پیشنویس:تسبیح: تفاوت میان نسخهها
صفحهای تازه حاوی «<big>'''تسبیح'''</big>؛ دانههای به رشته کشیده شده که هنگام ذکر و دعا در دست میگیر...» ایجاد کرد |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:تسبیح.jpg|جایگزین=تسبیح تربت امام حسین|بندانگشتی|تسبیح تربت امام حسین]] | |||
{{درشت|'''تسبیح'''}}؛ دانههای به رشته کشیده شده که هنگام ذکر و دعا در دست میگیرند. | |||
تسبیح در فرهنگ قرآنی، بهمعنی خدای را به پاکی یاد کردن است<ref>بیهقی، تاج المصادر، ج2، ۱۳۷۵ش، ص550.</ref> | تسبیح در فرهنگ قرآنی، بهمعنی خدای را به پاکی یاد کردن است<ref>بیهقی، تاج المصادر، ج2، ۱۳۷۵ش، ص550.</ref> و در اصطلاح [[مسلمان|مسلمانان]]، رشتهای از مهرهها است که برای گفتن اذکار و اوراد، استفاده میکنند.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/تسبیح دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه تسبیح، سایت واژهیاب؛]{{سخ}} | ||
قزوینی، «تسبیح به معنی سبحه صحیح و فصیح است»، ۱۳۲۴ش، | قزوینی، «تسبیح به معنی سبحه صحیح و فصیح است»، ۱۳۲۴ش، ص۶–۱۴.</ref> این نوع از تسبیح را با واژه «سبحه» نیز میشناسند.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/تسبیح دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه تسبیح، سایت واژهیاب.]</ref> | ||
==انواع مختلف تسبیح== | |||
تسبیح در کشورهای اسلامی، گاهی بسیار گرانقیمت ساخته میشد<ref> شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج5، ۱۳۷۸ش، ص190.</ref> و با سنگهایی از جواهر مزین میگردید. تسبیح نقره شیرازی، از | ==انواع مختلف تسبیح== | ||
==اجزاء تسبیح== | تسبیح در کشورهای اسلامی، گاهی بسیار گرانقیمت ساخته میشد<ref>شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج5، ۱۳۷۸ش، ص190.</ref> و با سنگهایی از جواهر مزین میگردید. تسبیح نقره شیرازی، از جملهٔ تسبیحهای معروف ایرانی بود که بزرگان و بازرگانان در دست میگرفتند.<ref>ثابت، «واژگان و اصطلاحات نقرهکاران شیرازی»، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.</ref> اقشار کمدرآمد جامعه، از تسبیحهای ارزان قیمت استفاده میکردند. نوعی تسبیح با نام خرمهره نیز وجود داشت که بیشتر توسط لوطیها و داشمشتیها، استفاده میشد. این تسبیح، ۳۳ دانه داشت و از جنس چوب، یشم، عقیق و امثال آن تهیه میشد. | ||
یک تسبیح کامل دارای اجزای زیر است:< | |||
==اجزاء تسبیح== | |||
[[پرونده:تسبیح۱.jpg|جایگزین=تسبیح شاه مقصود ۱۰۱ دانه|بندانگشتی|تسبیح شاه مقصود ۱۰۱ دانه]] | |||
یک تسبیح کامل دارای اجزای زیر است: | |||
#سَره: دانهای به اندازه هسته [[خرما]] که هر دو سر نخ تسبیح از سوراخ طولی آن گذشته و به منگولهها متصل میگردند؛ | |||
#شیخک: دانههایی که نخ تسبیح از وسط آنها گذشته و تعداد دانههای اصلی تسبیح را به ۳ قسمت تقسیم میکنند؛ | |||
#منگوله: این قسمت از تسبیح، بیشتر از جنس نخ قیطان، نخهای ابریشمی زرتاب یا نقرهتاب است؛ | |||
#دانههای تسبیح: تعداد این دانهها ۹۹ دانه است که بیشتر از جنس سنگهای قیمتی (مروارید، [[فیروزه]]، [[یاقوت]]، [[زمرد]]، شاهمقصود)، چوب (کهور، آبنوس، شمشاد، زیتون)، تربت (خاک)، دانههای خوشبو (یُسر)، صمغ (تسبیح کهرباییرنگ)، شاخ و استخوان حیوانات و شیشه هستند.<ref>علایی، «داستان پیدایش تسبیح و اقسام آن»، ۱۳۴۳ش، ص۳۱–۳۳؛{{سخ}} | |||
دائرة المعارف تشیع، ج4، ۱۳۸۱ش، ص242.</ref> | |||
برخی از انواع تسبیحها، بهدلیل شیوه ساخت، جنس و محل ساخت آنها، شهرتی ویژه دارند. تسبیح معروف به «شاهمقصود»، در باور مردم، نوعی تسبیح پادزهری است که محصول افغانستان بوده و به رنگ سبز روشن است. این تسبیح، از سنگی خاص، در معادن [[قندهار]] ساخته میشود و بسیار کمیاب و گرانبها است. تسبیح عقیق ساختهشده از سنگ عقیق یمنی بوده و به تسبیح «یمانی» معروف است. | |||
