پرش به محتوا

پیش‌نویس:حجامت: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
imported>محمد مولایی
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>شاهرودی
 
(۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<big>'''حِجامَت'''</big>، روشی برای خارج کردن خون از بدن به‌منظور درمان یا پیشگیری از بیماری<br>
[[پرونده:حجامت (1).jpg|جایگزین=حجامت|بندانگشتی|انجام حجامت روی کمر]]
[[پرونده:عکس حجامت.jpg|300px|thumb|left|حجامت]]
{{درشت|'''حِجامَت'''}}، روشی برای خارج کردن خون از بدن به‌منظور درمان یا پیشگیری از بیماری.
حجامت در لغت به‌معنای مکیدن است و در اصطلاح به روش مداوا و معالجه با ابزار مَکِش گفته می‌شود.<ref>معلوف، المنجد فی اللغه، ذیل واژه «حجم».</ref> این روش از رایج‌ترین اعمال درمانی در نظام‌های سلامت سراسر جهان است که مبتنی بر فلسفه اخلاط اربعه بوده و در آن خارج کردن خون از بدن یکی از روش‌های مؤثر در تخفیف یا درمان بیماری به شمار می‌آید.<ref>[https://iranshenassisj.ut.ac.ir/article_77087_d7ca684e303251a023e7de844335aff1.pdf سجادی، «حجامت؛ درمان باستانی ایرانی»، 1399ش.] </ref><br>
==بادکش درمانی==
یکی از رایج‌ترین روش‌های درمانی در طب سنتی ایران، بادکش درمانی از طریق کوزه‌اندازی است که در آن با روش‌هایی خاص از مواضع مشخص و شناخته‌شده در بدن خون‌گیری انجام می‌شود.<ref>[http://drgoudarzi-hejamat.ir/%d8%ad%d8%ac%d8%a7%d9%85%d8%aa/ «حجامت چیست؟»، سایت دکتر گودرزی تاریخ بازدید: 9 آذر 1400ش.]</ref> در این روش، سمومِ خونِ راکد از بدن خارج می‌شود.<ref>[https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-4632.2011.05170.x Lilly, "Dermatoses secondary to Asian cultural practices", International Journal of Dermatology, 51 (4): (372–(9.]</ref> حجامت در سایر نقاط دنیا نیز با اندکی اختلاف، به همین شیوه انجام می‌شود و یک ظرف مانند فنجان روی بخش مورد نظر از پوست فرد گذاشته می‌شود و با مکش هوا یا گرم کردن فنجان، نوعی خلأ نسبی ایجاد می‌شود.<ref>[https://www.webmd.com/balance/guide/cupping-therapy ”What is cupping therapy”, 15 August 2016.]</ref> <br>
===بادکش گرم===
در بادکش گرم یک جسم آتشی را در فنجان قرار می‌دهند و سپس آن را سریع روی بدن قرار می‌دهند، آتش، موجب مصرف شدن اکسیژن داخل فنجان شده و در نتیجه یک فشار منفی در داخل فنجان ایجاد می‌شود. فشار منفی ایجاد شده در داخل فنجان، منجر به کشیده شدن پوست به سمت خود می‌شود.<ref>[http://www.heartviews.org/text.asp?2004/5/2/74/64567 Albinali, "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting", Heart Views. 5 (2): 74–85.]</ref> با ایجاد مکش در فنجان، بهبود جریان خون به محل آسیب‌دیده، باعث ترمیم و بازسازی بافت‌ها و تحریک آن می‌شود.<ref>[https://namnak.com/%D8%A8%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C.p69501 «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 مهر 1400ش.]</ref> در این روش خون‌گیری صورت نمی‌گیرد.<br>


===بادکش مرطوب===
حجامت، هنر دیرین درمان با مکش خون از بدن است که در [[طب سنتی ایران]] و جهان شناخته شده و مبتنی بر فلسفه اخلاط اربعه می‌باشد. این روش شامل بادکش گرم، بدون خون‌گیری، و بادکش مرطوب، با خروج خون، است و محبوب‌ترین محل آن میان دو کتف می‌باشد. در [[اسلام]]، حجامت سنتی الهی شمرده شده و [[حضرت محمد|پیامبر]] از آن برای درمان بسیاری از دردها بهره می‌برده است؛ فواید آن شامل پاکسازی خون، تقویت حافظه و روشن شدن چشم‌هاست. رعایت زمان، سن، موضع حجامت، [[دعا]] و برنامهٔ غذایی از توصیه‌های دینی است. در فرهنگ ایرانی، حجامت مرسوم بوده و توسط دلاکان، سلمانی‌ها و زنان کولی در حمام‌ها انجام می‌شده و جایگاهی ویژه در ادبیات و [[ضرب‌المثل]]‌های فارسی دارد. این سنت، پیوندی میان علم، حکمت و فرهنگ کهن ایرانی برقرار کرده است.
در روش بادکش مرطوب، خون فرد پس از ایجاد مکش و قرمز شدن پوست، با تیغ زدن خارج می‌شود.<ref>[http://www.heartviews.org/text.asp?2004/5/2/74/64567 Albinali, "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting", Heart Views. 5 (2): 74–85.]</ref> برای این کار در شیوۀ حجامت سنتی، از شاخ گاو استفاده می‌کردند.<ref>قره‌باغیان، «حجامت در گذر زمان»، 1388ش، ص۱۵۲؛ عادلی‌نژاد، «حجامت»، 1390ش، ص۵۶.</ref> در روش‌های متداول امروزی از لیوان، فنجان و مواد استریلیزه استفاده می‌شود.<ref>[https://namnak.com/%D8%A8%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C.p69501 «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 مهر 1400ش.]</ref> معمول‌ترین محل حجامت، ناحیه‌ی میان دو کتف است<ref>عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۵۳.</ref> و اندام‌هایی مانند جگر، طحال، پستان، شکم، ناف و کشاله ران که قابل تیغ زدن نیستند<ref>عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۲۲۰.</ref> را تنها با ایجاد مَکِش و یا بادکش گرم درمان می‌کنند.<ref>عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۲۲۱.</ref><br>


