پیشنویس:اسطوخودوس: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) زدن لینک داخلی |
||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:اسطوخودوس.jpg|جایگزین=گیاه اسطوخودوس|بندانگشتی|گیاه اسطوخودوس]] | |||
{{درشت|'''اسطوخودوس'''}}؛ گیاهی از خانوادهٔ نعناعیان، با مصرف دارویی | {{درشت|'''اسطوخودوس'''}}؛ گیاهی از خانوادهٔ نعناعیان، با مصرف دارویی | ||
اسطوخدوس گیاهی معطر از تیرهٔ نعناعیان است که در مناطق خشک و نیمهمرطوب میروید و ارتفاعی حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر دارد. گلهای آن خوشهای به رنگ آبی، سفید یا بنفش بوده و تخمش بوی کافور میدهد. خاستگاه این گیاه را جزایر مدیترانهای و برخی مناطق آفریقا دانستهاند و در فرهنگهای مختلف با نامهای گوناگونی شناخته میشود | اسطوخدوس گیاهی معطر از تیرهٔ نعناعیان است که در مناطق خشک و نیمهمرطوب میروید و ارتفاعی حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر دارد. گلهای آن خوشهای به رنگ آبی، سفید یا بنفش بوده و تخمش بوی کافور میدهد. خاستگاه این گیاه را جزایر مدیترانهای و برخی مناطق آفریقا دانستهاند و در فرهنگهای مختلف با نامهای گوناگونی شناخته میشود. | ||
== معرفی گیاه اسطوخدوس == | در [[طب سنتی ایران|طب سنتی]]، آن را تقویتکننده قلب، ضدسوءهاضمه، برطرفکننده بلغم و سودا و درمانکننده سردرد، صرع و بیماریهای عصبی معرفی کردهاند. در فرهنگ بومی ایران نیز برای درمان مشکلاتی مانند اسهال، یبوست، استخواندرد، تنگی نفس و تصفیه خون بهکار رفته است. پزشکی مدرن نیز خواص آرامبخشی و تأثیر احتمالی آن در درمان [[افسردگی]]، فشار خون و عفونتهای قارچی را مطرح کرده، هرچند هنوز همهٔ این موارد اثبات نشده است. | ||
==معرفی گیاه اسطوخدوس== | |||
اُسطوخدُوس (اسطوخودوس)، گیاهی است معطر، که شاخههای آن بزرگ و خاکیرنگ است. تخم این گیاه، بوی کافور میدهد و طعم آن تلخ و تیز است. معنای اسطوخودوس را آرامبخش روح (موقف الارواح) عنوان کردهاند. این گیاه، طبیعتی گرم و خشک داشته و خواص درمانی بسیاری را برای آن مطرح کردهاند.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/اسطوخودوس دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژهیاب.]</ref> ارتفاع اسطوخدوس، در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر است و دارای گلهای خوشهای آبی، سفید یا بنفش، برگهای باریک و تخمهای ریز است.<ref>[https://www.vajehyab.com/amid/اسطوخودوس عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژهیاب.]</ref> | اُسطوخدُوس (اسطوخودوس)، گیاهی است معطر، که شاخههای آن بزرگ و خاکیرنگ است. تخم این گیاه، بوی کافور میدهد و طعم آن تلخ و تیز است. معنای اسطوخودوس را آرامبخش روح (موقف الارواح) عنوان کردهاند. این گیاه، طبیعتی گرم و خشک داشته و خواص درمانی بسیاری را برای آن مطرح کردهاند.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/اسطوخودوس دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژهیاب.]</ref> ارتفاع اسطوخدوس، در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر است و دارای گلهای خوشهای آبی، سفید یا بنفش، برگهای باریک و تخمهای ریز است.<ref>[https://www.vajehyab.com/amid/اسطوخودوس عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژهیاب.]</ref> | ||
اسطوخدوس، همانند مرزه، ریحان و گزنه از تیرهٔ نعناعیان است و اغلب در مناطق خشک میروید. این گیاه در برخی نقاط مرطوب نیز رویش دارد، اما، آن دسته از اسطوخدوسها که در مناطق خشک روییدهاند، عطر بهتر و اسانس تندتری دارند. | اسطوخدوس، همانند مرزه، [[ریحان]] و گزنه از تیرهٔ نعناعیان است و اغلب در مناطق خشک میروید. این گیاه در برخی نقاط مرطوب نیز رویش دارد، اما، آن دسته از اسطوخدوسها که در مناطق خشک روییدهاند، [[عطر]] بهتر و اسانس تندتری دارند. | ||
==خاستگاه اسطوخدوس== | ==خاستگاه اسطوخدوس== | ||
برخی از مورخان و دانشمندان، خاستگاه این گیاه را جزیرهای به نام استخداس یا ستوخس دانستهاند.<ref>کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنهٔ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۵۵.</ref> گروهی دیگر نیز آن را بومی مناطق آفریقایی و کوههای مدیترانهای میدانند.<ref>[https://www.chetor.com/111197-خواص-اسطوخدوس/ فکوری، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور.]</ref> | برخی از مورخان و دانشمندان، خاستگاه این گیاه را [[جزیره|جزیرهای]] به نام استخداس یا ستوخس دانستهاند.<ref>کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنهٔ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۵۵.</ref> گروهی دیگر نیز آن را بومی مناطق آفریقایی و کوههای مدیترانهای میدانند.<ref>[https://www.chetor.com/111197-خواص-اسطوخدوس/ فکوری، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور.]</ref> | ||
