پرش به محتوا

پیش‌نویس:بست (شهر): تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
project>حبیب الله نجفی
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>علیرضا محمددوست
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''<big>بست</big>'''؛ شهری باستانی در ولایت هلمند افغانستان.
[[پرونده:بست.jpg|جایگزین=سر طاق قلعه تاریخی شهر بست|بندانگشتی|سر طاق قلعه تاریخی شهر بست]]
'''{{درشت|بُست}}'''؛ شهری باستانی در ولایت هلمند افغانستان.


بست، شهری باستانی در محل تلاقی رودهای هیرمند و ارغنداب در جنوب‌غربی افغانستان، با قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال یکی از زیستگاه‌های کهن سیستان بوده است. این شهر به‌دلیل موقعیت جغرافیایی کلیدی‌ خود به مرکزی برای تبادلات تجاری و فرهنگی منطقه تبدیل شد.
بُست، شهری باستانی در جنوب‌غربی [[افغانستان]]، با قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال یکی از زیستگاه‌های کهن [[سیستان]] بوده است. این شهر به‌دلیل موقعیت جغرافیایی کلیدی خود به مرکزی برای تبادلات تجاری و فرهنگی منطقه تبدیل شد. بُست در بیشتر دوره تاریخی خود، یک مرکز علمی، فقهی و ادبی بود و دانشمندان، فقیهان و شاعران بزرگی را پرورانیده است. [[تنوع مذهبی]] و زبانی در این [[شهر]]، گواهی بر تساهل و [[پویایی فرهنگی]] آن است. آثاری چون طاق آجری و کاخ مسعود غزنوی، نشان‌دهندهٔ شکوه [[معماری]] و غنای هنری این منطقه در دوران اسلامی است. بقایای این شهر کهن در کرانه رود هیرمند و در نزدیکی محل تلاقی آن با رود ارغنداب، در مجاورت شهر لشکرگاه، مرکز [[ولایت هلمند]]، قرار دارد.


بست در طول تاریخ اسلامی، علی‌رغم ویرانی‌های متعدد، یک مرکز علمی، فقهی و ادبی بود و دانشمندان، فقیهان نظیر ابن‌حبان بستی و شاعران مانند ابوالفتح بستی  را پرورش داد. تنوع مذهبی و زبانی از زرتشتی و مسیحی تا شیعه و زبانی فارسی، عربی و ترکی در این شهر، گواهی بر تساهل و پویایی فرهنگی آن بوده است. وجود آثاری چون طاق آجری بست و کاخ مسعود غزنوی در لشکرگاه، نشان‌دهندۀ شکوه معماری و غنای هنری این منطقه در دوران اسلامی است.  
==نام‌گذاری بُست==
جغرافی‌دانان باستان از بُست با نام‌های بستیاد، دزلوتیا، بستیگیا، دزلنگا، بیسپو پولیس و بیات یاد کرده‌اند. جغرافی‌دانان [[مسلمان]] و جهانگردان اروپایی آن را به نام‌های بُست، بِست، قلعهٔ بِست، قلعهٔ بُست و کلهٔ بُست ضبط کرده‌اند.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۳–۸۴.</ref> برخی دیگر نیز نام آن را برگرفته از نام [[اوستا|اوستایی]] بُسْته وئیری، پسر زریر و برادرزادهٔ گشتاسب دانستند که در فروردین‌یشت، بستوری یا بُستور آمده است.<ref>حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۶.</ref>


==نام‌گذاری بست==
==تاریخچهٔ بُست==
جغرافی‌دانان باستان از بست با نام‌های بستیاد، دزلوتیا، بستیگیا، دزلنگا، بیسپو پولیس و بیات یاد کرده‌اند. جغرافی‌دانان [[مسلمان]] و سیاحان فرنگی آن را به‌نام‌های بُست، بِست، قلعۀ بِست، قلعۀ  بُست و کلۀ بُست ضبط کرده‌ا‌ند.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۳-۸۴.</ref>  
[[پرونده:بست۱.jpg|جایگزین=عکس قدیمی از روبه‌رو طاق بُست از سمت جنوب‌شرقی|بندانگشتی|نمای روبه‌رو از طاق بُست از سمت جنوب‌شرقی، حدود سال‌های ۱۹۱۶–۱۹۱۷، عکس از اسکار فون نیدرمایر]]
شهر کهن بست دارای ریشه‌هایی عمیق در تاریخ اسطوره‌ای و باستانی [[ایران]] است؛ برخی ریشهٔ بنای آن را به بستور، پسر زریر، و پاره‌ای دیگر به جد مادری [[گرشاسب]] نسبت می‌دهند. با این حال، کاوش‌های [[باستان‌شناسی]] قدمت این مرکز تمدنی را تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد تأیید می‌کند که نشان‌دهندهٔ حیات پیوسته در آن از دوران [[هخامنشیان|هخامنشی]] تا عصر [[ساسانیان|ساسانی]]، [[کوشانیان|کوشانی]] و هفتالی است. در اوایل قرن هفتم میلادی، به‌دلیل ضعف دولت مرکزی، حاکمان محلی از تبار کوشانیان و ترکان بر منطقه چیرگی یافتند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۱.</ref> در زمان ورود سپاه اعراب، حاکمانی چون کابلشاه در سواحل هیرمند تا [[کابل]]، در برابر آنها مقاومت کردند و برخی، استقلال سیاسی خود را تا قرن سوم هجری حفظ کردند.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۵–۸۶</ref> بُست در زمان خلافت عثمان، به تصرف مسلمانان درآمد.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۱۶.</ref>