==حجامت در اسلام==
== تعریف حجامت ==
پیشوایان دین اسلام، حجامت را یک سنت الهی دانسته‌اند<ref>[https://hawzah.net/fa/LifeStyle/View/57540/%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA «حجامت در روایات»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.]</ref> و گزارش‌های تاریخی گویای آن است که پیامبر خدا برای درمان بسیاری از دردها به حجامت روی می‌آورد.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%AA%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB#foot20 «حجامت در حدیث»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.]</ref> منابع اسلامی، حجامت را درمان هر بیماری معرفی کرده‌اند<ref>ابن‌حنبل، مسند، ج۲، ص۴۲۳، (بی‌تا).</ref> و فواید بسیاری مانند تقویت نور چشم، پاکیزه شدن خون و افزایش حافظه برای آن برشمرده‌اند.<ref>[https://lib.eshia.ir/11005/8/273/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D9%84 کلینی، کافی، 1407ق، ج8، ص160.]</ref> همچنین در احادیث اسلامی به نکاتی درباره حجامت سفارش شده است:
حجامت در لغت به‌معنای مکیدن است و در اصطلاح به روش مداوا و معالجه با ابزار مَکِش گفته می‌شود.<ref>معلوف، المنجد فی اللغه، ذیل واژه «حجم».</ref> این روش از رایج‌ترین اعمال درمانی در نظام‌های سلامت سراسر جهان است که مبتنی بر فلسفه اخلاط اربعه بوده و در آن خارج کردن خون از بدن یکی از روش‌های مؤثر در تخفیف یا درمان بیماری به‌شمار می‌آید.<ref>[https://iranshenassisj.ut.ac.ir/article_77087_d7ca684e303251a023e7de844335aff1.pdf سجادی، «حجامت؛ درمان باستانی ایرانی»، 1399ش.]</ref>
* نهی از حجامت در حال ناشتا<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۲ـ۱۱۵۳؛ حاکم نیشابوری، بی‌تا، ج۴، ص۲۱۱؛ [https://lib.eshia.ir/11005/8/273/%D8%A7%D9%84%D9%92%D8%AD%D9%90%D8%AC%D9%8E%D8%A7%D9%85%D9%8E%D8%A9%D9%90 کلینی، اصول کافی، 1407ق، ج۸، ص۲۷۳.]</ref> 
* انتخاب درست موضع حجامت <ref>ابن‌ماجه، سنن، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۲؛ [https://lib.eshia.ir/11025/17/113/%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D8%AC%D9%85 حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج۱۷، ص۱۱۳-۱۱۴.‌]</ref>
* خواندن دعاهای خاص
* سفارش به غسل پس از حجامت<ref>[https://lib.eshia.ir/11025/1/262/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%A9 حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج۱، ص۲۶۲ و ج۱۷، ص۱۱۲.]</ref>
* تأکید بر دفن خون حجامت<ref>هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، 1988م، ج۵، ص۹۴.</ref> 
* رعایت سن<ref>کرمانی، رساله‌ی دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶- ۶۸.</ref>
* ملاحظه سعد و نحس بودن زمان<ref>ابن‌ماجه، سنن، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۳ـ۱۱۵۴.</ref> 
* اجتناب از موارد ممنوع<ref>کرمانی، رساله‌ی دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶- ۶۸.</ref>
* رعایت برنامه‌ی غذایی<ref>کرمانی، رساله‌ی دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶- ۶۸.</ref><br>


