهران، ۱۳۶۷ش، ج۳.
- فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره ۱۰۴، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش ۱۲، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- Griffiths, A. and J. , Rimmer, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, London, 1998, vol. VIII.
- Harper, P. O. et al. , The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, New York, 1993.
- Lawergren, B. , «Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, eds. S. Sadie and J. Tyrell, London, 2001, vol. XII.
- Lawergren, B. , «Iranian Music: Chang (Harp)", CAIS, www.cais-soas.com / CAIS / Music / chang.htm.
| انواع موسیقی | |||
|---|---|---|---|
| آلات موسیقی | |||
| فرهنگهای موسیقی | |||
| روانشناسی موسیقی | |||
| ژانرهای موسیقی | |||
| موسیقیدانان |
| ||
| موارد مرتبط | |||