==نامهای دیگر اسطوخدوس== | ==نامهای دیگر اسطوخدوس== | ||
برخی این گیاه را با نام «شاه سفرهم رومی»، «شاه اسپرم رومی»، «شاه اسپرغم رومی»، «خُزامی»، «ناردین»، «سنبل رومی»، «سنبله»، | برخی این گیاه را با نام «شاه سفرهم رومی»، «شاه اسپرم رومی»، «شاه اسپرغم رومی»، «خُزامی»، «ناردین»، «سنبل رومی»، «سنبله»، «[[سنبل]]»، و «کشه» نیز میشناسند.<ref>برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، ذیل واژه اسطوخودوس، ۱۳۴۲ش.</ref> اسطوخدوس، در مصر با نام «سوفلو»، در مُغان با نام «اوکلوس پیتونیس»، در روم با نام «اسخیولبینا» معروف است. همچنین، در جهان عرب، این گیاه را با نامهای «حافظ الارواح»، «موقف الارواح»، «ممسک الارواح»، «انس الارواح»، «ضُرم» و «حَلحال» میشناسند.<ref>ابنمیمون، شرح اسماء العقار، ۱۹۴۰م، ص۴؛{{سخ}} | ||
ابنجزار، کتاب فی المعدة و امراضها و مداواتها، ۱۹۷۹م، ص۱۲۶؛{{سخ}} | ابنجزار، کتاب فی المعدة و امراضها و مداواتها، ۱۹۷۹م، ص۱۲۶؛{{سخ}} | ||
ابنحشا، مفید العلوم و مبید الهموم، ۱۹۴۱م، ص۴؛{{سخ}} | ابنحشا، مفید العلوم و مبید الهموم، ۱۹۴۱م، ص۴؛{{سخ}} | ||
| خط ۱۸: | خط ۲۱: | ||
قهرمان، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص47.</ref> | قهرمان، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص47.</ref> | ||
==خواص | ==خواص گیاه اسطوخودوس== | ||
===خواص اسطوخودوس در طب سنتی=== | ===خواص اسطوخودوس در طب سنتی=== | ||
در طب سنتی، جوشاندهٔ این گیاه بهمنظور تقویت قلب و پودر آن برای رفع سوء هاضمه مفید است.<ref>گل گلاب، گیاهشناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۴۹.</ref> برخی، خاصیت گندزدایی از سینه را نیز از جمله خواص این گیاه عنوان کردهاند. عطر یا بوی اسطوخدوس، برای دفع عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی، بیماریهای ریوی، اختلالات روحی و دماغی مؤثر است. | در طب سنتی، جوشاندهٔ این گیاه بهمنظور تقویت قلب و پودر آن برای رفع سوء هاضمه مفید است.<ref>گل گلاب، گیاهشناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۴۹.</ref> برخی، خاصیت گندزدایی از سینه را نیز از جمله خواص این گیاه عنوان کردهاند. عطر یا بوی اسطوخدوس، برای دفع عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی، بیماریهای ریوی، اختلالات روحی و دماغی مؤثر است. | ||
===دیدگاه حکمای برجسته طب سنتی=== | ===دیدگاه حکمای برجسته طب سنتی=== | ||
**'''ابنسینا:''' او این گیاه را بهدلیل تلخی آن، لطافتبخش دانسته است.<ref>ابنسینا، قانون، ج2، ۱۳۷۰ش، ص66.</ref> همین خاصیت تلخی و قابضی، در طب یونانیان، اسطوخدوس را بهعنوان دارویی بازکننده، پاککننده، لطیفکننده و تقویتکننده اعضای داخلی معرفی کرده است.<ref>رازی، الحاوی، ج20، ۱۳۸۴ش، ص21.</ref> | |||
* | *'''اخوینی بخاری:''' وی در [[کتاب]] خود به خواص مختلف این گیاه، مانند درمان سردرد، سرسام، بیماریهای عصبی همچون صرع و مالیخولیا اشاره کرده است.<ref>اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۲۲۸ و ۲۴۵ و ۲۵۱ و ۵۸۵.</ref> همچنین این گیاه، سودا و بلغم را از دل و دماغ آدمی میزداید.<ref>اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص610.</ref> دفع کرمهای معده و روده و پاککنندگی پوست از خواص دیگر اسطوخودوس است.<ref>ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۹.</ref> | ||
*'''عقیلی علوی شیرازی:''' در شعری، به تمام خواص این گیاه اشاره کرده است. بخشی از این شعر، به شرح زیر است:<ref>عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص12.</ref> | |||
*'''ابنسینا:''' او این گیاه را بهدلیل تلخی آن، لطافتبخش دانسته است.<ref>ابنسینا، قانون، ج2، ۱۳۷۰ش، ص66.</ref> همین خاصیت تلخی و قابضی، در طب یونانیان، اسطوخدوس را بهعنوان دارویی بازکننده، پاککننده، لطیفکننده و تقویتکننده اعضای داخلی معرفی کرده است.<ref>رازی، الحاوی، ج20، ۱۳۸۴ش، ص21.</ref> | |||