==حجامت در فرهنگ ایرانی==
== بادکش درمانی ==
از قدیم‌الایام حجامت و فصد در ایران مرسوم بوده و با حداقل تشریفات صورت می‌گرفته است.<ref>شاردن، سیاحت‌نامه، 1345ش، ج۷، ص۲۶-۲۷.</ref> حجامت را افرادی از صنف دلاکان و سلمانی‌ها و یا زنان کولی با ابزارهای خون‌گیری انجام می‌دادند.<ref>[https://journals.sbmu.ac.ir/mh/article/view/22586 خاکرند و کریمی، «نقش دلاک‌ها و سلمانی‌ها در عرصه بهداشت و خدمات درمانی دوره قاجار»، تابستان 1398ش.]</ref> عمل فصد و حجامت معمولا در حمام‌ها صورت می‌گرفت.<ref>فیضی،«مراسم و آیین‌های حمام در فرهنگ عامه»، 1384ش، ص۱۳۵.</ref> حجام‌ها ضمن آشنایی با تشریح اعضا، رگ‌ها و عضلات، تبحر عملی بالایی داشتند.<ref>ابن‌اخوه، آیین شهرداری، 1360ش، ص۲۰۰-۲۰۱.</ref><br>
یکی از رایج‌ترین روش‌های درمانی در [[طب سنتی]] ایران، بادکش درمانی از طریق کوزه‌اندازی است که در آن با روش‌هایی خاص از مواضع مشخص و شناخته‌شده در بدن خون‌گیری انجام می‌شود.<ref>[http://drgoudarzi-hejamat.ir/حجامت/ «حجامت چیست؟»، سایت دکتر گودرزی تاریخ بازدید: 9 آذر 1400ش.]</ref> در این روش، سمومِ خونِ راکد از بدن خارج می‌شود.<ref>[https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-4632.2011.05170.x Lilly, "Dermatoses secondary to Asian cultural practices", International Journal of Dermatology, 51 (4): (372–(9.]</ref> حجامت در سایر نقاط دنیا نیز با اندکی اختلاف، به همین شیوه انجام می‌شود و یک ظرف مانند فنجان روی بخش مورد نظر از پوست فرد گذاشته می‌شود و با مکش هوا یا گرم کردن فنجان، نوعی خلأ نسبی ایجاد می‌شود.<ref>[https://www.webmd.com/balance/guide/cupping-therapy ”What is cupping therapy”, 15 August 2016.]</ref>
همچنین در متون کهن فارسی، ردپای مشاغل مرتبط با حجامت را می‌توان دید.<ref>[https://ganjoor.net/khayyam/nouroozname/sh8 خیام، نوروزنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.]</ref> بسیاری از شاعران پارسی‌گو در دیوان‌های خود به موضوع خون‌گیری و حجامت پرداخته‌اند.<ref>خاقانی، دیوان، 1336ش، ص۳؛ مولوی، مثنوی معنوی، 1386ش، ص۲۸؛ اوحدی، کلیات، 1340ش، ص۱۳۴؛ محتشم کاشانی، دیوان، 1344ش، ص۱۳۴؛ پروین، دیوان، 1323ش، ص۳۳؛ جامی، مثنوی هفت اورنگ، 1361ش، ص۶۵۷.</ref> واژۀ حجامت در ضرب‌المثل‌های فارسی نیز راه یافته است.<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، 1388ش، ج۱، ص۸۲۵.</ref> تعابیری در خصوص رؤیای حجامت کردن در خواب نیز ارائه شده است.<ref>بی‌نا، خواب‌گزاری، 1346ش، ص۱۴۲-۱۴۳.</ref>
{{پانویس}}<br>


==منابع==
=== بادکش گرم ===
در بادکش گرم یک جسم آتشی را در فنجان قرار می‌دهند و سپس آن را سریع روی بدن قرار می‌دهند، آتش، موجب مصرف شدن اکسیژن داخل فنجان شده و در نتیجه یک فشار منفی در داخل فنجان ایجاد می‌شود. فشار منفی ایجاد شده در داخل فنجان، منجر به کشیده شدن پوست به سمت خود می‌شود.<ref>[http://www.heartviews.org/text.asp?2004/5/2/74/64567 Albinali, "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting", Heart Views. 5 (2): 74–85.]</ref> با ایجاد مکش در فنجان، بهبود جریان خون به محل آسیب‌دیده، باعث ترمیم و بازسازی بافت‌ها و تحریک آن می‌شود.<ref>[https://namnak.com/بادکش-درمانی.p69501 «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 مهر 1400ش.]</ref> در این روش خون‌گیری صورت نمی‌گیرد.
 
=== بادکش مرطوب ===
در روش بادکش مرطوب، خون فرد پس از ایجاد مکش و قرمز شدن پوست، با تیغ زدن خارج می‌شود.<ref>[http://www.heartviews.org/text.asp?2004/5/2/74/64567 Albinali, "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting", Heart Views. 5 (2): 74–85.]</ref> برای این کار در شیوهٔ حجامت سنتی، از شاخ گاو استفاده می‌کردند.<ref>قره‌باغیان، «حجامت در گذر زمان»، 1388ش، ص۱۵۲؛ عادلی‌نژاد، «حجامت»، 1390ش، ص۵۶.</ref> در روش‌های متداول امروزی از لیوان، فنجان و مواد استریلیزه استفاده می‌شود.<ref>[https://namnak.com/بادکش-درمانی.p69501 «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 مهر 1400ش.]</ref> معمول‌ترین محل حجامت، ناحیهٔ میان دو کتف است<ref>عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۵۳.</ref> و اندام‌هایی مانند جگر، طحال، پستان، شکم، ناف و کشاله ران که قابل تیغ زدن نیستند<ref>عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۲۲۰.</ref> را تنها با ایجاد مَکِش یا بادکش گرم درمان می‌کنند.<ref>عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۲۲۱.</ref>
 