==شمار دانههای تسبیح== | |||
تسبیحها، از نظر تعداد دانههای آن، به انواع مختلفی تقسیم میشوند. برای مثال، تسبیح «چهاریکه»، تسبیحی ۲۴ دانهای است که در دست گرفتن آن، بیشتر جنبه تفننی داشته و جنس دانههای آن نیز از کائوچو یا چوب است. | |||
نوع دیگر تسبیح، تسبیح ۳۴ دانهای است. گروهی از پژوهشگران، این تسبیح را تسبیح اصلی میدانند، زیرا معتقدند که [[حضرت محمد|پیامبر خدا]] به دخترش، [[حضرت فاطمه|فاطمه زهرا]]، سفارش کرد تا بعد از هر نماز، ۳۴ مرتبه «الله اکبر»، ۳۳ مرتبه «الحمدلله» و ۳۳ مرتبه «سبحانالله» بگوید. جنس دانههای این تسبیح، معمولاً از خاک است. | |||
تسبیح ۱۰۰ دانه، تسبیح رایج میان مردم است. هر تسبیح، بهجز شیخکهای آن، باید ۹۹ دانه داشته باشد که این دانهها، توسط شیخکها به سه دسته ۳۳تایی تقسیم میشوند. | |||
==کاربرد تسبیح== | ==کاربرد تسبیح== | ||
در تمدنهای کهن، از تسبیح برای ثبت اعداد، روزها، برقراری ارتباط از راه نظام گرهنویسی (هر گره، دارای معنایی خاص) و نشانههای یادآورنده، استفاده میکردند. برخی، از تسبیح برای طلسم، تفأل و تزئین کمک میگرفتند. امروزه، کاربرد تسبیح به استفاده آئینی و دینی آن، محدود شده است. | در تمدنهای کهن، از تسبیح برای ثبت اعداد، روزها، برقراری ارتباط از راه نظام گرهنویسی (هر گره، دارای معنایی خاص) و نشانههای یادآورنده، استفاده میکردند. برخی، از تسبیح برای طلسم، تفأل و تزئین کمک میگرفتند. امروزه، کاربرد تسبیح به استفاده آئینی و دینی آن، محدود شده است. | ||
==تسبیح در فرهنگ مردم ایران== | |||
ایرانیان مسلمان از | ==تسبیح در فرهنگ مردم ایران== | ||
ایرانیان [[مسلمان]] از [[تسبیح]]، برای ذکر و [[دعا]] بهره میگیرند. همچنین تسبیح، در افسانهها، امثال و حکم، شعر و نثر ایرانیان نیز حضوری پررنگ دارد. در لرستان، به تسبیحهایی که از [[تربت امام حسین|تربت]] کربلا ساخته شده، قسم میخورند.<ref>عسکری عالم، فرهنگ عامهٔ لرستان، ج2، ۱۳۸۷ش، ص131.</ref> مردم اراک، برای حاجتروایی خود، در امامزادهها، [[نذر]] تسبیح میکنند. اگر فردی در این منطقه به حاجت خود برسد، ابتدا تعدادی تسبیح خریده، آنها را در [[مسجد جمکران]] تبرک کرده و سپس در میان مردم توزیع میکند.<ref>پویا، «بررسی باورهای مردمشناختی امامزاده عبدالله و آمنهخاتون شهر اراک»، ۱۳۸۷ش، ص۸۶.</ref> | |||
در برخی از نقاط ایران، اگر روی غذای نذری آنها، شکلی همچون تسبیح ظاهر شود، آن غذا را نظرکرده ائمه و نمادی از برآورده شدن مراد دل خود میدانند.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۳۹ و ۶۳.</ref> | |||
در برخی از نقاط ایران، اگر روی غذای نذری آنها، شکلی همچون تسبیح ظاهر شود، آن غذا را نظرکرده ائمه و نمادی از برآورده شدن مراد دل خود میدانند.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۳۹ و ۶۳.</ref> پاره شدن ناگهانی بند تسبیح نیز نشانه حاجتروایی انگاشته میشود.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص631.</ref> مردم [[سیرجان]] برای شفای بیمار خود، بالای سر او نشسته و یک دست بر سر بیمار گذاشته و با دست دیگر، تسبیح میگردانند و ذکر میگویند.<ref>مؤید محسنی، فرهنگ عامیانهٔ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ۳۲۴ و ۳۱۹.</ref> | |||
همچنین به بیماری که دچار تنگینفس یا تپش قلب است، سفارش میشود که تسبیج کهربایی بهدست گرفته و دعا بخواند.<ref>Massé, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.II, P335.</ref> | |||