*'''اخوینی بخاری:''' وی در کتاب خود به خواص مختلف این گیاه، مانند درمان سردرد، سرسام، بیماریهای عصبی همچون صرع و مالیخولیا اشاره کرده است.<ref>اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۲۲۸ و ۲۴۵ و ۲۵۱ و ۵۸۵.</ref> همچنین این گیاه، سودا و بلغم را از دل و دماغ آدمی میزداید.<ref>اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص610.</ref> دفع کرمهای معده و روده و پاککنندگی پوست از خواص دیگر اسطوخودوس است.<ref>ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۹.</ref> | |||
*'''عقیلی علوی شیرازی:''' در شعری، به تمام خواص این گیاه اشاره کرده است. بخشی از این شعر، به شرح زیر است:<ref>عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص12.</ref> | |||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
| خط ۶۸: | خط ۶۵: | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
==کاربردهای بومی و محلی در ایران== | |||
امروزه، از گیاه اسطوخدوس بهعنوان درمان بومی و خانگی استفاده میکنند.<ref>لهساییزاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۷۰ش، ص۳۳۴.</ref> مردم در منطقه «دوان»، این گیاه را برای درمان اسهال و استفراغ ناشی از سردی معده استفاده میکنند.<ref>افشار سیستانی، آذربایجان غربی، ج2، ۱۳۶۹ش، ص857.</ref> در آذربایجان، از دمکردهٔ اسطوخدوس برای درمان یبوست همراه با گیاهانی دیگر مانند بنفشه و بارهنگ استفاده میکنند.<ref>کرباسی راوری، فرهنگ مردم راور، ج1، ۱۳۶۵ش، ص152.</ref> در «راور» مردم برای درمان درد استخوان از این گیاه مصرف میکنند. در آشتیان نیز، آن را بادشکن و گرم دانسته و بخور آن را استشمام میکنند.<ref>نجفی آشتیانی، نیمنگاهی به آشتیان، ۱۳۸۵ش، ص۵۱.</ref> | ===کاربرد دارویی و درمانی=== | ||
امروزه، از گیاه اسطوخدوس بهعنوان درمان بومی و خانگی استفاده میکنند.<ref>لهساییزاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۷۰ش، ص۳۳۴.</ref> مردم در منطقه «دوان»، این گیاه را برای درمان اسهال و استفراغ ناشی از سردی معده استفاده میکنند.<ref>افشار سیستانی، آذربایجان غربی، ج2، ۱۳۶۹ش، ص857.</ref> در آذربایجان، از دمکردهٔ اسطوخدوس برای درمان یبوست همراه با گیاهانی دیگر مانند [[بنفشه]] و [[بارهنگ]] استفاده میکنند.<ref>کرباسی راوری، فرهنگ مردم راور، ج1، ۱۳۶۵ش، ص152.</ref> در «راور» مردم برای درمان درد استخوان از این گیاه مصرف میکنند. در آشتیان نیز، آن را بادشکن و گرم دانسته و بخور آن را استشمام میکنند.<ref>نجفی آشتیانی، نیمنگاهی به آشتیان، ۱۳۸۵ش، ص۵۱.</ref> | |||
مردم نائین، به این گیاه «اسقدوس» گویند و جوشاندهٔ آن را برای درمان درد سینه، تنگی نفس و استخوان درد مؤثر میدانند.<ref>افشار سیستانی، پزشکی سنتی مردم ایران، ۱۳۷۰ش، ص124-126.</ref> در [[خراسان]]، این گیاه را دم کرده و برای درمان باد گوش و سنگینی آن به فرد میدهند.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم عامهٔ مردم خراسان، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۲.</ref> مردم [[ایل قشقایی|قشقایی]] نیز، اسطوخدوس را برای تصفیه خون و رفع عصبیتها، مؤثر میدانند.<ref>کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۳۳.</ref> مردمان ایل بچاقچی نیز، دمکردهٔ این گیاه همراه با گیاهانی همچون آلاله و [[آویشن]] را به هنگام نوشیدن [[قهوه]] مصرف میکنند.<ref>بهنیا، بررسی مردمشناسی طایفهٔ ارشلو از ایل بچاقچی، 1374ش، ص۱۱۹.</ref> | |||
===کاربرد آرایشی و بهداشتی=== | |||
بهدلیل بوی خوش و عطر ماندگار، اسطوخودوس یکی از مواد اصلی در تولید عطرها، کرمها، لوسیونها و [[صابون|صابونها]] است. روغن آن برای ماساژ بدن استفاده میشود و به آرامش عضلات و رفع خستگی کمک میکند. در تولید شامپوها و محصولات بهداشتی نیز به کار میرود، زیرا علاوه بر رایحه مطبوع، خاصیت ضدقارچی و ضدباکتریایی دارد.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403011607317/قدرت-جادویی-اسطوخودوس-در-رونق-کسب-و-کار-روستایی «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.]</ref> | |||
===کاربرد کشاورزی و زیستمحیطی=== | |||
اسطوخودوس گیاهی کمآببر است و در شرایط خشکسالی یا کمآبی بهراحتی رشد میکند. یکبار کشت آن میتواند تا ۱۰ سال برداشت بدهد، در نتیجه نیازی به خاکورزی مداوم ندارد و همین موضوع باعث حفظ ساختار خاک میشود. همچنین از فرسایش خاک جلوگیری کرده و برای کشت در اراضی دیم بسیار مناسب است. در تغییر الگوی کشت، میتواند جایگزینی مناسب برای محصولات پرآب مثل برنج باشد.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403011607317/قدرت-جادویی-اسطوخودوس-در-رونق-کسب-و-کار-روستایی «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.]</ref> | |||