== حجامت در اسلام ==
[[پرونده:حجامت.jpg|جایگزین=کتاب حجامت از دیدگاه اسلام|بندانگشتی|کتاب حجامت از دیدگاه اسلام]]
پیشوایان [[دین]] [[اسلام]]، حجامت را یک سنت الهی دانسته‌اند<ref>[https://hawzah.net/fa/LifeStyle/View/57540/حجامت-در-روایات «حجامت در روایات»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.]</ref> و گزارش‌های تاریخی گویای آن است که [[حضرت محمد|پیامبر خدا]] برای درمان بسیاری از دردها به حجامت روی می‌آورد.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/حجامت%20در%20حدیث#foot20 «حجامت در حدیث»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.]</ref> منابع اسلامی، حجامت را درمان هر بیماری معرفی کرده‌اند<ref>ابن‌حنبل، مسند، ج۲، ص۴۲۳، (بی‌تا).</ref> و فواید بسیاری مانند تقویت نور چشم، پاکیزه شدن خون و افزایش حافظه برای آن برشمرده‌اند.<ref>[https://lib.eshia.ir/11005/8/273/الحجال کلینی، کافی، 1407ق، ج8، ص160.]</ref> همچنین در احادیث اسلامی به نکاتی دربارهٔ حجامت سفارش شده است:
* نهی از حجامت در حال ناشتا<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۲–۱۱۵۳؛ حاکم نیشابوری، بی‌تا، ج۴، ص۲۱۱؛ [https://lib.eshia.ir/11005/8/273/الْحِجَامَةِ کلینی، اصول کافی، 1407ق، ج۸، ص۲۷۳.]</ref>
*انتخاب درست موضع حجامت<ref>ابن‌ماجه، سنن، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۲؛ [https://lib.eshia.ir/11025/17/113/احتجم حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج۱۷، ص۱۱۳-۱۱۴.]</ref>
* خواندن دعاهای خاص
* سفارش به غسل پس از حجامت<ref>[https://lib.eshia.ir/11025/1/262/والحجامة حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج۱، ص۲۶۲ و ج۱۷، ص۱۱۲.]</ref>
* تأکید بر دفن خون حجامت<ref>هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، 1988م، ج۵، ص۹۴.</ref>
* رعایت سن<ref>کرمانی، رسالهٔ دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶–۶۸.</ref>
* ملاحظه سعد و نحس بودن زمان<ref>ابن‌ماجه، سنن، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۳–۱۱۵۴.</ref>
* اجتناب از موارد ممنوع<ref>کرمانی، رسالهٔ دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶–۶۸.</ref>
* رعایت برنامهٔ غذایی<ref>کرمانی، رسالهٔ دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶–۶۸.</ref>
 
== حجامت در فرهنگ ایرانی ==
از قدیم‌الایام حجامت و فصد در [[ایران]] مرسوم بوده و با حداقل تشریفات صورت می‌گرفته است.<ref>شاردن، سیاحت‌نامه، 1345ش، ج۷، ص۲۶–۲۷.</ref> حجامت را افرادی از صنف دلاکان و سلمانی‌ها یا زنان کولی با ابزارهای خون‌گیری انجام می‌دادند.<ref>[https://journals.sbmu.ac.ir/mh/article/view/22586 خاکرند و کریمی، «نقش دلاک‌ها و سلمانی‌ها در عرصه بهداشت و خدمات درمانی دوره قاجار»، تابستان 1398ش.]</ref> عمل فصد و حجامت معمولاً در حمام‌ها صورت می‌گرفت.<ref>فیضی، «مراسم و آیین‌های حمام در فرهنگ عامه»، 1384ش، ص۱۳۵.</ref> حجام‌ها ضمن آشنایی با تشریح اعضا، رگ‌ها و عضلات، تبحر عملی بالایی داشتند.<ref>ابن‌اخوه، آیین شهرداری، 1360ش، ص۲۰۰–۲۰۱.</ref>{{سخ}}همچنین در متون کهن فارسی، ردپای مشاغل مرتبط با حجامت را می‌توان دید.<ref>[https://ganjoor.net/khayyam/nouroozname/sh8 خیام، نوروزنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.]</ref> بسیاری از شاعران پارسی‌گو در دیوان‌های خود به موضوع خون‌گیری و حجامت پرداخته‌اند.<ref>خاقانی، دیوان، 1336ش، ص۳؛ مولوی، مثنوی معنوی، 1386ش، ص۲۸؛ اوحدی، کلیات، 1340ش، ص۱۳۴؛ محتشم کاشانی، دیوان، 1344ش، ص۱۳۴؛ پروین، دیوان، 1323ش، ص۳۳؛ جامی، مثنوی هفت اورنگ، 1361ش، ص۶۵۷.</ref> واژهٔ حجامت در ضرب‌المثل‌های فارسی نیز راه یافته است.<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، 1388ش، ج۱، ص۸۲۵.</ref> تعابیری در خصوص رؤیای حجامت کردن در خواب نیز ارائه شده است.<ref>بی‌نا، خواب‌گزاری، 1346ش، ص۱۴۲–۱۴۳.</ref>
{{پانویس}}
 