برخی دیگر نیز نام آن را برگرفته از نام اوستايى بُسْته وئيرى، پسر زرير و برادرزادۀ گشتاسب دانستند که در فروردين يشت، بستورى يا بُستور آمده است.<ref>حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۶.</ref>
=اهمیت و جایگاه بست=
شهر بست به‌دلیل موقعیت جغرافیایی حساس خود به‌عنوان دروازه هندوستان و قرار گرفتن در تقاطع مسیرهای کاروان‌رو، یک کانون بازرگانی و مرکز ثقل فرهنگی در منطقه سیستان و [[خراسان بزرگ]] بود. این موقعیت موجب شد تا این شهر از دوره ساسانیان محل حضور پیروان ادیان مختلف از جمله [[زرتشتی|زرتشتیان]]، [[مسیحی|مسیحیان]] و [[یهودی|یهودیان]] باشد.<ref>سیستانی، ''سیستان‌'' (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۷۴–۳۷۵.</ref>


==تاریخچه بست==
در دوران اسلامی، بُست به یک کانون علمی و ادبی تبدیل شد که دانشمندان، فقیهان و شاعران برجسته‌ای را به [[جامعه اسلامی]] عرضه کرد. آثار معماری باقی‌مانده از دورهٔ اسلامی، به‌ویژه در لشکرگاه، از جمله طاق آجری با تزیینات آمیخته از [[هنر اسلامی]] و هندی، گواهی بر شکوه هنری و تبادلات فرهنگی این شهر است.<ref>سمعانی، الانساب، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۴۸.</ref> آثار علمی و ادبی این شخصیت‌ها، تأثیر ماندگاری در توسعه [[فقه اسلامی|فقه]] و [[ادبیات فارسی]] و [[زبان عربی]] در سده‌های نخستین اسلامی بر جای گذاشته است.<ref>دولت‌آبادی، ''شناسنامهٔ افغانستان،'' ۱۳۷۱ش، ص۱۴۳–۱۴۵.</ref>
شهر کهن بست دارای ریشه‌هایی عمیق در تاریخ اسطوره‌ای و باستانی ایران است؛ برخی ریشهٔ بنای آن را به بستور، پسر زریر، و پاره‌ای دیگر به جد مادری گرشاسب نسبت می‌دهند. با این حال، کاوش‌های باستان‌شناسی قدمت این مرکز تمدنی را تا حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد تأیید می‌کند که نشان‌دهندهٔ حیات پیوسته در آن از دوران هخامنشی تا عصر ساسانی، کوشانی و هفتالی است.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۵-۸۶</ref>


در عصر ساسانیان، بست به قلمرو اردشیر بابکان اضافه شد و طی تقسیمات کشوری، در کورۀ سیستان و کُست نیمروز قرار گرفت. با وجود این، ثبات سیاسی شهر در برابر قدرت‌های محلی و خارجی دچار چالش بود؛ به‌طوری که پس از شکست پیروز ساسانی، برای مدتی به تصرف هفتالیان درآمد.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۵-۸۶</ref>  
==جغرافیای بست==
[[پرونده:بست۳.jpg|جایگزین=عکس ویرانه‌های کاخی در نزدیکی دژ تاریخی قلعه بُست در حومهٔ لشکرگاه، استان هلمند|بندانگشتی|در این عکس که در تاریخ ۲۷ مارس ۲۰۲۱ گرفته شده است، ویرانه‌های کاخی در نزدیکی دژ تاریخی قلعه بُست در حومهٔ لشکرگاه، استان هلمند دیده می‌شود.]]
خرابه‌های شهر کهن بست امروزه در کرانه [[رود هیرمند]] (هلمند)، در ولایت هلمند افغانستان قرار دارد. این شهر باستانی در طول جغرافیایی ۹۱ درجه و ۳۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۵۵ دقیقه واقع شده بود و در مقایسه با تمام توابع شرقی سیستان بزرگ، بزرگ‌ترین شهر به‌شمار می‌رفت.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴–۸۵.</ref> [[یاقوت حموی]] در [[معجم البلدان]]، بست را در موقعیتی راهبردی بین سه شهر سجستان (زرنج)، غزنین ([[غزنی]]) و [[هرات]] توصیف می‌کند. نویسندهٔ حدود العالم نیز بست را شهری بزرگ با باره محکم و بر لب رود هیرمند توصیف کرده است.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴–۸۵.</ref>


در اواخر دوران ساسانی و اوایل قرن هفتم میلادی، به‌دلیل ضعف دولت مرکزی، حاکمانی محلی از تبار کوشانیان و ترکان بر منطقه چیرگی یافتند. در زمان ورود مسلمانان، حاکمانی چون ایران بن رستم و رتبیل (کابلشاه) در سواحل هیرمند تا کابل، در برابر اعراب مقاومت کردند و برخی از این ملوک توانستند استقلال سیاسی خود را تا قرن سوم هجری حفظ کنند. این سرگذشت نشان‌دهندهٔ مقاومت فرهنگی و سیاسی بست در برابر تحولات بزرگ تاریخی است.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۵-۸۶</ref>
بست دارای دو رود هیرمند و ارغنداب است که در یک فرسخی بست با هم یکی شده و به‌سوی مرز جنوب‌غربی میان [[ایران]] و [[افغانستان]] جاری می‌شود.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/جغرافیاى-تاریخى-شهر-بُست-از-آغاز-تا-دوره-معاصر-بخش-اول عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref> بهره‌مندی شهر بست از دو فصل گرما و سرما و آب فراوان رودهای هیرمند و ارغنداب، تأثیر مستقیمی بر رونق اقتصادی و [[سبک زندگی]] ساکنان بست داشته و معیشت مردم را بر پایهٔ [[کشاورزی]] بنا نهاده بود.<ref>مقدسی مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ج۱، ص۳۰۴–۳۰۵.</ref>