===کاربرد اقتصادی=== | |||
این گیاه ارزش اقتصادی بالایی دارد؛ هر هکتار مزرعه اسطوخودوس حدود ۳۵۰ تا ۴۵۰ میلیون تومان درآمدزایی خالص دارد. علاوه بر فروش مستقیم گل و اسانس، به ایجاد زنجیره ارزش کمک میکند؛ یعنی میتوان از آن محصولات متنوعی مانند عطر، روغن، دارو و [[صنایع دستی]] تولید کرد. یک مزرعه چند هکتاری میتواند دهها شغل مستقیم و صدها شغل غیرمستقیم ایجاد کند.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403011607317/قدرت-جادویی-اسطوخودوس-در-رونق-کسب-و-کار-روستایی «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.]</ref> | |||
===کاربرد گردشگری=== | |||
[[پرونده:اسطوخودوس۱.jpg|جایگزین=مزرعه گردشگری «سبزینه» در شهرستان آزادشهر، مزرعهای ویژه کشت و پرورش اسطوخودوس|بندانگشتی|مزرعه گردشگری «سبزینه» در شهرستان آزادشهر، مزرعهای ویژه کشت و پرورش اسطوخودوس]] | |||
مزارع اسطوخودوس در فصل گلدهی منظرهای بسیار چشمنواز دارند و همین موضوع باعث جذب گردشگران داخلی و خارجی میشود. کشاورزان میتوانند با راهاندازی «مزارع [[گردشگری]]» خدماتی مثل بازدید، عکاسی، فروشگاه محلی، [[اقامتگاه بومگردی|اقامتگاه]] روستایی و جشنوارههای فصلی ارائه دهند. نمونهاش در گلستان، روزانه صدها گردشگر را به سمت خود کشانده است که علاوه بر درآمد مستقیم از فروش محصولات، درآمد پنهان از طریق گردشگری هم نصیب کشاورزان میکند.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403011607317/قدرت-جادویی-اسطوخودوس-در-رونق-کسب-و-کار-روستایی «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.]</ref> | |||
===نگاه پزشکی مدرن به اسطوخودوس | ===کاربرد فرهنگی و اجتماعی=== | ||
پزشکان، این گیاه را برای درمان | کشت و پرورش اسطوخودوس میتواند به رونق کسبوکارهای روستایی و صنایع دستی کمک کند. ایجاد بازارچههای محلی، فروش محصولات جانبی و صنایعدستی، و همچنین ارتباط بیشتر روستاییان با گردشگران، باعث افزایش مشارکت اجتماعی میشود. برگزاری جشنوارههای اسطوخودوس نیز زمینهساز معرفی فرهنگ بومی، تقویت اقتصاد محلی و جذب سرمایهگذاریهای جدید است.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403011607317/قدرت-جادویی-اسطوخودوس-در-رونق-کسب-و-کار-روستایی «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.]</ref> | ||
==نگاه پزشکی مدرن به اسطوخودوس== | |||
پزشکان، این گیاه را برای درمان [[افسردگی]]، فشار خون بالا، حالت تهوع، دردهای قاعدگی، اگزما و بسیاری بیماریهای دیگر مفید میدانند، اما، هنوز از نظر علم پزشکی مدرن این خواص به اثبات نرسیدهاند. روغن اسطوخدوس برای مقابله با عفونتهای مقاوم در برابر داروهای ضدقارچی مؤثر است.<ref>[https://www.chetor.com/111197-خواص-اسطوخدوس/ فکوری، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور.]</ref> | |||
==روشهای استفاده از اسطوخدوس== | ==روشهای استفاده از اسطوخدوس== | ||
| خط ۸۵: | خط ۹۹: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
*ابنجزار، احمد، کتاب فی المعدة و امراضها و مداواتها، بهتحقیق سلیمان قطابه، حلب، دار الرشید للنشر، ۱۹۷۹م. | {{آغاز منابع}} | ||
*ابنحشا، احمد، مفید العلوم و مبید الهموم، بهتحقیق کولن و رنو، رباط، المکتبه العصریه، ۱۹۴۱م. | * ابنجزار، احمد، کتاب فی المعدة و امراضها و مداواتها، بهتحقیق سلیمان قطابه، حلب، دار الرشید للنشر، ۱۹۷۹م. | ||
*ابنسینا، قانون، ترجمهٔ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش. | * ابنحشا، احمد، مفید العلوم و مبید الهموم، بهتحقیق کولن و رنو، رباط، المکتبه العصریه، ۱۹۴۱م. | ||
*ابنمیمون، موسی، شرح اسماء العقار، بهتحقیق ماکس مایرهف، بغداد، نیلوبرگ، ۱۹۴۰م. | * ابنسینا، قانون، ترجمهٔ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش. | ||
*ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، بهتحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش. | * ابنمیمون، موسی، شرح اسماء العقار، بهتحقیق ماکس مایرهف، بغداد، نیلوبرگ، ۱۹۴۰م. | ||
*اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، بهتحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش. | * ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، بهتحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش. | ||