== منابع ==
{{آغاز منابع}}
* ابن‌حنبل، احمد، مسند، بیروت: دار صادر، (بی‌تا).
* ابن‌حنبل، احمد، مسند، بیروت: دار صادر، (بی‌تا).
* ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، قاهره، محمد فؤاد عبدالباقی، ۱۹۵۴م.
* ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، قاهره، محمد فؤاد عبدالباقی، ۱۹۵۴م.
* ابن‌اخوه، محمد، آیین شهرداری، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳60ش.
* ابن‌اخوه، محمد، آیین شهرداری، ترجمهٔ جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۰ش.
* اوحدی مراغه‌ای، کلیات، به‌کوشش سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۰ش.
* اوحدی مراغه‌ای، کلیات، به‌کوشش سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۰ش.
* «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 مهر 1400ش.
* «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: ۹ مهر ۱۴۰۰ش.
* بی‌نا، خواب‌گزاری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
* بی‌نا، خواب‌گزاری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
* پروین اعتصامی، دیوان، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۳ ش.
* پروین اعتصامی، دیوان، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۳ ش.
* جامی، عبدالرحمان، مثنوی هفت اورنگ، به‌کوشش مرتضى مدرس گیلانی، تهران، سعدی، ۱۳۶۱ش.
* جامی، عبدالرحمان، مثنوی هفت اورنگ، به‌کوشش مرتضی مدرس گیلانی، تهران، سعدی، ۱۳۶۱ش.
* حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، (بی‌تا)؛
* حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، (بی‌تا)؛
* «حجامت چیست؟»، سایت دکتر گودرزی، تاریخ بازدید: 9 آذر 1400ش.
* «حجامت چیست؟»، سایت دکتر گودرزی، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۴۰۰ش.
* «حجامت در حدیث»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.
* «حجامت در حدیث»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۰ش.
* «حجامت در روایات»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.
* «حجامت در روایات»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۰ش.
* حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث، 1416ق.
* حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
* خاقانی شروانی، دیوان، به‌کوشش حسین نخعی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶ش.
* خاقانی شروانی، دیوان، به‌کوشش حسین نخعی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶ش.
* خاکرند، شکرالله و کریمی، زینب، «نقش دلاک‌ها و سلمانی‌ها در عرصه بهداشت و خدمات درمانی دوره قاجار»، فصلنامه تاریخ پزشکی، تابستان 1398ش.
* خاکرند، شکرالله و کریمی، زینب، «نقش دلاک‌ها و سلمانی‌ها در عرصه بهداشت و خدمات درمانی دوره قاجار»، فصلنامه تاریخ پزشکی، تابستان ۱۳۹۸ش.
* خیام، نوروزنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.
* خیام، نوروزنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۰ش.
* ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
* ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
* سجادی، سپیده، «حجامت؛ درمان باستانی ایرانی»، در فصلنامه ایران‌شناسی، شماره یکم، بهار 1399ش.
* سجادی، سپیده، «حجامت؛ درمان باستانی ایرانی»، در فصلنامه ایران‌شناسی، شماره یکم، بهار ۱۳۹۹ش.
* شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
* شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمهٔ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
* عادلی نژاد، فاطمه، «حجامت»، در مجله تحقیقات علوم پزشکی زاهدان، سال ۱۳، شم‍اره ۱، 1390ش.
* عادلی نژاد، فاطمه، «حجامت»، در مجله تحقیقات علوم پزشکی زاهدان، سال ۱۳، شم‍اره ۱، ۱۳۹۰ش.
* عبدالحسین، محمد، «حجامت»، در مجله نوید نو، سال ۱۰، شماره ۲۹، ۱۳۸۴ش.
* عبدالحسین، محمد، «حجامت»، در مجله نوید نو، سال ۱۰، شماره ۲۹، ۱۳۸۴ش.
* فیضی، عباس، «مراسم و آیین‌های حمام در فرهنگ عامه»، مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، ۱۳۸۴ش.
* فیضی، عباس، «مراسم و آیین‌های حمام در فرهنگ عامه»، مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، ۱۳۸۴ش.
* قره‌باغیان، احمد و دیگران، «حجامت در گذر زمان»، در فصلنامۀ پژوهشی خون، سال 6، شماره 2، ۱۳۸۸ ش.
* قره‌باغیان، احمد و دیگران، «حجامت در گذر زمان»، در فصلنامهٔ پژوهشی خون، سال ۶، شماره ۲، ۱۳۸۸ ش.
* کرمانی، محمدکریم، رساله دلاکیه، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، 1387ش.
* کرمانی، محمدکریم، رساله دلاکیه، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۷ش.
* کلینی، کافی، ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
* کلینی، کافی، ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
* محتشم کاشانی، کمال‌الدین علی، دیوان، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، کتاب‌فروشی محمودی، ۱۳۴۴ش.
* محتشم کاشانی، کمال‌الدین علی، دیوان، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، کتاب‌فروشی محمودی، ۱۳۴۴ش.
* معلوف، لویس، المنجد فی اللغه، قم، ذوی‌القربی، 1380ش.
* معلوف، لویس، المنجد فی اللغه، قم، ذوی‌القربی، ۱۳۸۰ش.
* مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، تهران، بهزاد، 1386ش.
* مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، تهران، بهزاد، ۱۳۸۶ش.
* هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۹۸۸م.
* هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۹۸۸م.
* Lilly, E; Kundu, RV .(April 2012). "Dermatoses secondary to Asian cultural practices". International Journal of Dermatology. 51 (4): 372–9 .
* Lilly, E; Kundu, RV .(آوریل ۲۰۱۲). "Dermatoses secondary to Asian cultural practices". International Journal of Dermatology. 51 (4): 372–9.
* .”What is cupping therapy”. WebMD. Retrieved 15 August 2016.
* . ”What is cupping therapy”. WebMD. Retrieved 15 August 2016.
* Albinali, Hajar . "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting". June 2004.
* Albinali, Hajar. "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting". June 2004.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
{{پایان منابع}}
[[رده: خرده‌فرهنگ]]
 