در ایام ضعف دولت ساسانی در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم میلادی، بست تحت سلطۀ ملوک محلی بوده است.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۱.</ref> بست در زمان خلافت عثمان‌، توسط ربيع‌ بن‌ زياد فتح شد.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۱۶.</ref>
==جمعیت‌شناسی بست==
ساکنین شهر بست، شامل گروه‌های اجتماعی زیر بود:
#ساکنان بومی (فارس‌ها): افرادی که از زمان ساخت شهر بست در آن‌جا سکونت داشتند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲–۱۷۳.</ref>
#ترک‌ها: ترکان خُلُّج یا خَلَج که بیشتر دامدار و کوچ‌نشین بودند.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/جغرافیاى-تاریخى-شهر-بُست-از-آغاز-تا-دوره-معاصر-بخش-اول عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref>
#عرب‌ها: با فتح بست، به این شهر آمدند و از دو قبیلهٔ بنوتمیم و بکر بن وائل بودند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۶۹.</ref>
#غلامان: از زمان [[غزنویان]] به این شهر آمدند و بخش عمدهٔ آنها، اهالی سرزمین [[غور]] بودند.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۶–۸۷.</ref>
#عیاران: جوانمردانی که از افراد پایین جامعه بودند و گاه به یاری امرا برخاسته و گاه به دسته‌های مخالف آنها می‌پیوستند.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۸.</ref>


=اهمیت‌‌ و‌جایگاه‌ بست=
==ساختار شهری بُست==
شهر بست به‌دلیل موقعیت جغرافیایی حساس خود به‌عنوان دروازه هندوستان و قرار گرفتن در تقاطع مسیرهای کاروان‌رو، یک کانون بازرگانی و مرکز ثقل فرهنگی در منطقه سیستان و خراسان بزرگ بود. این موقعیت موجب شد تا این شهر از دوره ساسانیان محل حضور پیروان ادیان مختلف از جمله زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان باشد که نشان‌دهندۀ تساهل و تنوع فرهنگی آن است.<ref>سیستانی‌، ''سیستان‌'' (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، ۱۳۶۷ش‌، ج۲، ص۳۷۴- ۳۷۵. </ref>
ساختار بست شامل دو بخش اصلی بود:
#شارستان (مدینه): مرکز اصلی شهر که مسجد جامع در آن واقع شده بود؛
#ربض (حصار بیرونی یا ارگ): منطقه شامل [[بازار]]ها و [[رباط]]‌ها (مراکز نظامی و استراحتگاهی) در اطراف شارستان.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۶–۸۸.</ref>
در قلمرو بست، شهرهای مهمی وجود داشتند که هر یک دارای ویژگی‌های خاصی بودند:
*داور: شهری بزرگ و مستحکم که در سر حد غور واقع شده بود و گروه‌های نظامی از آن حفاظت می‌کردند. این منطقه دارای باغ‌ها، کشاورزی و میوه‌های فراوان بود؛
*بکرواذ: شهری بزرگ که [[مسجد جامع]] آن در [[بازار]] قرار داشت و مردم آن از [[آب]] هیرمند استفاده می‌کردند؛
*جالقانی: شهری کوچک با مردمانی کشاورز (وجولاهان) که در فاصله یک منزل از بست قرار داشت و محصولات کشاورزی خوبی تولید می‌کرد؛
*کش: شهری که در مسیر رود هیرمند به سمت زرنج واقع شده بود و امروزه بقایای آن به نام کاخ مسعود شناخته می‌شود.


دوران اسلامی، بست به یک کانون علمی و ادبی تبدیل شد که دانشمندان، فقیهان و شاعران برجسته‌ای را به جامعه اسلامی عرضه کرد. آثار معماری باقی‌مانده از دورۀ اسلامی، به‌ویژه در لشکرگاه، از جمله طاق آجری با تزیینات آمیخته از هنر اسلامی و هندی، گواهی بر شکوه هنری و تبادلات فرهنگی این شهر است.<ref>سمعانی‌، الانساب‌، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۴۸.</ref> آثار علمی و ادبی این شخصیت‌ها، تأثیر ماندگاری در توسعه فقه و ادبیات فارسی و عربی در سده‌های نخستین اسلامی بر جای گذاشته است.<ref>دولت‌آبادی‌، ''شناسنامۀ افغانستان‌،'' ۱۳۷۱ش‌، ص۱۴۳-۱۴۵.</ref>
شهر بست علاوه‌بر هستهٔ اصلی مدنی، بیش از ۱۱۰ قریه یا روستا را شامل می‌شد که تولیدات [[کشاورزی]]، [[باغداری]] و محصولات مرتبط با آن‌ها، [[معیشت]] و [[اقتصاد]] منطقه را تأمین می‌کرد.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۶–۸۸.</ref>