*افشار سیستانی، ایرج، آذربایجان غربی، تهران، ثامن الائمه، ۱۳۶۹ش. | * اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، بهتحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش. | ||
*افشار سیستانی، ایرج، پزشکی سنتی مردم ایران، تهران، روزنه، ۱۳۷۰ش. | * افشار سیستانی، ایرج، آذربایجان غربی، تهران، ثامن الائمه، ۱۳۶۹ش. | ||
*امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژههای دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش. | * افشار سیستانی، ایرج، پزشکی سنتی مردم ایران، تهران، روزنه، ۱۳۷۰ش. | ||
*برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، بهتحقیق محمد معین، تهران، ابنسینا، ۱۳۴۲ش. | * امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژههای دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش. | ||
*بهنیا، علاءالدین، بررسی مردمشناسی طایفهٔ ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، مؤسسهٔ کویر، ۱۳۷۴ش. | * برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، بهتحقیق محمد معین، تهران، ابنسینا، ۱۳۴۲ش. | ||
*«خواص گیاه دارویی اسطوخدوس»، وبسایت طبایع، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش. | * بهنیا، علاءالدین، بررسی مردمشناسی طایفهٔ ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، مؤسسهٔ کویر، ۱۳۷۴ش. | ||
*دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش. | * «خواص گیاه دارویی اسطوخدوس»، وبسایت طبایع، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش. | ||
*رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمهٔ سلیمان افشاریپور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش. | * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش. | ||
*شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامهٔ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۴۶ش. | * رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمهٔ سلیمان افشاریپور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش. | ||
*عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش. | * شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامهٔ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۴۶ش. | ||
*عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش. | * عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش. | ||
*کاسانی، ابوبکر، ترجمه کهن فارسی الصیدنهٔ بیرونی، بهتحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، ]بینا[، ۱۳۵۸ش. | * عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش. | ||
* کاسانی، ابوبکر، ترجمه کهن فارسی الصیدنهٔ بیرونی، بهتحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، ]بینا[، ۱۳۵۸ش. | |||
*کرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، بلخ، ۱۳۶۵ش. | *کرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، بلخ، ۱۳۶۵ش. | ||
*کیانی، منوچهر، سیهچادرها، تهران، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش. | *کیانی، منوچهر، سیهچادرها، تهران، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش. | ||
| خط ۱۱۰: | خط ۱۲۵: | ||
*لهساییزاده، عبدالله و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، نوید، ۱۳۷۰ش. | *لهساییزاده، عبدالله و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، نوید، ۱۳۷۰ش. | ||
*نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیمنگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش. | *نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیمنگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش. | ||
{{پایان منابع}} | |||
{{گیاهان دارویی-افقی}} | {{گیاهان دارویی-افقی}} | ||
[[رده:دمنوشها]] | [[رده:دمنوشها]] | ||
[[رده:سبزیجات]] | [[رده:سبزیجات]] | ||
[[رده:گیاهان دارویی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۴:۴۲
اسطوخودوس؛ گیاهی از خانوادهٔ نعناعیان، با مصرف دارویی
اسطوخدوس گیاهی معطر از تیرهٔ نعناعیان است که در مناطق خشک و نیمهمرطوب میروید و ارتفاعی حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر دارد. گلهای آن خوشهای به رنگ آبی، سفید یا بنفش بوده و تخمش بوی کافور میدهد. خاستگاه این گیاه را جزایر مدیترانهای و برخی مناطق آفریقا دانستهاند و در فرهنگهای مختلف با نامهای گوناگونی شناخته میشود.