برزویی، آیینها و باورهای مذهبی مردم لرستان، ۱۳۸۴ش، ص۱۰۰.</ref> | همچنین به بیماری که دچار تنگینفس یا تپش قلب است، سفارش میشود که تسبیج کهربایی بهدست گرفته و دعا بخواند.<ref>Massé, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.II, P335.</ref> تسبیحهای ساختهشده از خاک کربلا، نزد مردم ایران بسیار باارزش بوده و آن را در جانماز<ref>Aubin, La Perse d’aujourd’hui, 1908, P387.</ref> و [[سفره نذری|سفرههای نذری]]<ref>کریمی فروتقه، «نگاهی به سفرههای نذری در مزارات کاشمر»، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۷؛{{سخ}} | ||
عناصری، «پایگاه هنرهای تجسمی در باورهای عامه»، ۱۳۶۱ش، ص۱۲۸.</ref> | برزویی، آیینها و باورهای مذهبی مردم لرستان، ۱۳۸۴ش، ص۱۰۰.</ref> خود قرار میدهند. نقش حک شدهٔ تسبیح بر روی سنگ مزار درگذشتگان نیز نشان از ارزش بسیار آن دارد.<ref>پورکریم، «نقشونگارهای عامیانهٔ ایران و اهمیت گردآوری و بررسی آنها»، ۱۳۵۳ش، ص۲۶؛{{سخ}} | ||
==استخاره با تسبیح== | عناصری، «پایگاه هنرهای تجسمی در باورهای عامه»، ۱۳۶۱ش، ص۱۲۸.</ref> | ||
استخاره، بیشتر با تسبیح | |||
==استخاره با تسبیح== | |||
استخاره، بیشتر با تسبیح ۱۰۰ دانه انجام میشود. در فرهنگ عامیانه برای [[استخاره]] با تسبیح، ابتدا سورهای از [[قرآن]] خوانده میشود و سپس با دو دست، بخشی از دانههای تسبیح را جدا میکنند. پس از آن از سمت راست، دانههای تسبیح را یکییکی بهنام آدم، حوا و ابلیس میشمرند. اگر آخرین دانه بهنام آدم بیفتد، انجام آن کار خوب؛ اگر بهنام حوا بیفتد، انجام آن کار میانه و اگر بهنام ابلیس بیفتد، انجام آن کار، بد دانسته میشود.<ref>مرادی، فرهنگ عامهٔ خطهٔ تویسرکان، ج1، ۱۳۷۵ش، ص42.</ref> برخی، از واژههای «خیر» و «شر» برای شمارش دانههای تسبیح استفاده میکردند. در صورتیکه آخرین دانه به واژه خیر ختم میشد، انجام آن کار خوب بود و برعکس.<ref>همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۴۸ش، ص۳۷۱.</ref> در برخی از کتابهای دعا نیز با تکیه بر روایات و احادیث پیشوایان مذهب [[شیعه]]، روشهایی برای استخاره با تسبیح، بیان شده است. | |||
==تسبیح در ادبیات فارسی== | ==تسبیح در ادبیات فارسی== | ||
تسبیح یا سبحه، در دایره واژگان کاربردی شاعران و نویسندگان پارسیزبان، همواره حضور داشته است. برای مثال، سعدی در شعر خود میگوید:<ref>[https://ganjoor.net/saadi/boostan/bab1/sh9 سعدی، بوستان، باب اول، بخش 9، بیت 7، سایت گنجور.]</ref> | تسبیح یا سبحه، در دایره واژگان کاربردی شاعران و نویسندگان پارسیزبان، همواره حضور داشته است. برای مثال، [[سعدی شیرازی|سعدی]] در شعر خود میگوید:<ref>[https://ganjoor.net/saadi/boostan/bab1/sh9 سعدی، بوستان، باب اول، بخش 9، بیت 7، سایت گنجور.]</ref>{{سخ}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|طریقت به جز خدمت خلق نیست|به تسبیح و سجاده و دلق نیست}} | {{ب|طریقت به جز خدمت خلق نیست|به تسبیح و سجاده و دلق نیست}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
خاقانی در شعر از این واژه، بارها، استفاده کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/khaghani/divankh/ghasidekh/sh98 خاقانی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 98، بیت 2، سایت گنجور.]</ref> | [[خاقانی]] در شعر از این واژه، بارها، استفاده کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/khaghani/divankh/ghasidekh/sh98 خاقانی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 98، بیت 2، سایت گنجور.]</ref>{{سخ}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب| | {{ب|دانهدانه گهر اشک ببارید چنانک|گره رشته تسبیح ز سر بگشایید}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