[[رده: انواع کسب‌وکار‏]]
{{#seo:
[[رده: بهداشت محیط‏]]
|title=حجامت چیست؟ فواید، روش‌ها و جایگاه آن در طب سنتی و اسلام - ویکی زندگی
[[رده: ادبیات فارسی‏]]
|title_mode=Replaced Title
[[کاربر:Mohammad-Moulaei|Mohammad-Moulaei]] ([[بحث کاربر:Mohammad-Moulaei|بحث]]) ‏۱۱ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۶:۰۹ (+0330)
|keywords=حجامت، فواید حجامت، حجامت در اسلام، بادکش درمانی، طب سنتی ایران، بهترین زمان حجامت
|description=حجامت، روشی در طب سنتی برای خارج کردن خون از بدن است که در اسلام نیز توصیه شده. با انواع، فواید حجامت از جمله پاکسازی خون و بهترین زمان انجام آن آشنا شوید - ویکی زندگی
}}
 
{{درمان-افقی}}
 
[[رده:روش‌های درمانی]]
[[رده:طب سنتی]]

نسخهٔ کنونی تا ۳ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۰۷:۵۴

حجامت
انجام حجامت روی کمر

حِجامَت، روشی برای خارج کردن خون از بدن به‌منظور درمان یا پیشگیری از بیماری.

حجامت، هنر دیرین درمان با مکش خون از بدن است که در طب سنتی ایران و جهان شناخته شده و مبتنی بر فلسفه اخلاط اربعه می‌باشد. این روش شامل بادکش گرم، بدون خون‌گیری، و بادکش مرطوب، با خروج خون، است و محبوب‌ترین محل آن میان دو کتف می‌باشد. در اسلام، حجامت سنتی الهی شمرده شده و پیامبر از آن برای درمان بسیاری از دردها بهره می‌برده است؛ فواید آن شامل پاکسازی خون، تقویت حافظه و روشن شدن چشم‌هاست. رعایت زمان، سن، موضع حجامت، دعا و برنامهٔ غذایی از توصیه‌های دینی است. در فرهنگ ایرانی، حجامت مرسوم بوده و توسط دلاکان، سلمانی‌ها و زنان کولی در حمام‌ها انجام می‌شده و جایگاهی ویژه در ادبیات و ضرب‌المثل‌های فارسی دارد. این سنت، پیوندی میان علم، حکمت و فرهنگ کهن ایرانی برقرار کرده است.

تعریف حجامت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجامت در لغت به‌معنای مکیدن است و در اصطلاح به روش مداوا و معالجه با ابزار مَکِش گفته می‌شود.[۱] این روش از رایج‌ترین اعمال درمانی در نظام‌های سلامت سراسر جهان است که مبتنی بر فلسفه اخلاط اربعه بوده و در آن خارج کردن خون از بدن یکی از روش‌های مؤثر در تخفیف یا درمان بیماری به‌شمار می‌آید.[۲]

بادکش درمانی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

یکی از رایج‌ترین روش‌های درمانی در طب سنتی ایران، بادکش درمانی از طریق کوزه‌اندازی است که در آن با روش‌هایی خاص از مواضع مشخص و شناخته‌شده در بدن خون‌گیری انجام می‌شود.[۳] در این روش، سمومِ خونِ راکد از بدن خارج می‌شود.[۴] حجامت در سایر نقاط دنیا نیز با اندکی اختلاف، به همین شیوه انجام می‌شود و یک ظرف مانند فنجان روی بخش مورد نظر از پوست فرد گذاشته می‌شود و با مکش هوا یا گرم کردن فنجان، نوعی خلأ نسبی ایجاد می‌شود.[۵]

بادکش گرم

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در بادکش گرم یک جسم آتشی را در فنجان قرار می‌دهند و سپس آن را سریع روی بدن قرار می‌دهند، آتش، موجب مصرف شدن اکسیژن داخل فنجان شده و در نتیجه یک فشار منفی در داخل فنجان ایجاد می‌شود. فشار منفی ایجاد شده در داخل فنجان، منجر به کشیده شدن پوست به سمت خود می‌شود.[۶] با ایجاد مکش در فنجان، بهبود جریان خون به محل آسیب‌دیده، باعث ترمیم و بازسازی بافت‌ها و تحریک آن می‌شود.[۷] در این روش خون‌گیری صورت نمی‌گیرد.

بادکش مرطوب

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در روش بادکش مرطوب، خون فرد پس از ایجاد مکش و قرمز شدن پوست، با تیغ زدن خارج می‌شود.[۸] برای این کار در شیوهٔ حجامت سنتی، از شاخ گاو استفاده می‌کردند.[۹] در روش‌های متداول امروزی از لیوان، فنجان و مواد استریلیزه استفاده می‌شود.[۱۰] معمول‌ترین محل حجامت، ناحیهٔ میان دو کتف است[۱۱] و اندام‌هایی مانند جگر، طحال، پستان، شکم، ناف و کشاله ران که قابل تیغ زدن نیستند[۱۲] را تنها با ایجاد مَکِش یا بادکش گرم درمان می‌کنند.[۱۳]

حجامت در اسلام

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
کتاب حجامت از دیدگاه اسلام
کتاب حجامت از دیدگاه اسلام

پیشوایان دین اسلام، حجامت را یک سنت الهی دانسته‌اند[۱۴] و گزارش‌های تاریخی گویای آن است که پیامبر خدا برای درمان بسیاری از دردها به حجامت روی می‌آورد.[۱۵] منابع اسلامی، حجامت را درمان هر بیماری معرفی کرده‌اند[۱۶] و فواید بسیاری مانند تقویت نور چشم، پاکیزه شدن خون و افزایش حافظه برای آن برشمرده‌اند.[۱۷] همچنین در احادیث اسلامی به نکاتی دربارهٔ حجامت سفارش شده است:

  • نهی از حجامت در حال ناشتا[۱۸]
  • انتخاب درست موضع حجامت[۱۹]
  • خواندن دعاهای خاص
  • سفارش به غسل پس از حجامت[۲۰]
  • تأکید بر دفن خون حجامت[۲۱]
  • رعایت سن[۲۲]
  • ملاحظه سعد و نحس بودن زمان[۲۳]
  • اجتناب از موارد ممنوع[۲۴]
  • رعایت برنامهٔ غذایی[۲۵]

حجامت در فرهنگ ایرانی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از قدیم‌الایام حجامت و فصد در ایران مرسوم بوده و با حداقل تشریفات صورت می‌گرفته است.[۲۶] حجامت را افرادی از صنف دلاکان و سلمانی‌ها یا زنان کولی با ابزارهای خون‌گیری انجام می‌دادند.[۲۷] عمل فصد و حجامت معمولاً در حمام‌ها صورت می‌گرفت.[۲۸] حجام‌ها ضمن آشنایی با تشریح اعضا، رگ‌ها و عضلات، تبحر عملی بالایی داشتند.[۲۹]
همچنین در متون کهن فارسی، ردپای مشاغل مرتبط با حجامت را می‌توان دید.[۳۰] بسیاری از شاعران پارسی‌گو در دیوان‌های خود به موضوع خون‌گیری و حجامت پرداخته‌اند.[۳۱] واژهٔ حجامت در ضرب‌المثل‌های فارسی نیز راه یافته است.[۳۲] تعابیری در خصوص رؤیای حجامت کردن در خواب نیز ارائه شده است.[۳۳]

  1. ↑ معلوف، المنجد فی اللغه، ذیل واژه «حجم».
  2. ↑ سجادی، «حجامت؛ درمان باستانی ایرانی»، 1399ش.
  3. ↑ «حجامت چیست؟»، سایت دکتر گودرزی تاریخ بازدید: 9 آذر 1400ش.
  4. ↑ Lilly, "Dermatoses secondary to Asian cultural practices", International Journal of Dermatology, 51 (4): (372–(9.
  5. ↑ ”What is cupping therapy”, 15 August 2016.
  6. ↑ Albinali, "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting", Heart Views. 5 (2): 74–85.
  7. ↑ «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 مهر 1400ش.
  8. ↑ Albinali, "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting", Heart Views. 5 (2): 74–85.
  9. ↑ قره‌باغیان، «حجامت در گذر زمان»، 1388ش، ص۱۵۲؛ عادلی‌نژاد، «حجامت»، 1390ش، ص۵۶.
  10. ↑ «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 مهر 1400ش.
  11. ↑ عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۵۳.
  12. ↑ عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۲۲۰.
  13. ↑ عبدالحسین، «حجامت»، 1384ش، ص۲۲۱.
  14. ↑ «حجامت در روایات»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.
  15. ↑ «حجامت در حدیث»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.
  16. ↑ ابن‌حنبل، مسند، ج۲، ص۴۲۳، (بی‌تا).
  17. ↑ کلینی، کافی، 1407ق، ج8، ص160.
  18. ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۲–۱۱۵۳؛ حاکم نیشابوری، بی‌تا، ج۴، ص۲۱۱؛ کلینی، اصول کافی، 1407ق، ج۸، ص۲۷۳.
  19. ↑ ابن‌ماجه، سنن، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۲؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج۱۷، ص۱۱۳-۱۱۴.
  20. ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج۱، ص۲۶۲ و ج۱۷، ص۱۱۲.
  21. ↑ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، 1988م، ج۵، ص۹۴.
  22. ↑ کرمانی، رسالهٔ دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶–۶۸.
  23. ↑ ابن‌ماجه، سنن، 1954م، ج۲، ص۱۱۵۳–۱۱۵۴.
  24. ↑ کرمانی، رسالهٔ دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶–۶۸.
  25. ↑ کرمانی، رسالهٔ دلاکیه، 1387ش، ص ۶۶–۶۸.
  26. ↑ شاردن، سیاحت‌نامه، 1345ش، ج۷، ص۲۶–۲۷.
  27. ↑ خاکرند و کریمی، «نقش دلاک‌ها و سلمانی‌ها در عرصه بهداشت و خدمات درمانی دوره قاجار»، تابستان 1398ش.
  28. ↑ فیضی، «مراسم و آیین‌های حمام در فرهنگ عامه»، 1384ش، ص۱۳۵.
  29. ↑ ابن‌اخوه، آیین شهرداری، 1360ش، ص۲۰۰–۲۰۱.
  30. ↑ خیام، نوروزنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 آذر 1400ش.
  31. ↑ خاقانی، دیوان، 1336ش، ص۳؛ مولوی، مثنوی معنوی، 1386ش، ص۲۸؛ اوحدی، کلیات، 1340ش، ص۱۳۴؛ محتشم کاشانی، دیوان، 1344ش، ص۱۳۴؛ پروین، دیوان، 1323ش، ص۳۳؛ جامی، مثنوی هفت اورنگ، 1361ش، ص۶۵۷.
  32. ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، 1388ش، ج۱، ص۸۲۵.
  33. ↑ بی‌نا، خواب‌گزاری، 1346ش، ص۱۴۲–۱۴۳.

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • ابن‌حنبل، احمد، مسند، بیروت: دار صادر، (بی‌تا).
  • ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، قاهره، محمد فؤاد عبدالباقی، ۱۹۵۴م.
  • ابن‌اخوه، محمد، آیین شهرداری، ترجمهٔ جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۰ش.
  • اوحدی مراغه‌ای، کلیات، به‌کوشش سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۰ش.
  • «بادکش برای چه کسانی ممنوع است؟»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: ۹ مهر ۱۴۰۰ش.
  • بی‌نا، خواب‌گزاری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
  • پروین اعتصامی، دیوان، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۳ ش.
  • جامی، عبدالرحمان، مثنوی هفت اورنگ، به‌کوشش مرتضی مدرس گیلانی، تهران، سعدی، ۱۳۶۱ش.
  • حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، (بی‌تا)؛
  • «حجامت چیست؟»، سایت دکتر گودرزی، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۴۰۰ش.
  • «حجامت در حدیث»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۰ش.
  • «حجامت در روایات»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۰ش.
  • حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
  • خاقانی شروانی، دیوان، به‌کوشش حسین نخعی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶ش.
  • خاکرند، شکرالله و کریمی، زینب، «نقش دلاک‌ها و سلمانی‌ها در عرصه بهداشت و خدمات درمانی دوره قاجار»، فصلنامه تاریخ پزشکی، تابستان ۱۳۹۸ش.
  • خیام، نوروزنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۰ش.
  • ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
  • سجادی، سپیده، «حجامت؛ درمان باستانی ایرانی»، در فصلنامه ایران‌شناسی، شماره یکم، بهار ۱۳۹۹ش.
  • شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمهٔ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
  • عادلی نژاد، فاطمه، «حجامت»، در مجله تحقیقات علوم پزشکی زاهدان، سال ۱۳، شم‍اره ۱، ۱۳۹۰ش.
  • عبدالحسین، محمد، «حجامت»، در مجله نوید نو، سال ۱۰، شماره ۲۹، ۱۳۸۴ش.
  • فیضی، عباس، «مراسم و آیین‌های حمام در فرهنگ عامه»، مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، ۱۳۸۴ش.
  • قره‌باغیان، احمد و دیگران، «حجامت در گذر زمان»، در فصلنامهٔ پژوهشی خون، سال ۶، شماره ۲، ۱۳۸۸ ش.
  • کرمانی، محمدکریم، رساله دلاکیه، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۷ش.
  • کلینی، کافی، ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • محتشم کاشانی، کمال‌الدین علی، دیوان، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، کتاب‌فروشی محمودی، ۱۳۴۴ش.
  • معلوف، لویس، المنجد فی اللغه، قم، ذوی‌القربی، ۱۳۸۰ش.
  • مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، تهران، بهزاد، ۱۳۸۶ش.
  • هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۹۸۸م.
  • Lilly, E; Kundu, RV .(آوریل ۲۰۱۲). "Dermatoses secondary to Asian cultural practices". International Journal of Dermatology. 51 (4): 372–9.
  • . ”What is cupping therapy”. WebMD. Retrieved 15 August 2016.
  • Albinali, Hajar. "Traditional Medicine Among Gulf Arabs Part II - Blood Letting". June 2004.


برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:حجامت&oldid=22932»