پیش‌نویس:ثعلب

گیاه ثعلب

ثعلب؛ گیاهی با خواص دارویی و خوراکی.

ثعلب، گیاهی از خانواده تک لپه‌ای‌ها است که دارای گل‌های خوشه‌ای سفید و صورتی، برگ‌های پهن، ریشه‌ای غده‌ای و نیز دارای خواص دارویی و خوارکی است. از غده زیرزمینی این گیاه، در تهیهٔ برخی از انواع غذا و شیرینی استفاده می‌کنند.

واژه‌شناسی ثعلب

واژه ثعلب، در زبان فارسی به‌صورت «سه برگ»، در میان عرب‌زبانان به «خصی الثعلب» و در میان مردم مصر به «ثعلب مصری» معروف است. از جمله نام‌های دیگر این گیاه می‌توان به گیاه «سحلب»، «تَعلب»، «قاتل اخیه»، «سالِپ»، «ساطورین»، «طریفلن»، «جفت آفرید»، «سورطیون»، «سوفطیون» و «شاطریون» اشاره کرد.

در فرهنگ‌های مختلف ایرانی، این گیاه دارای اسامی متفاوتی است، مانند سهلاب، سالمه (در میان کردزبانان)، سعلم (در بانه)، ثهلب یا سهلب (در شیراز و کهگیلویه و بویراحمد). نام‌های دیگری همچون ارکیده، ارکید، اورکیس، سالپ، کوکره، لومیری و گل دختر ملکه آفتاب نیز برای این گیاه متداول است. اصطلاح «ثعلب فروش»، در گذشته، به کسی اختصاص داشت که غده (بیخ) این گیاه را جوشانده و در بازار به فروش می‌رساند.

خصی‌الثعلب

برخی از محققان و گیاه‌شناسان، خصی‌الثعلب را یک نمونهٔ کامل از خانواده ثعلبیان می‌شناسند. این گیاه از نظر ظاهری، دارای گل‌های خوشه‌ای به رنگ صورتی یا سفید است که نقاط بنفش یا ارغوانی رنگی روی آنها وجود دارند. برگ‌های خصی‌الثعلب نیز پهن بوده و برگ‌های قسمت پایینی آن، دارای نوک باریک و تیز و برگ‌های بالایی آن نیز دارای لکه‌های قهوه‌ای رنگ هستند. ریشه این نوع از ثعلب‌ها، از دو غده تشکیل می‌شود. برخی از این غده‌ها که توخالی هستند به گیاهان در حال روییدن اختصاص داشته و برخی دیگر که توپر هستند، در سال آینده خواهند رویید.

درازای این گیاه نیز بین ۲۵ تا ۷۰ سانتی‌متر است. گیاه‌شناسان، تا امروز، ۲۵ گونهٔ مختلف از این گیاه را شناسایی کرده‌اند که همگی آنها در ایران، به‌خصوص در دامنه‌های رشته‌کوه البرز، می‌رویند.

ترکیبات ثعلب

گیاه دارویی ثعلب، دارای ترکیبات شیمیایی از جمله املاح معدنی، مواد قندی، مواد لعابی، ماده‌ای به نام «لوروگلوسین (چیزی شبیه به صمغ عربی)»، نشاسته فراوان و اسانس است. متخصصان، مُصلح این گیاه را شکر می‌دانند.

کاربرد ثعلب

غدۀ زیرزمینی ثعلب که پس از شستن و خشک شدن به‌عنوان دارو و خوراکی استفاده می‌شود.

بیشترین بخش مصرفی گیاه ثعلب، غدهٔ زیرزمینی آن است که هم به‌عنوان دارو و هم در تولید خوراک استفاده می‌شود. برای استفاده از این غده، باید آن را پس از خارج کردن از زمین، شسته و در آب جوش قرار دهند تا نرم شده و در نهایت آن را خشک کنند.

خوراک

پودر ثعلب

استفاده از ثعلب در تهیۀ بستنی

غدهٔ ثعلب، امروزه به‌صورت پودر برای تولید بستنی و پخت شیرینی مورد استفاده است. از دیگر موارد استفاده از ثعلب می‌توان به استفاده از آرد ثعلب در تولید نوشابه‌هایی به همین نام در ترکیه اشاره کرد. این نوشیدنی، در کشورهای دیگری همچون انگلیس و آلمان نیز مصرف می‌شود.