در ادبیات داستانی ایرانیان نیز واژه تسبیح بسیار پرکاربرد بوده است. افسانههای محلی بسیاری، در اینباره وجود دارد، مانند افسانه مردم آذربایجان، که در آن شاهزاده بهکمک تسبیح خود، دختر یتیمی را پیدا کرده و با او ازدواج میکند.<ref>کوهی، افسانههای دیار شهریار، ۱۳۸۵ش، | در ادبیات داستانی ایرانیان نیز واژه تسبیح بسیار پرکاربرد بوده است. افسانههای محلی بسیاری، در اینباره وجود دارد، مانند افسانه مردم آذربایجان، که در آن شاهزاده بهکمک تسبیح خود، دختر یتیمی را پیدا کرده و با او ازدواج میکند.<ref>کوهی، افسانههای دیار شهریار، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۳–۱۲۶.</ref> | ||
امثال و حکم ایرانیان نیز از این واژه بیبهره نبوده است. از آن جمله میتوان به ضربالمثلهای «کار به استخاره شد، تسبیح ملا پاره شد» (کنایه از بدبیاری)؛ «مثل مهر و تسبیح» (کنایه از وفور هر چیز)؛<ref>شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۸7ش، ص۳۱۳.</ref> | امثال و حکم ایرانیان نیز از این واژه بیبهره نبوده است. از آن جمله میتوان به ضربالمثلهای «کار به استخاره شد، تسبیح ملا پاره شد» (کنایه از بدبیاری)؛ «مثل مهر و تسبیح» (کنایه از وفور هر چیز)؛<ref>شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۸7ش، ص۳۱۳.</ref> «کربلا من بودم، تو از مهر و تسبیح آنجا خبر داری؟»؛<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی، ج2، ۱۳۸۸ش، ص1379 و 1420.</ref> «تسبیح هزاردانه در دست مپیچ» (کنایه از زهدفروشی و ریا)؛<ref>بهمنیار، داستاننامهٔ بهمنیاری، ۱۳۶۹ش، ص۱۴۱.</ref> «تسبیح آب کشیدن» (کنایه از خودنمایی)؛ «تسبیح انداز» (سختگیر)<ref>پرچمی، پسکوچههای فرهنگ، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۹.</ref> و «تسبیح دستتم» (اظهار کوچکی).<ref>اکرامی، مردمشناسی اصطلاحات خودمانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۶.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | |||
==منابع== | |||
{{آغاز منابع}} | |||
* اکرامی، محمود، مردمشناسی اصطلاحات خودمانی، مشهد، ایوار، ۱۳۸۴ش. | * اکرامی، محمود، مردمشناسی اصطلاحات خودمانی، مشهد، ایوار، ۱۳۸۴ش. | ||
* دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: | * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش. | ||
* برزویی، علیداد، آیینها و باورهای مذهبی مردم لرستان، خرمآباد، افلاک، ۱۳۸۴ش. | * برزویی، علیداد، آیینها و باورهای مذهبی مردم لرستان، خرمآباد، افلاک، ۱۳۸۴ش. | ||
* بهمنیار، احمد، | * بهمنیار، احمد، داستاننامهٔ بهمنیاری، بهتحقیق فریدون بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش. | ||
* بیهقی، احمد، تاج المصادر، بهتحقیق هادی عالمزاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ش. | * بیهقی، احمد، تاج المصادر، بهتحقیق هادی عالمزاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ش. | ||
* پرچمی، محبالله، | * پرچمی، محبالله، پسکوچههای فرهنگ، تهران، فرهنگ ماهرخ، ۱۳۸۲ش. | ||
* | * پورکریم، هوشنگ، «نقشونگارهای عامیانهٔ ایران و اهمیت گردآوری و بررسی آنها»، مردمشناسی و فرهنگ عامهٔ ایران، تهران، شماره ۱، ۱۳۵۳ش. | ||
* پویا، سارا، «بررسی باورهای مردمشناختی امامزاده عبدالله و آمنهخاتون شهر اراک»، کتاب ماه علوم اجتماعی، تهران، س | * پویا، سارا، «بررسی باورهای مردمشناختی امامزاده عبدالله و آمنهخاتون شهر اراک»، کتاب ماه علوم اجتماعی، تهران، س ۱۲، شماره ۲، ۱۳۸۷ش. | ||
* ثابت، عبدالرحیم، «واژگان و اصطلاحات نقرهکاران شیرازی»، فرهنگ مردم، تهران، س | * ثابت، عبدالرحیم، «واژگان و اصطلاحات نقرهکاران شیرازی»، فرهنگ مردم، تهران، س ۸، شماره ۳–۳۱، ۱۳۸۸ش. | ||
* خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: | * خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش. | ||
* دائرة المعارف تشیع، تهران، سعید محبی، ۱۳۸۱ش. | * دائرة المعارف تشیع، تهران، سعید محبی، ۱۳۸۱ش. | ||
* ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش. | * ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش. | ||
* سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: | * سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش. | ||
* شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، | * شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، ۱۳۸۷ش. | ||
* شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش. | * شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش. | ||
* شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش. | * شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش. | ||
* عسکری | * عسکری عالم، علیمردان، فرهنگ عامهٔ لرستان، خرمآباد، شاپورخواست، ۱۳۸۷ش. | ||
* علایی، علیاکبر، «داستان پیدایش تسبیح و اقسام آن»، هنر و مردم، تهران، شماره | * علایی، علیاکبر، «داستان پیدایش تسبیح و اقسام آن»، هنر و مردم، تهران، شماره ۲۸، ۱۳۴۳ش. | ||
* عناصری، جابر، «پایگاه هنرهای تجسمی در باورهای عامه»، | * عناصری، جابر، «پایگاه هنرهای تجسمی در باورهای عامه»، فصلنامهٔ هنر، تهران، شماره ۱، ۱۳۶۱ش. | ||
* کریمی فروتقه، محمد، «نگاهی به سفرههای نذری در مزارات کاشمر»، نجوای فرهنگ، تهران، س | * کریمی فروتقه، محمد، «نگاهی به سفرههای نذری در مزارات کاشمر»، نجوای فرهنگ، تهران، س ۲، شماره ۳، ۱۳۸۶ش. | ||
* کوهی، جعفر، افسانههای دیار شهریار، تهران، پژوهشکده مردمشناسی، ۱۳۸۵ش. | * کوهی، جعفر، افسانههای دیار شهریار، تهران، پژوهشکده مردمشناسی، ۱۳۸۵ش. | ||
* قزوینی، محمد، «تسبیح به معنی سبحه صحیح و فصیح است»، یادگار، تهران، س | * قزوینی، محمد، «تسبیح به معنی سبحه صحیح و فصیح است»، یادگار، تهران، س ۲، شماره ۵، ۱۳۲۴ش. | ||
* مرادی، صحبتالله، فرهنگ | * مرادی، صحبتالله، فرهنگ عامهٔ خطهٔ تویسرکان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ۱۳۷۵ش. | ||
* مؤید محسنی، مهری، فرهنگ | * مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانهٔ سیرجان، کرمان، مرکز کرمانشناسی، ۱۳۸۶ش. | ||
* همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، به نشر، ۱۳۴۸ش. | * همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، به نشر، ۱۳۴۸ش. | ||
* Aubin, E., La Perse d’aujourd’hui, Paris, 1908. | * Aubin, E. , La Perse d’aujourd’hui, Paris, 1908. | ||
* Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938 | * Massé, H. , Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938 | ||
[[رده: | {{پایان منابع}} | ||
{{صنایع دستی-افقی}} | |||
[[رده:ابزارها]] | |||
[[رده:صنایع دستی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۴ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۰۶
تسبیح؛ دانههای به رشته کشیده شده که هنگام ذکر و دعا در دست میگیرند.
تسبیح در فرهنگ قرآنی، بهمعنی خدای را به پاکی یاد کردن است[۱] و در اصطلاح مسلمانان، رشتهای از مهرهها است که برای گفتن اذکار و اوراد، استفاده میکنند.[۲] این نوع از تسبیح را با واژه «سبحه» نیز میشناسند.[۳]
انواع مختلف تسبیح
[ویرایش | ویرایش مبدأ]تسبیح در کشورهای اسلامی، گاهی بسیار گرانقیمت ساخته میشد[۴] و با سنگهایی از جواهر مزین میگردید. تسبیح نقره شیرازی، از جملهٔ تسبیحهای معروف ایرانی بود که بزرگان و بازرگانان در دست میگرفتند.[۵] اقشار کمدرآمد جامعه، از تسبیحهای ارزان قیمت استفاده میکردند. نوعی تسبیح با نام خرمهره نیز وجود داشت که بیشتر توسط لوطیها و داشمشتیها، استفاده میشد. این تسبیح، ۳۳ دانه داشت و از جنس چوب، یشم، عقیق و امثال آن تهیه میشد.