در طب سنتی، آن را تقویتکننده قلب، ضدسوءهاضمه، برطرفکننده بلغم و سودا و درمانکننده سردرد، صرع و بیماریهای عصبی معرفی کردهاند. در فرهنگ بومی ایران نیز برای درمان مشکلاتی مانند اسهال، یبوست، استخواندرد، تنگی نفس و تصفیه خون بهکار رفته است. پزشکی مدرن نیز خواص آرامبخشی و تأثیر احتمالی آن در درمان افسردگی، فشار خون و عفونتهای قارچی را مطرح کرده، هرچند هنوز همهٔ این موارد اثبات نشده است.
معرفی گیاه اسطوخدوس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]اُسطوخدُوس (اسطوخودوس)، گیاهی است معطر، که شاخههای آن بزرگ و خاکیرنگ است. تخم این گیاه، بوی کافور میدهد و طعم آن تلخ و تیز است. معنای اسطوخودوس را آرامبخش روح (موقف الارواح) عنوان کردهاند. این گیاه، طبیعتی گرم و خشک داشته و خواص درمانی بسیاری را برای آن مطرح کردهاند.[۱] ارتفاع اسطوخدوس، در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر است و دارای گلهای خوشهای آبی، سفید یا بنفش، برگهای باریک و تخمهای ریز است.[۲]
اسطوخدوس، همانند مرزه، ریحان و گزنه از تیرهٔ نعناعیان است و اغلب در مناطق خشک میروید. این گیاه در برخی نقاط مرطوب نیز رویش دارد، اما، آن دسته از اسطوخدوسها که در مناطق خشک روییدهاند، عطر بهتر و اسانس تندتری دارند.
خاستگاه اسطوخدوس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برخی از مورخان و دانشمندان، خاستگاه این گیاه را جزیرهای به نام استخداس یا ستوخس دانستهاند.[۳] گروهی دیگر نیز آن را بومی مناطق آفریقایی و کوههای مدیترانهای میدانند.[۴]
نامهای دیگر اسطوخدوس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برخی این گیاه را با نام «شاه سفرهم رومی»، «شاه اسپرم رومی»، «شاه اسپرغم رومی»، «خُزامی»، «ناردین»، «سنبل رومی»، «سنبله»، «سنبل»، و «کشه» نیز میشناسند.[۵] اسطوخدوس، در مصر با نام «سوفلو»، در مُغان با نام «اوکلوس پیتونیس»، در روم با نام «اسخیولبینا» معروف است. همچنین، در جهان عرب، این گیاه را با نامهای «حافظ الارواح»، «موقف الارواح»، «ممسک الارواح»، «انس الارواح»، «ضُرم» و «حَلحال» میشناسند.[۶]
خواص گیاه اسطوخودوس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]خواص اسطوخودوس در طب سنتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در طب سنتی، جوشاندهٔ این گیاه بهمنظور تقویت قلب و پودر آن برای رفع سوء هاضمه مفید است.[۷] برخی، خاصیت گندزدایی از سینه را نیز از جمله خواص این گیاه عنوان کردهاند. عطر یا بوی اسطوخدوس، برای دفع عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی، بیماریهای ریوی، اختلالات روحی و دماغی مؤثر است.