درمان

متخصصان طب سنتی، طبیعت ثعلب را گرم و آن را از جمله گیاهان بدون ضرر می‌دانند. خوردن ثعلب، همراه با غذاهایی که طبیعت سردی داشتند، توسط پزشکان طب سنتی، توصیه می‌شد. برخی از مردم تهران، ثعلب را همراه با سکنجبین و برخی دیگر آن را با شکر می‌خوردند.

ثعلب، از جمله گیاهان مغذی، آرام‌بخش، دارای ارزش غذایی خاص برای کودکان، درمان عطش، درمان تشنج ناشی از اسهال، تقویت عصب و نیز تقویت‌کننده موی سر (همراه با روغن گل) است. از دیگر موارد کاربردی ثعلب در بخش درمان می‌توان به جوان‌سازی پوست، رفع آکنه و جوش، درمان نازایی، درمان کم‌خونی، درمان یبوست، تقویت سیستم ایمنی بدن و درمان رعشه بدن اشاره کرد.

امروزه، از این گیاه در طب گیاهی استفاده می‌شود. از جمله موارد استفادهٔ آن می‌توان به درمان اسهال، روده و معده حساس در کودکان؛ استفاده از جوشانده آن در درمان سرماخوردگی، اخلاط خونی، التهاب سینه و ورم مثانه اشاره کرد.

ثعلب در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی

ثعلب، در نقاط مختلف ایران به‌صورت‌های متفاوتی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ برای مثال، در میان ایل بویراحمد، از ریشهٔ سیب‌زمینی شکل ثعلب، به‌منظور درمان درد سینه، سینه‌پهلو، سرماخوردگی و زکام بهره می‌گیرند. در آشتیان، از آرد به‌دست آمده از غده‌های ریشه ثعلب، برای نرم کردن سینه استفاده می‌کنند. در سروستان، خوردن ثعلب با شیر مرسوم است. در شیراز، مردم از جوشانده ثعلب، برای درمان سیاه‌سرفه کمک می‌گیرند.

منابع

• آنندراج، محمدپادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌فروشی خیام، ۱۳۶۳ش.
• ابن‌نفیس، علی، الشامل فی الصناعة الطبیة، به‌تحقیق یوسف زیدان، ابوظبی، بی‌نا، ۱۴۲۱ق.
• توکلی، محمدرئوف، جغرافیا و تاریخ بانهٔ کردستان، تهران، توکلی، ۱۳۸۷ش.
• «ثعلب چیست؟»، سایت عصر ایران، تاریخ بارگذاری ۵ تیر ۱۴۰۰ش.
• جزایری، غیاث الدین، زبان خوراکی‌ها، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۰ش.
• حاجی شریفی، احمد، دایرة المعارف اسرار گیاهان دارویی، تهران، سلیس، ۱۳۹۲ش.
• حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، مؤسسه نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
• خسروی چیانه، فرود، تاریخ ایل قراپاپاق، اورمیه، ادیبان، ۱۳۸۹ش.
• خوشبین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ش.
• دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، کارنامه، ۱۳۸۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامهٔ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• روشن، محمد، تعلیقات و حاشیه بر منشآت خاقانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش.
• زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
• ستوده، منوچهر، البرز کوه، تهران، دکتر محمود افشار، ۱۳۸۹ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، همراه دفتر دوم حرف «ث»، ۱۳۸۷ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
• صفی‌پوری، عبدالرحیم، منتهی الارب، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۷ق.
• عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۹ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• غیاث اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، بمبئی، بی‌نا، ۱۳۴۹ش.
• کاتبینی (سمیع‌زاده)، ربابه، سفرهٔ گیلان، رشت، طاعتی، ۱۳۹۱ش.
• کاسانی، ابوبکر، ترجمه (و تحریر) کهن فارسی الصیدنهٔ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۸ش.
• گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
• «گیاهان دارویی»، نامهٔ نور، تهران، شماره ۱۰–۱۱، ۱۳۵۹ش.
• مجیدی کرائی، نورمحمد، جغرافیای طبیعی و تاریخی استان کهگیلویه و بویر احمد، تهران، آرون، ۱۳۹۳ش.
• مظلوم‌زاده، محمدمهدی، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۳ش.
• مظفریان، ولی‌الله، شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۱ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۲ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش.
• هروی، محمد، بحر الجواهر، تهران، میرزا سید رضی حکیم‌باشی، ۱۲۸۸ق.
• همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۵۳ش.
• همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.