اجزاء تسبیح
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یک تسبیح کامل دارای اجزای زیر است:
- سَره: دانهای به اندازه هسته خرما که هر دو سر نخ تسبیح از سوراخ طولی آن گذشته و به منگولهها متصل میگردند؛
- شیخک: دانههایی که نخ تسبیح از وسط آنها گذشته و تعداد دانههای اصلی تسبیح را به ۳ قسمت تقسیم میکنند؛
- منگوله: این قسمت از تسبیح، بیشتر از جنس نخ قیطان، نخهای ابریشمی زرتاب یا نقرهتاب است؛
- دانههای تسبیح: تعداد این دانهها ۹۹ دانه است که بیشتر از جنس سنگهای قیمتی (مروارید، فیروزه، یاقوت، زمرد، شاهمقصود)، چوب (کهور، آبنوس، شمشاد، زیتون)، تربت (خاک)، دانههای خوشبو (یُسر)، صمغ (تسبیح کهرباییرنگ)، شاخ و استخوان حیوانات و شیشه هستند.[۶]
برخی از انواع تسبیحها، بهدلیل شیوه ساخت، جنس و محل ساخت آنها، شهرتی ویژه دارند. تسبیح معروف به «شاهمقصود»، در باور مردم، نوعی تسبیح پادزهری است که محصول افغانستان بوده و به رنگ سبز روشن است. این تسبیح، از سنگی خاص، در معادن قندهار ساخته میشود و بسیار کمیاب و گرانبها است. تسبیح عقیق ساختهشده از سنگ عقیق یمنی بوده و به تسبیح «یمانی» معروف است.
شمار دانههای تسبیح
[ویرایش | ویرایش مبدأ]تسبیحها، از نظر تعداد دانههای آن، به انواع مختلفی تقسیم میشوند. برای مثال، تسبیح «چهاریکه»، تسبیحی ۲۴ دانهای است که در دست گرفتن آن، بیشتر جنبه تفننی داشته و جنس دانههای آن نیز از کائوچو یا چوب است.
نوع دیگر تسبیح، تسبیح ۳۴ دانهای است. گروهی از پژوهشگران، این تسبیح را تسبیح اصلی میدانند، زیرا معتقدند که پیامبر خدا به دخترش، فاطمه زهرا، سفارش کرد تا بعد از هر نماز، ۳۴ مرتبه «الله اکبر»، ۳۳ مرتبه «الحمدلله» و ۳۳ مرتبه «سبحانالله» بگوید. جنس دانههای این تسبیح، معمولاً از خاک است.
تسبیح ۱۰۰ دانه، تسبیح رایج میان مردم است. هر تسبیح، بهجز شیخکهای آن، باید ۹۹ دانه داشته باشد که این دانهها، توسط شیخکها به سه دسته ۳۳تایی تقسیم میشوند.
کاربرد تسبیح
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در تمدنهای کهن، از تسبیح برای ثبت اعداد، روزها، برقراری ارتباط از راه نظام گرهنویسی (هر گره، دارای معنایی خاص) و نشانههای یادآورنده، استفاده میکردند. برخی، از تسبیح برای طلسم، تفأل و تزئین کمک میگرفتند. امروزه، کاربرد تسبیح به استفاده آئینی و دینی آن، محدود شده است.