دیدگاه حکمای برجسته طب سنتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- اخوینی بخاری: وی در کتاب خود به خواص مختلف این گیاه، مانند درمان سردرد، سرسام، بیماریهای عصبی همچون صرع و مالیخولیا اشاره کرده است.[۱۰] همچنین این گیاه، سودا و بلغم را از دل و دماغ آدمی میزداید.[۱۱] دفع کرمهای معده و روده و پاککنندگی پوست از خواص دیگر اسطوخودوس است.[۱۲]
- عقیلی علوی شیرازی: در شعری، به تمام خواص این گیاه اشاره کرده است. بخشی از این شعر، به شرح زیر است:[۱۳]
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
کاربردهای بومی و محلی در ایران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]کاربرد دارویی و درمانی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]امروزه، از گیاه اسطوخدوس بهعنوان درمان بومی و خانگی استفاده میکنند.[۱۴] مردم در منطقه «دوان»، این گیاه را برای درمان اسهال و استفراغ ناشی از سردی معده استفاده میکنند.[۱۵] در آذربایجان، از دمکردهٔ اسطوخدوس برای درمان یبوست همراه با گیاهانی دیگر مانند بنفشه و بارهنگ استفاده میکنند.[۱۶] در «راور» مردم برای درمان درد استخوان از این گیاه مصرف میکنند. در آشتیان نیز، آن را بادشکن و گرم دانسته و بخور آن را استشمام میکنند.[۱۷]
مردم نائین، به این گیاه «اسقدوس» گویند و جوشاندهٔ آن را برای درمان درد سینه، تنگی نفس و استخوان درد مؤثر میدانند.[۱۸] در خراسان، این گیاه را دم کرده و برای درمان باد گوش و سنگینی آن به فرد میدهند.[۱۹] مردم قشقایی نیز، اسطوخدوس را برای تصفیه خون و رفع عصبیتها، مؤثر میدانند.[۲۰] مردمان ایل بچاقچی نیز، دمکردهٔ این گیاه همراه با گیاهانی همچون آلاله و آویشن را به هنگام نوشیدن قهوه مصرف میکنند.[۲۱]
کاربرد آرایشی و بهداشتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]بهدلیل بوی خوش و عطر ماندگار، اسطوخودوس یکی از مواد اصلی در تولید عطرها، کرمها، لوسیونها و صابونها است. روغن آن برای ماساژ بدن استفاده میشود و به آرامش عضلات و رفع خستگی کمک میکند. در تولید شامپوها و محصولات بهداشتی نیز به کار میرود، زیرا علاوه بر رایحه مطبوع، خاصیت ضدقارچی و ضدباکتریایی دارد.[۲۲]
کاربرد کشاورزی و زیستمحیطی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]اسطوخودوس گیاهی کمآببر است و در شرایط خشکسالی یا کمآبی بهراحتی رشد میکند. یکبار کشت آن میتواند تا ۱۰ سال برداشت بدهد، در نتیجه نیازی به خاکورزی مداوم ندارد و همین موضوع باعث حفظ ساختار خاک میشود. همچنین از فرسایش خاک جلوگیری کرده و برای کشت در اراضی دیم بسیار مناسب است. در تغییر الگوی کشت، میتواند جایگزینی مناسب برای محصولات پرآب مثل برنج باشد.[۲۳]
کاربرد اقتصادی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این گیاه ارزش اقتصادی بالایی دارد؛ هر هکتار مزرعه اسطوخودوس حدود ۳۵۰ تا ۴۵۰ میلیون تومان درآمدزایی خالص دارد. علاوه بر فروش مستقیم گل و اسانس، به ایجاد زنجیره ارزش کمک میکند؛ یعنی میتوان از آن محصولات متنوعی مانند عطر، روغن، دارو و صنایع دستی تولید کرد. یک مزرعه چند هکتاری میتواند دهها شغل مستقیم و صدها شغل غیرمستقیم ایجاد کند.[۲۴]
کاربرد گردشگری
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مزارع اسطوخودوس در فصل گلدهی منظرهای بسیار چشمنواز دارند و همین موضوع باعث جذب گردشگران داخلی و خارجی میشود. کشاورزان میتوانند با راهاندازی «مزارع گردشگری» خدماتی مثل بازدید، عکاسی، فروشگاه محلی، اقامتگاه روستایی و جشنوارههای فصلی ارائه دهند. نمونهاش در گلستان، روزانه صدها گردشگر را به سمت خود کشانده است که علاوه بر درآمد مستقیم از فروش محصولات، درآمد پنهان از طریق گردشگری هم نصیب کشاورزان میکند.[۲۵]
کاربرد فرهنگی و اجتماعی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]کشت و پرورش اسطوخودوس میتواند به رونق کسبوکارهای روستایی و صنایع دستی کمک کند. ایجاد بازارچههای محلی، فروش محصولات جانبی و صنایعدستی، و همچنین ارتباط بیشتر روستاییان با گردشگران، باعث افزایش مشارکت اجتماعی میشود. برگزاری جشنوارههای اسطوخودوس نیز زمینهساز معرفی فرهنگ بومی، تقویت اقتصاد محلی و جذب سرمایهگذاریهای جدید است.[۲۶]
نگاه پزشکی مدرن به اسطوخودوس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]پزشکان، این گیاه را برای درمان افسردگی، فشار خون بالا، حالت تهوع، دردهای قاعدگی، اگزما و بسیاری بیماریهای دیگر مفید میدانند، اما، هنوز از نظر علم پزشکی مدرن این خواص به اثبات نرسیدهاند. روغن اسطوخدوس برای مقابله با عفونتهای مقاوم در برابر داروهای ضدقارچی مؤثر است.[۲۷]
روشهای استفاده از اسطوخدوس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- جوشانده و پودر (باید در نظر داشت که بهدلیل لطافت این گیاه، نباید آن را زیاد جوشاند زیرا، خاصیت خود را از دست میدهد)؛
- دمنوش: برای تهیه دمنوش اسطوخدوس، کافی است حدود ۵ گرم از سرشاخههای گلدار آن را در یک لیتر آبجوش ریخته و در حدود ۱۰ دقیقه دم کنید.