==جغرافیا‌ و‌‌ جمعیت‌‌ بست==
==فرهنگ==
===دین و مذهب===
ساکنان بُست، پیش از [[اسلام]]، پیرو ادیانی چون [[آیین زرتشت|زردتشت]]، [[آیین بودا|بودا]]، [[مسیحیت]] و [[آیین هندو|هندو]] بودند. آنها پس از ورود دین اسلام به شهر بست، پیرو مذاهب [[مذهب حنفیه|حنفی]]، [[مذهب شافعیه|شافعی]]، [[مذهب زیدیه|زیدی]]، [[خوارج]] و [[مذهب شیعه|شیعهٔ جعفری]] شدند. جمعیت [[شیعه|شیعیان]] در شهر بست به حدی بود که پس از [[واقعه عاشورا|واقعهٔ عاشورا]] در سال ۶۱ق، همراه با مردم شهرهای [[سیستان]]، دست به شورش زدند و والی آن، عبّاد بن زیاد، مجبور شد حکومت را رها و فرار کند. مردم بُست و سیستان هیچ‌گاه [[امام علی|علی بن ابی‌طالب]] را بر منابر، سَبّ نکردند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۶.</ref>


=== موقعیت جغرافیایی ===
===زبان===
خرابه‌های شهر کهن بست در حال حاضر در ساحل چپ رودخانهٔ هیرمند (هلمند)، در نزدیکی محل تلاقی آن با رود ارغنداب، در ولایت هلمند افغانستان قرار دارد. این شهر باستانی در طول جغرافیایی ۹۱ درجه و ۳۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۵۵ دقیقه واقع شده بود و در مقایسه با تمام توابع شرقی سیستان بزرگ، بزرگ‌ترین شهر به‌شمار می‌رفت.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴-۸۵.</ref>
پس از آن‌که عرب‌های مسلمان، بست را فتح کردند [[زبان عربی]] به‌عنوان زبان رسمی و دیوانی در سیستان و بست به کار گرفته شد؛ اما [[زبان فارسی]] نیز در این مناطق به حیات خود ادامه داد.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲–۱۷۴.</ref> با توجه به وجود ترکان خَلَج در بست و اطراف، زبان ترکی نیز در این منطقه، رواج داشته است.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۸.</ref>


یاقوت حموی در معجم البلدان، بست را در موقعیتی استراتژیک بین سه شهر سجستان (زرنج)، غزنین و هرات قرار می‌دهد. همچنین، نویسندهٔ حدود العالم بست را «شهری بزرگ با باره محکم و بر لب رود هیرمند» توصیف کرده است. مقدسی نیز بر این مزیت تأکید کرده که شهر بین دو نهر هیرمند و ارغنداب (خردروی) واقع شده و آب آن از هیرمند تأمین می‌شود؛ این دو رود در یک فرسخی شهر به هم می‌پیوستند و پُلی که از قایق‌ها ساخته شده بود، در ورودی شهر قرار داشت و مسیر زرنج از آن می‌گذشت.<ref>عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴-۸۵.</ref>
===آداب‌ورسوم===
[[سبک زندگی]] و [[پوشاک]] مردم به اهل عراق شباهت داشت. آنها، افرادی سخاوتمند بودند که به‌طور منظم و در مناسبت‌های مختلف چون روز [[جمعه]] و [[ماه رمضان]] به مستمندان، [[پول]] یا کالا اهدا می‌کردند. برای [[ازدواج]]، در بست، قانون اسلامی رعایت می‌شد و از گرفتن چهار زن دائمی فراتر نمی‌رفت. ازدواج فقط بین افراد قبیله مجاز بود. بین مردم و حتی دبیران و دیوان‌سالاران، [[فال زدن]]، رایج بود.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/جغرافیاى-تاریخى-شهر-بُست-از-آغاز-تا-دوره-معاصر-بخش-اول عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref>


===آب‌وهوا===
===مشاهیر بُست===
آب‌وهوای بست ‌خوب و دارای‌ دو فصل‌ گرما و سرما است‌.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/228757/%D8%A8%D8%B3%D8%AA همدانی، «بست»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>
*ابوسلیمان خطابی: فقیه و ادیب و محدث
===منابع آبی===
*ابوالفتح بستی: دبیر، شاعر و وزیر سبکتکین و [[محمود غزنوی]]
بست دارای دو رود هیرمند و ارغنداب است که در یک فرسخی بست با هم یکی شده و به‌سوى مرز جنوب‌غربى میان [[ایران]] و [[افغانستان]] جارى مى‌شود.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%D9%89-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%89-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D9%8F%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D9%88%D9%84 عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref>
*ابو نصر عُتبی
*ابن حبان بستی
*مظفر بن طاهر بستی
*ابوبکر بستی<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۹۷.</ref>


=== جمعیت‌‌شناسی بست ===
==اقتصاد==
دو رود هیرمند و ارغنداب تأثیر بسیاری در سرسبزی، آبادانی و شکوفایی کشاورزی و اقتصاد شهر بست داشتند و محصولاتی همچون [[خرما]]، [[انگور]]، [[سدر]]، [[ریحان]]، [[زردآلو]]، [[خربزه]]، تربُزَه (هندوانه)، [[سیب]]، [[گلابی]] و [[زعفران]] در آن برداشت می‌شد.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۰–۲۴۱.</ref> کارگاه‌های صنعتی از جمله [[ابریشم‌بافی]] در نزدیکی [[بازار]]ها رونق داشت. صنعت [[مسگری]] و خشک‌کردن میوه نیز وجود داشت. نمک استحصال‌شده، کرباس و [[صابون]] نیز در بست تولید می‌شد و ساختن البسهٔ نمدی نیز در این شهر رایج بود.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/جغرافیاى-تاریخى-شهر-بُست-از-آغاز-تا-دوره-معاصر-بخش-اول عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref> کالاهایی مانند روسری، لباس‌های کتانی، انواع دستمال، [[کنف]]، [[ابریشم]]، [[نخود]]، [[گندم]]، [[جو]] و [[ارزن]] به آن وارد شده و برده‌های ترک و غیرترک، تجهیزات و لباس‌های زرهی و سلاح از این شهر به [[هند]] و مناطق دیگر صادر می‌شد.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۷.</ref>


===ساکنین===
==بقایای شهر بُست==
#ساکنان بومی (فارس‌ها): افرادی که از زمان ساخت شهر بست در آن‌جا سکونت داشتند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲- ۱۷۳.</ref>
[[پرونده:بست۲.png|جایگزین=بازدید گردشگران از قلعه تاریخی بُست در ولایت هلمند در روزهای عید|بندانگشتی|بازدید گردشگران از قلعه تاریخی بُست در ولایت هلمند در روزهای عید]]
#ترک‌ها: ترکان خُلُّج یا خَلَج که بیشتر دامدار و کوچ‌‏نشین بودند.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%D9%89-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%89-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D9%8F%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D9%88%D9%84 عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref>
شهر کهن بست، به‌دلیل اهمیت تمدنی و نظامی، بارها در طول تاریخ، متحمل حملات و ویرانی‌های گسترده شد، ازجمله حملات سلطان علاءالدین حسین غوری (مشهور به جهانسوز) در ۵۴۴ق، لشکرکشی امیر تیمور در ۷۸۵ق و یورش‌های [[نادرشاه افشار]] در ۱۱۵۰ق.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۱.</ref> امروزه از این شهر، ویرانه‌های بالاحصار و رواق مشهور آن در کرانه رود هیرمند باقی مانده است که شکوه معماری و غنای تمدنی حوزهٔ شرق ایران در دورهٔ اسلامی را گواهی می‌کند. طاق آجری بُست که بازماندهٔ یک [[مسجد جامع]] عظیم از دوران غوریان یا [[خوارزمشاهیان]] است، از نظر سبک‌شناسی یک شاهکار معماری محسوب می‌شود؛ تزئینات این طاق، آمیزه‌ای دلنشین از هنر اسلامی شرق ایران و عناصر هندی است. افزون بر این، در محوطهٔ لشکرگاه، بقایای کاخ [[مسعود غزنوی]] کشف شده است که دیوارهای آن مزین به تصاویر رنگین نگهبانان با قباهایی به رنگ‌های سرخ، [[لاجوردی]]، [[سبز (رنگ)|سبز]] و بنفش است و جلوه‌ای بی‌بدیل از [[هنر درباری]] و [[سبک زندگی]] اشرافی هزار سال پیش [[ایران]] را ارائه می‌کند. همچنین در تپهٔ بالاحصار، چاه قلعهٔ بست، سازه‌ای دایره‌ای و ژرف به عمق ۴۲ متر است که هفت طبقه اتاق در دل خود جای داده است؛ این ساختار مرموز بر اساس روایت‌های محلی، در گذشته به‌عنوان زندان استفاده می‌شده است.<ref>سیستانی، ''سیستان‌'' (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۷۴–۳۸۸.</ref>
#عرب‌ها: با فتح بست، به این شهر آمدند و از دو قبیلۀ بنوتمیم و بکر بن وائل بودند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۶۹.</ref>
#غلامان: از زمان غزنویان به این شهر آمدند و بخش عمدۀ آنها، اهالی سرزمین غور بودند.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۶-۸۷.</ref>
#عیاران: جوانمردانی که از افراد پایین جامعه بودند و گاه به یاری امرا برخاسته و گاه به دسته‌های مخالف آنها می‌پیوستند.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۸.</ref>
===دین و مذهب===
پیش از [[اسلام]] پیرو ادیانی چون زردتشتی، بودایی، مسیحیت و هندو بودند. پس از ظهور اسلام و فتح بست، پیرو مذاهب گوناگونى چون حنفی، شافعى،‌ زيدى، خوارج و شیعۀ جعفری بود. جمعیت شیعیان آن به حدی بود که پس از واقعۀ عاشورای سال ۶۱ق، همراه با مردم شهرهاى سيستان، دست به شورش زدند و والی آن عبّاد بن زیاد مجبور شد حکومت را رها و فرار کند. مردم بست و سيستان هيچ‏گاه على‌بن ابیطالب را بر منابر سبّ نكردند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۶.</ref> 
===زبان===
زبان عربی به‌عنوان زبان رسمی و دیوانی در سیستان و بست به ‌کار گرفته ‌شد؛ اما [[زبان فارسی]] نیز در این مناطق از بین نرفت و به حیات خود ادامه داد.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲-۱۷۴.</ref> با توجه به وجود ترکان خَلَج در بست و اطراف، زبان ترکی نیز در این منطقه، رواج داشته است.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۸.</ref>
==اقتصاد==
===محصولات کشاورزی===
دو رود هیرمند و ارغنداب تأثیر بسیاری در سرسبزی، آبادانی و شکوفایی کشاورزی و اقتصاد شهر بست داشتند. محصولاتی همچون [[خرما]]، [[انگور]]، غله، سدر، ریحان، زردآلو، خربزه، تربُزَه (هندوانه)، [[سیب]]، گلابى و [[زعفران]] در آن برداشت می‌شد.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۰-۲۴۱.</ref>
===صنعت و تجارت===
کارگاه‏‌هاى صنعتى از جمله  ابریشم‏‌بافى در نزدیکی بازارها رونق داشت. صنعت مسگرى و خشک کردن میوه‏ نیز وجود داشت. نمک استحصال‌شده، کرباس و صابون نیز در بست تولید می‌شد و ساختن البسۀ نمدى نیز در این شهر رایج بود.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%D9%89-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%89-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D9%8F%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D9%88%D9%84 عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref> کالاهایی مانند روسری، لباس‌های کتانی، انواع دستمال، کنف، ابریشم، نخود، [[گندم]]، [[جو]] و ارزن به آن وارد شده و برده‌های ترک و غیرترک، تجهیزات و لباس‌های زرهی و سلاح‌ از این شهر به [[هند]] و مناطق دیگر صادر می‌شدند.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۷.</ref>
==فرهنگ‌وهنر==
===آداب‌ورسوم===
سبک زندگی، لباس و البسۀ مردم به اهل [[عراق]] شباهت داشت. آنها، افرادی سخاوتمند بودند که به‌طور منظم و در مناسبت‏هاى مختلف چون روز جمعه و ماه [[رمضان]] به مستمندان، پول یا کالا اهدا می‌کردند.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%D9%89-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%89-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D9%8F%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D9%88%D9%84 عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref>