تسبیح در فرهنگ مردم ایران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ایرانیان مسلمان از تسبیح، برای ذکر و دعا بهره میگیرند. همچنین تسبیح، در افسانهها، امثال و حکم، شعر و نثر ایرانیان نیز حضوری پررنگ دارد. در لرستان، به تسبیحهایی که از تربت کربلا ساخته شده، قسم میخورند.[۷] مردم اراک، برای حاجتروایی خود، در امامزادهها، نذر تسبیح میکنند. اگر فردی در این منطقه به حاجت خود برسد، ابتدا تعدادی تسبیح خریده، آنها را در مسجد جمکران تبرک کرده و سپس در میان مردم توزیع میکند.[۸]
در برخی از نقاط ایران، اگر روی غذای نذری آنها، شکلی همچون تسبیح ظاهر شود، آن غذا را نظرکرده ائمه و نمادی از برآورده شدن مراد دل خود میدانند.[۹] پاره شدن ناگهانی بند تسبیح نیز نشانه حاجتروایی انگاشته میشود.[۱۰] مردم سیرجان برای شفای بیمار خود، بالای سر او نشسته و یک دست بر سر بیمار گذاشته و با دست دیگر، تسبیح میگردانند و ذکر میگویند.[۱۱]
همچنین به بیماری که دچار تنگینفس یا تپش قلب است، سفارش میشود که تسبیج کهربایی بهدست گرفته و دعا بخواند.[۱۲] تسبیحهای ساختهشده از خاک کربلا، نزد مردم ایران بسیار باارزش بوده و آن را در جانماز[۱۳] و سفرههای نذری[۱۴] خود قرار میدهند. نقش حک شدهٔ تسبیح بر روی سنگ مزار درگذشتگان نیز نشان از ارزش بسیار آن دارد.[۱۵]
استخاره با تسبیح
[ویرایش | ویرایش مبدأ]استخاره، بیشتر با تسبیح ۱۰۰ دانه انجام میشود. در فرهنگ عامیانه برای استخاره با تسبیح، ابتدا سورهای از قرآن خوانده میشود و سپس با دو دست، بخشی از دانههای تسبیح را جدا میکنند. پس از آن از سمت راست، دانههای تسبیح را یکییکی بهنام آدم، حوا و ابلیس میشمرند. اگر آخرین دانه بهنام آدم بیفتد، انجام آن کار خوب؛ اگر بهنام حوا بیفتد، انجام آن کار میانه و اگر بهنام ابلیس بیفتد، انجام آن کار، بد دانسته میشود.[۱۶] برخی، از واژههای «خیر» و «شر» برای شمارش دانههای تسبیح استفاده میکردند. در صورتیکه آخرین دانه به واژه خیر ختم میشد، انجام آن کار خوب بود و برعکس.[۱۷] در برخی از کتابهای دعا نیز با تکیه بر روایات و احادیث پیشوایان مذهب شیعه، روشهایی برای استخاره با تسبیح، بیان شده است.
تسبیح در ادبیات فارسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]تسبیح یا سبحه، در دایره واژگان کاربردی شاعران و نویسندگان پارسیزبان، همواره حضور داشته است. برای مثال، سعدی در شعر خود میگوید:[۱۸]
الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
خاقانی در شعر از این واژه، بارها، استفاده کرده است:[۱۹]
الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
در ادبیات داستانی ایرانیان نیز واژه تسبیح بسیار پرکاربرد بوده است. افسانههای محلی بسیاری، در اینباره وجود دارد، مانند افسانه مردم آذربایجان، که در آن شاهزاده بهکمک تسبیح خود، دختر یتیمی را پیدا کرده و با او ازدواج میکند.[۲۰]
امثال و حکم ایرانیان نیز از این واژه بیبهره نبوده است. از آن جمله میتوان به ضربالمثلهای «کار به استخاره شد، تسبیح ملا پاره شد» (کنایه از بدبیاری)؛ «مثل مهر و تسبیح» (کنایه از وفور هر چیز)؛[۲۱] «کربلا من بودم، تو از مهر و تسبیح آنجا خبر داری؟»؛[۲۲] «تسبیح هزاردانه در دست مپیچ» (کنایه از زهدفروشی و ریا)؛[۲۳] «تسبیح آب کشیدن» (کنایه از خودنمایی)؛ «تسبیح انداز» (سختگیر)[۲۴] و «تسبیح دستتم» (اظهار کوچکی).[۲۵]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ بیهقی، تاج المصادر، ج2، ۱۳۷۵ش، ص550.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه تسبیح، سایت واژهیاب؛
قزوینی، «تسبیح به معنی سبحه صحیح و فصیح است»، ۱۳۲۴ش، ص۶–۱۴. - ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه تسبیح، سایت واژهیاب.
- ↑ شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج5، ۱۳۷۸ش، ص190.
- ↑ ثابت، «واژگان و اصطلاحات نقرهکاران شیرازی»، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.
- ↑ علایی، «داستان پیدایش تسبیح و اقسام آن»، ۱۳۴۳ش، ص۳۱–۳۳؛
دائرة المعارف تشیع، ج4، ۱۳۸۱ش، ص242. - ↑ عسکری عالم، فرهنگ عامهٔ لرستان، ج2، ۱۳۸۷ش، ص131.
- ↑ پویا، «بررسی باورهای مردمشناختی امامزاده عبدالله و آمنهخاتون شهر اراک»، ۱۳۸۷ش، ص۸۶.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۳۹ و ۶۳.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص631.
- ↑ مؤید محسنی، فرهنگ عامیانهٔ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ۳۲۴ و ۳۱۹.