- کمپرس: برای تهیه کمپرس لازم است تا ۳۰ گرم از این گیاه را در یک لیتر آبجوش ریخته و به مدت ۱۰ دقیقه دم کنید.[۲۸]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژهیاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژهیاب.
- ↑ کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنهٔ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۵۵.
- ↑ فکوری، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور.
- ↑ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، ذیل واژه اسطوخودوس، ۱۳۴۲ش.
- ↑ ابنمیمون، شرح اسماء العقار، ۱۹۴۰م، ص۴؛
ابنجزار، کتاب فی المعدة و امراضها و مداواتها، ۱۹۷۹م، ص۱۲۶؛
ابنحشا، مفید العلوم و مبید الهموم، ۱۹۴۱م، ص۴؛
امیری، فرهنگ داروها و واژههای دشوار، ۱۳۵۳ش، ص۲۰–۲۱؛
قهرمان، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص47. - ↑ گل گلاب، گیاهشناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۴۹.
- ↑ ابنسینا، قانون، ج2، ۱۳۷۰ش، ص66.
- ↑ رازی، الحاوی، ج20، ۱۳۸۴ش، ص21.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۲۲۸ و ۲۴۵ و ۲۵۱ و ۵۸۵.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص610.
- ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۹.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص12.
- ↑ لهساییزاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۷۰ش، ص۳۳۴.
- ↑ افشار سیستانی، آذربایجان غربی، ج2، ۱۳۶۹ش، ص857.
- ↑ کرباسی راوری، فرهنگ مردم راور، ج1، ۱۳۶۵ش، ص152.
- ↑ نجفی آشتیانی، نیمنگاهی به آشتیان، ۱۳۸۵ش، ص۵۱.
- ↑ افشار سیستانی، پزشکی سنتی مردم ایران، ۱۳۷۰ش، ص124-126.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم عامهٔ مردم خراسان، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۲.
- ↑ کیانی، سیهچادرها، ۱۳۷۱ش، ص۳۳.
- ↑ بهنیا، بررسی مردمشناسی طایفهٔ ارشلو از ایل بچاقچی، 1374ش، ص۱۱۹.
- ↑ «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.
- ↑ «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.
- ↑ «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.
- ↑ «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.
- ↑ «قدرت جادویی «اسطوخودوس» در رونق کسب و کار روستایی»، ووخبرگزاری ایسنا.
- ↑ فکوری، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور.
- ↑ «خواص گیاه دارویی اسطوخدوس»، وبسایت طبایع.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ابنجزار، احمد، کتاب فی المعدة و امراضها و مداواتها، بهتحقیق سلیمان قطابه، حلب، دار الرشید للنشر، ۱۹۷۹م.
- ابنحشا، احمد، مفید العلوم و مبید الهموم، بهتحقیق کولن و رنو، رباط، المکتبه العصریه، ۱۹۴۱م.
- ابنسینا، قانون، ترجمهٔ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- ابنمیمون، موسی، شرح اسماء العقار، بهتحقیق ماکس مایرهف، بغداد، نیلوبرگ، ۱۹۴۰م.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، بهتحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، بهتحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
- افشار سیستانی، ایرج، آذربایجان غربی، تهران، ثامن الائمه، ۱۳۶۹ش.
- افشار سیستانی، ایرج، پزشکی سنتی مردم ایران، تهران، روزنه، ۱۳۷۰ش.
- امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژههای دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، بهتحقیق محمد معین، تهران، ابنسینا، ۱۳۴۲ش.
- بهنیا، علاءالدین، بررسی مردمشناسی طایفهٔ ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، مؤسسهٔ کویر، ۱۳۷۴ش.
- «خواص گیاه دارویی اسطوخدوس»، وبسایت طبایع، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمهٔ سلیمان افشاریپور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامهٔ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۴۶ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه کهن فارسی الصیدنهٔ بیرونی، بهتحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، ]بینا[، ۱۳۵۸ش.
- کرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، بلخ، ۱۳۶۵ش.
- کیانی، منوچهر، سیهچادرها، تهران، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- گل گلاب، حسین، گیاهشناسی، تهران، کتابفروشی دهخدا، ۱۳۲۶ش.
- فکوری، زهرا، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش.
- قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- لهساییزاده، عبدالله و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، نوید، ۱۳۷۰ش.
- نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیمنگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش.