پیش‌نویس:باجناغ

مهران غفوریان و باجناق مداحش در کربلا

باجناغ؛ خویشاوندی مردانی که همسران‌شان با یکدیگر خواهر هستند.

باجناغ به مردانی گفته می‌شود که با خواهران یک خانواده ازدواج کرده‌اند و ریشه این واژه ترکی است. روابط میان باجناغ‌ها در فرهنگ ایرانی اغلب سرد و رقابت‌آمیز توصیف شده که این موضوع در ادبیات و ضرب‌المثل‌ها نیز بازتاب یافته است.

معرفی باجناغ

باجناغ بودن، در نظام خویشاوندی ایرانیان، از نسبت‌های سببی بین مردان است که میان دو یا چند مرد، به‌واسطه ازدواج آن‌ها با هر یک از خواهران در یک خانواده، به‌وجود می‌آید. در برخی از فرهنگ‌ها، این نسبت را با نام‌هایی دیگر همچون هم‌پاچه، هم‌ریش، هم‌زلف و هم‌داماد نیز می‌شناسند.

ریشه واژه باجناغ

باجناغ، که در فرهنگ عامه گاهی «باجناق» گفته می‌شود، برگرفته از واژه ترکی «باجاناق» یا «باجیناق» است که ترکیبی از دو واژه «باجی» به‌معنای خواهر و «آناق» به‌معنی گرفتن است. در زبان و فرهنگ فارسی‌زبانان، برای برخی از نسبت‌ها نیز نام ویژه‌ای وجود دارد که معادلی در زبان‌های دیگر، از جمله زبان‌های غربی دیده نمی‌شود.

از نام‌های دیگر این واژه در نقاط مختلف ایران، می‌توان به هم‌دوماد (در یزد)، هم‌دوماده (در کاشان)، هم‌ریش (در کرمان، فارس، اصفهان و بوشهر)، هم‌زلف (در خراسان) و هاو زاوا (در زبان کردی) اشاره کرد.

روابط باجناغ‌ها

بررسی جایگاه این واژه در ادبیات عامه مردم ایران، نشان از سردی روابط باجناغ‌ها با یکدیگر دارد. یکی از دلایل سردی باجناغ‌ها، تلاش آن‌ها برای تثبیت جایگاه خود در خانواده همسر است که این تلاش‌ها با دیگر دامادهای خانواده نیز مقایسه می‌شود. روانشناسان معتقدند که هرچه پایگاه اجتماعی این افراد، نسبت به یکدیگر نزدیک‌تر باشد، حس رقابت در آن‌ها بیش‌تر خواهد بود.

از طرفی دیگر، در نظام خانوادگی ایران، معمولاً رابطه داماد با خواهرزن سُست است و برخی، همین را نیز از دلایل سردی روابط میان باجناغ‌ها می‌دانند. گاهی، این ناسازگاری، از روابط تیره و تار میان دو خواهر نیز نشئت می‌گیرد.

باجناغ در ادبیات ایران

باجناغ‌ها، همواره در ضرب‌المثل‌ها، کنایات و طنز ایرانیان جایگاهی ویژه داشته است. برای مثال، ۱۰ باجناق را در باغی، یک شغال کور خورد و هیچ‌کدام خبردار نشدند؛ «ژیان ماشین نمی‌شه، باجناق فامیل»؛ «اشکمبه گوشت نمی‌شه، باجناق فامیل»، «باجناغ که باجناق را ببیند، خر که خاک را ببیند، گاو که کنجاره را ببیند، خوشحال می‌شود»؛ «باجاناق باجاناقی گورنده قاشینما دوتار» در زبان ترکی که به‌معنی «باجناغ وقتی باجناق خودش را ببیند، خارش می‌گیرد»؛ در مازندران نیز معروف است که «باجا باجا بد دارنه زن پر هر دتاره» که به‌معنی «باجناغ از باجناق بدش می‌آید و پدرزن از هر دو».

تصویرسازی باجناغ

تله‌تئاتر «باجناق‌ها» با بازی اکبر عبدی

تله‌تئاتر «باجناق‌ها» در سال ۱۳۶۶ش تولید شد و محصول گروه فیلم و سریال و تئاتر شبکه ۱ سیما است. این مجموعه با کارگردانی داریوش مؤدبیان و حسین فردرو و تهیه‌کنندگی مجید گل‌بابایی و بهروز خوش رزم ساخته شد.

مجموعه تلویزیونی «باجناق‌ها» در سال ۱۳۸۳ش به تهیه‌کنندگی سید کمال طباطبایی در 56 قسمت تولید شد. کارگردانی هنری این سریال بر عهده فرهاد آئیش و کارگردانی تلویزیونی آن با مسعود فروتن بوده است. داستان از این قرار است که جلال سربلوک‌‌زاده و هوشنگ شادمان، دو باجناق و همسایه دیرینه، پس از بازنشستگی متوالی هر دو نفر، دچار چالش می‌شوند.

منابع

• افشار، ایرج، واژه‌نامهٔ یزدی، به‌تحقیق محمدرضا محمدی، تهران، ثریا، ۱۳۸۲ش.
• «‏باجناق‌ها‏ (1366)»، وب‌سایت منظوم، تاریخ بازدید: 9 مهر 1404ش.
• برومند سعید، جواد، واژه‌نامهٔ گویش بردسیر، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۰ش.
• بهروزی، علینقی، واژه‌ها و مثل‌های شیرازی و کازرونی، شیراز، اداره کل فرهنگ و هنر فارس، ۱۳۴۸ش.
• بهنام، جمشید، ساخت‌های خانواده و خویشاوندی در ایران، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۶ش.
• دانشگر، احمد، فرهنگ واژه‌های رایج تربت حیدریه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۴۰۰ش.
• ذوالفقاری، حسن، «بازتاب مسائل اجتماعی در ضرب‌المثل‌های فارسی»، نجوای فرهنگ، تهران، س ۲، شماره ۳، ۱۳۸۶ش.
• ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
• زمردیان، رضا، واژه‌نامهٔ گویش قاین، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۵ش.
• سامی، شمس‌الدین، قاموس ترکی، به‌تحقیق احمد جودت، استانبول، مطبعه اقدام، ۱۳۱۷ق.
• «سریال باجناق‌ها»، وب‌سایت مشخصات، تاریخ بازدید: 9 مهر 1404ش.
• شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامهٔ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۴ش.
• عاطفی، حسن، لغات و ضرب‌المثل‌های کاشانی، به‌تحقیق افشین عاطفی، کاشان، مرسل، ۱۳۸۶ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۴۰۰ش.
• مجتهدی، علی‌اصغر، امثال و حکم در لهجهٔ محلی آذربایجان، تبریز، ]بی‌نا[، ۱۳۳۴ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۴۰۰ش.
• ملک‌زاده، محمدجعفر، فرهنگ زرقان، تهران، آثار، ۱۳۸۰ش.
• نقوی، اکبر، فرهنگ گویش گوغر بافت، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
• Redhouse, J. W., A Turkish and English Lexicon, Beirut, 1987.