- ↑ Massé, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.II, P335.
- ↑ Aubin, La Perse d’aujourd’hui, 1908, P387.
- ↑ کریمی فروتقه، «نگاهی به سفرههای نذری در مزارات کاشمر»، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۷؛
برزویی، آیینها و باورهای مذهبی مردم لرستان، ۱۳۸۴ش، ص۱۰۰. - ↑ پورکریم، «نقشونگارهای عامیانهٔ ایران و اهمیت گردآوری و بررسی آنها»، ۱۳۵۳ش، ص۲۶؛
عناصری، «پایگاه هنرهای تجسمی در باورهای عامه»، ۱۳۶۱ش، ص۱۲۸. - ↑ مرادی، فرهنگ عامهٔ خطهٔ تویسرکان، ج1، ۱۳۷۵ش، ص42.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۴۸ش، ص۳۷۱.
- ↑ سعدی، بوستان، باب اول، بخش 9، بیت 7، سایت گنجور.
- ↑ خاقانی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 98، بیت 2، سایت گنجور.
- ↑ کوهی، افسانههای دیار شهریار، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۳–۱۲۶.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۸7ش، ص۳۱۳.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی، ج2، ۱۳۸۸ش، ص1379 و 1420.
- ↑ بهمنیار، داستاننامهٔ بهمنیاری، ۱۳۶۹ش، ص۱۴۱.
- ↑ پرچمی، پسکوچههای فرهنگ، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۹.
- ↑ اکرامی، مردمشناسی اصطلاحات خودمانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۶.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- اکرامی، محمود، مردمشناسی اصطلاحات خودمانی، مشهد، ایوار، ۱۳۸۴ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- برزویی، علیداد، آیینها و باورهای مذهبی مردم لرستان، خرمآباد، افلاک، ۱۳۸۴ش.
- بهمنیار، احمد، داستاننامهٔ بهمنیاری، بهتحقیق فریدون بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
- بیهقی، احمد، تاج المصادر، بهتحقیق هادی عالمزاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- پرچمی، محبالله، پسکوچههای فرهنگ، تهران، فرهنگ ماهرخ، ۱۳۸۲ش.
- پورکریم، هوشنگ، «نقشونگارهای عامیانهٔ ایران و اهمیت گردآوری و بررسی آنها»، مردمشناسی و فرهنگ عامهٔ ایران، تهران، شماره ۱، ۱۳۵۳ش.
- پویا، سارا، «بررسی باورهای مردمشناختی امامزاده عبدالله و آمنهخاتون شهر اراک»، کتاب ماه علوم اجتماعی، تهران، س ۱۲، شماره ۲، ۱۳۸۷ش.
- ثابت، عبدالرحیم، «واژگان و اصطلاحات نقرهکاران شیرازی»، فرهنگ مردم، تهران، س ۸، شماره ۳–۳۱، ۱۳۸۸ش.
- خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- دائرة المعارف تشیع، تهران، سعید محبی، ۱۳۸۱ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
- سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، ۱۳۸۷ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش.
- عسکری عالم، علیمردان، فرهنگ عامهٔ لرستان، خرمآباد، شاپورخواست، ۱۳۸۷ش.
- علایی، علیاکبر، «داستان پیدایش تسبیح و اقسام آن»، هنر و مردم، تهران، شماره ۲۸، ۱۳۴۳ش.
- عناصری، جابر، «پایگاه هنرهای تجسمی در باورهای عامه»، فصلنامهٔ هنر، تهران، شماره ۱، ۱۳۶۱ش.
- کریمی فروتقه، محمد، «نگاهی به سفرههای نذری در مزارات کاشمر»، نجوای فرهنگ، تهران، س ۲، شماره ۳، ۱۳۸۶ش.
- کوهی، جعفر، افسانههای دیار شهریار، تهران، پژوهشکده مردمشناسی، ۱۳۸۵ش.
- قزوینی، محمد، «تسبیح به معنی سبحه صحیح و فصیح است»، یادگار، تهران، س ۲، شماره ۵، ۱۳۲۴ش.
- مرادی، صحبتالله، فرهنگ عامهٔ خطهٔ تویسرکان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ۱۳۷۵ش.
- مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانهٔ سیرجان، کرمان، مرکز کرمانشناسی، ۱۳۸۶ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، به نشر، ۱۳۴۸ش.
- Aubin, E. , La Perse d’aujourd’hui, Paris, 1908.
- Massé, H. , Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938
صنایع دستی | |||
|---|---|---|---|
| هنرهای دستی | |||
| رشتههای علمی | |||
| بر اساس کشورها |
| ||