براى [[ازدواج]]، در بست، قانون اسلامى رعایت مى‏شد و از گرفتن چهار زن دائمى‏ فراتر نمى‏رفت. ازدواج فقط در بین افراد قبیله مجاز بود. بین مردم و حتى دبیران و دیوان‏سالاران، فال زدن، رایج بود.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/46342/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%D9%89-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%89-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D9%8F%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D9%88%D9%84 عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref>
==بست در شعر فرخی سیستانی==
===مشاهیر===
[[فرخی سیستانی]] در اشعار خود توجه شایانی به بست دارد. مطلع قصیدهٔ معروف او چنین است:<ref>[https://ganjoor.net/farrokhi/divanf/ghasidefk/sh173 فرخی سیستانی، دیوان اشعار، شعر شمارهٔ ۱۷۳، وب‌سایت گنجور.]</ref>
ابوسلیمان خطابی فقیه و ادیب و محدث، ابوالفتح بستی، دبیر، شاعر و وزیر سبکتکین‌ و محمود غزنوی‌، ابو نصر عُتبی، ابن حبان بستی، مظفر بن طاهر بستی و ابوبکر بستی.<ref>غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۹۷.</ref>
{{شعر جدید
==آموزش==
  | متن =
#کتابخانه و مدرسه ابن‌حبان بُستی: کتابخانه‌ای که طبق وصیت بستی، بعد از مرگ او به‌صورت مدرسه‌ درآمد و شاگردان فقه و حدیث در آن‌جا فرا می‌گرفتند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۹.</ref>
چون بسیج راه کردم سوی بست از سیستان\\شب همی تحویل کرد از باختر بر آسمان
#مسجد جامع:‌ محلی که به‌عنوان تعلیم و تعلّم هم از آن استفاده می‌شد و بسیاری از علمای آن دوره، به آن رفت‌وآمد داشتند.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۹.</ref>
روز چون قارون همی نادید گشت اندر زمین\\شب چو اسکندر همی لشکر کشید اندر زمان
جامه عباسیان بر روی روز افکند شب\\برگرفت از پشت شب زر بفت رومی طیلسان
لشکر شب دیدم اندر جنگ روز آویخته\\همچوبرگ زعفران برگرد شاخ زعفران
وز نهیب خواب نوشین ناچشیده خون رز\\چون سر مستان سر هر جانور گشته گران
مصرع اولروی بند از روی بگشاده عروسان سپهر\\پیش هر یک برگرفته پرده راز نهان
  }}


==گردشگری==
در شهر بست و اطراف آن، حدود ۵۰ اثر تاریخی، قبل و بعد از [[اسلام]] را می‌توان مشاهده کرد.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۱۸.</ref> برخی از آنها عبارتند از:
۱. طاق آجری بُست: این طاق مربوط به یک رواق است و یادگار تاریخی [[مسجد]] عظیمی است که در دورۀ غوریان یا غزنویان ساخته شده است.<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۲۱.</ref>
۲. لشکری‌بازار: اردوگاهی به بزرگی یک شهر کوچک در فاصلۀ نُه کیلومتری شهر بست<ref>قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۳۵ش، ‌ج۱، ص۲۴۲.</ref> که بقايای‌ كاخ‌ مسعود غزنوی در آن کشف شده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/228757/%D8%A8%D8%B3%D8%AA همدانی، «بست»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>
==تخریب بست==
بست چندین مرتبه ویران شده است:
۱. سلطان علاءالدين‌ حسين‌ غوری‌، در سال ۵۴۴ق‌؛<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۱.</ref> ۲. امیر تیمور در سال ۷۸۵ق؛ ۳. نادرشاه‌ افشار در ۱۱۵۰ق.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/228757/%D8%A8%D8%B3%D8%AA همدانی، «بست»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>
==بست در اشعار شاعران==
فرخی سیستانی در اشعار خود توجه شایانی به بست دارد. مطلع قصیدۀ معروف او چنین است:
{{آغاز نستعلیق}}
{{شعر|نستعلیق}}
{{ب|چون بسیج راه کردم سوی بُست از سیستان|شب همی تحویل کرد از باختر بر آسمان}}
{{پایان شعر}} 
{{پایان نستعلیق}}<ref>عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷.</ref>
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


==منابع==
==منابع==
*دولت‌آبادی‌، بصیراحمد، ''شناسنامۀ افغانستان‌،'' قم‌، ۱۳۷۱ش‌
{{آغاز منابع}}
*حبیبی، عبدالحی، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، میوند، چ۳، ۱۳۸۲ش.
* دولت‌آبادی، بصیراحمد، ''شناسنامهٔ افغانستان،'' قم، ۱۳۷۱ش
*سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌،‌به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌،‌‌۱۹۸۸م‌.
* حبیبی، عبدالحی، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، میوند، چ۳، ۱۳۸۲ش.
*سیستانی‌، محمداعظم‌، ''سیستان‌'' (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، كابل‌، ۱۳۶۷ش‌.
* سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۹۸۸م.
*عالمی، سید محمدرضا، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چ۱، ۱۳۹۶۶ش.
* سیستانی، محمداعظم، ''سیستان‌'' (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، کابل، ۱۳۶۷ش.
*عالمی، سید محمدرضا، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، مجلۀ تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شمارۀ ۱۸، 1387ش.
* عالمی، سید محمدرضا، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چ۱، ۱۳۹۶۶ش.
*عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
* عالمی، سید محمدرضا، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، مجلهٔ تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شمارهٔ ۱۸، ۱۳۸۷ش.
*غلامی، زهرا، بست در گذر زمان (از غزنویان تا تیموریان)، مشهد، جالیز، ۱۳۹۸ش.
* عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
*قاموس جغرافیایی افغانستان، به اهتمام محمدحکیم ناهض، کابل،‌ انجمن آریانا دایره المعارف، ۱۳۳۵ش.
* غلامی، زهرا، بست در گذر زمان (از غزنویان تا تیموریان)، مشهد، جالیز، ۱۳۹۸ش.
*همدانی، علی‌کرم، «بست» در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، آخرین بروزرسانی: ۲۷ خرداد ۱۳۹۹ش.
* فرخی سیستانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
 
* قاموس جغرافیایی افغانستان، به اهتمام محمدحکیم ناهض، کابل، انجمن آریانا دایرةالمعارف، ۱۳۳۵ش.
 
* مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۰م.
[[رده مکان‌های دیدنی افغانستان]]
{{پایان منابع}}

نسخهٔ کنونی تا ۲۲ آبان ۱۴۰۴، ساعت ۱۵:۵۲

سر طاق قلعه تاریخی شهر بست
سر طاق قلعه تاریخی شهر بست

بُست؛ شهری باستانی در ولایت هلمند افغانستان.

بُست، شهری باستانی در جنوب‌غربی افغانستان، با قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال یکی از زیستگاه‌های کهن سیستان بوده است. این شهر به‌دلیل موقعیت جغرافیایی کلیدی خود به مرکزی برای تبادلات تجاری و فرهنگی منطقه تبدیل شد. بُست در بیشتر دوره تاریخی خود، یک مرکز علمی، فقهی و ادبی بود و دانشمندان، فقیهان و شاعران بزرگی را پرورانیده است. تنوع مذهبی و زبانی در این شهر، گواهی بر تساهل و پویایی فرهنگی آن است. آثاری چون طاق آجری و کاخ مسعود غزنوی، نشان‌دهندهٔ شکوه معماری و غنای هنری این منطقه در دوران اسلامی است. بقایای این شهر کهن در کرانه رود هیرمند و در نزدیکی محل تلاقی آن با رود ارغنداب، در مجاورت شهر لشکرگاه، مرکز ولایت هلمند، قرار دارد.

نام‌گذاری بُست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جغرافی‌دانان باستان از بُست با نام‌های بستیاد، دزلوتیا، بستیگیا، دزلنگا، بیسپو پولیس و بیات یاد کرده‌اند. جغرافی‌دانان مسلمان و جهانگردان اروپایی آن را به نام‌های بُست، بِست، قلعهٔ بِست، قلعهٔ بُست و کلهٔ بُست ضبط کرده‌اند.[۱] برخی دیگر نیز نام آن را برگرفته از نام اوستایی بُسْته وئیری، پسر زریر و برادرزادهٔ گشتاسب دانستند که در فروردین‌یشت، بستوری یا بُستور آمده است.[۲]

تاریخچهٔ بُست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عکس قدیمی از روبه‌رو طاق بُست از سمت جنوب‌شرقی
نمای روبه‌رو از طاق بُست از سمت جنوب‌شرقی، حدود سال‌های ۱۹۱۶–۱۹۱۷، عکس از اسکار فون نیدرمایر

شهر کهن بست دارای ریشه‌هایی عمیق در تاریخ اسطوره‌ای و باستانی ایران است؛ برخی ریشهٔ بنای آن را به بستور، پسر زریر، و پاره‌ای دیگر به جد مادری گرشاسب نسبت می‌دهند. با این حال، کاوش‌های باستان‌شناسی قدمت این مرکز تمدنی را تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد تأیید می‌کند که نشان‌دهندهٔ حیات پیوسته در آن از دوران هخامنشی تا عصر ساسانی، کوشانی و هفتالی است. در اوایل قرن هفتم میلادی، به‌دلیل ضعف دولت مرکزی، حاکمان محلی از تبار کوشانیان و ترکان بر منطقه چیرگی یافتند.[۳] در زمان ورود سپاه اعراب، حاکمانی چون کابلشاه در سواحل هیرمند تا کابل، در برابر آنها مقاومت کردند و برخی، استقلال سیاسی خود را تا قرن سوم هجری حفظ کردند.[۴] بُست در زمان خلافت عثمان، به تصرف مسلمانان درآمد.[۵]

اهمیت و جایگاه بست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر بست به‌دلیل موقعیت جغرافیایی حساس خود به‌عنوان دروازه هندوستان و قرار گرفتن در تقاطع مسیرهای کاروان‌رو، یک کانون بازرگانی و مرکز ثقل فرهنگی در منطقه سیستان و خراسان بزرگ بود. این موقعیت موجب شد تا این شهر از دوره ساسانیان محل حضور پیروان ادیان مختلف از جمله زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان باشد.[۶]

در دوران اسلامی، بُست به یک کانون علمی و ادبی تبدیل شد که دانشمندان، فقیهان و شاعران برجسته‌ای را به جامعه اسلامی عرضه کرد. آثار معماری باقی‌مانده از دورهٔ اسلامی، به‌ویژه در لشکرگاه، از جمله طاق آجری با تزیینات آمیخته از هنر اسلامی و هندی، گواهی بر شکوه هنری و تبادلات فرهنگی این شهر است.[۷] آثار علمی و ادبی این شخصیت‌ها، تأثیر ماندگاری در توسعه فقه و ادبیات فارسی و زبان عربی در سده‌های نخستین اسلامی بر جای گذاشته است.[۸]

جغرافیای بست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عکس ویرانه‌های کاخی در نزدیکی دژ تاریخی قلعه بُست در حومهٔ لشکرگاه، استان هلمند
در این عکس که در تاریخ ۲۷ مارس ۲۰۲۱ گرفته شده است، ویرانه‌های کاخی در نزدیکی دژ تاریخی قلعه بُست در حومهٔ لشکرگاه، استان هلمند دیده می‌شود.

خرابه‌های شهر کهن بست امروزه در کرانه رود هیرمند (هلمند)، در ولایت هلمند افغانستان قرار دارد. این شهر باستانی در طول جغرافیایی ۹۱ درجه و ۳۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۵۵ دقیقه واقع شده بود و در مقایسه با تمام توابع شرقی سیستان بزرگ، بزرگ‌ترین شهر به‌شمار می‌رفت.[۹] یاقوت حموی در معجم البلدان، بست را در موقعیتی راهبردی بین سه شهر سجستان (زرنج)، غزنین (غزنی) و هرات توصیف می‌کند. نویسندهٔ حدود العالم نیز بست را شهری بزرگ با باره محکم و بر لب رود هیرمند توصیف کرده است.[۱۰]

بست دارای دو رود هیرمند و ارغنداب است که در یک فرسخی بست با هم یکی شده و به‌سوی مرز جنوب‌غربی میان ایران و افغانستان جاری می‌شود.[۱۱] بهره‌مندی شهر بست از دو فصل گرما و سرما و آب فراوان رودهای هیرمند و ارغنداب، تأثیر مستقیمی بر رونق اقتصادی و سبک زندگی ساکنان بست داشته و معیشت مردم را بر پایهٔ کشاورزی بنا نهاده بود.[۱۲]

جمعیت‌شناسی بست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ساکنین شهر بست، شامل گروه‌های اجتماعی زیر بود:

  1. ساکنان بومی (فارس‌ها): افرادی که از زمان ساخت شهر بست در آن‌جا سکونت داشتند.[۱۳]
  2. ترک‌ها: ترکان خُلُّج یا خَلَج که بیشتر دامدار و کوچ‌نشین بودند.[۱۴]
  3. عرب‌ها: با فتح بست، به این شهر آمدند و از دو قبیلهٔ بنوتمیم و بکر بن وائل بودند.[۱۵]
  4. غلامان: از زمان غزنویان به این شهر آمدند و بخش عمدهٔ آنها، اهالی سرزمین غور بودند.[۱۶]
  5. عیاران: جوانمردانی که از افراد پایین جامعه بودند و گاه به یاری امرا برخاسته و گاه به دسته‌های مخالف آنها می‌پیوستند.[۱۷]

ساختار شهری بُست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ساختار بست شامل دو بخش اصلی بود:

  1. شارستان (مدینه): مرکز اصلی شهر که مسجد جامع در آن واقع شده بود؛
  2. ربض (حصار بیرونی یا ارگ): منطقه شامل بازارها و رباط‌ها (مراکز نظامی و استراحتگاهی) در اطراف شارستان.[۱۸]

در قلمرو بست، شهرهای مهمی وجود داشتند که هر یک دارای ویژگی‌های خاصی بودند:

  • داور: شهری بزرگ و مستحکم که در سر حد غور واقع شده بود و گروه‌های نظامی از آن حفاظت می‌کردند. این منطقه دارای باغ‌ها، کشاورزی و میوه‌های فراوان بود؛
  • بکرواذ: شهری بزرگ که مسجد جامع آن در بازار قرار داشت و مردم آن از آب هیرمند استفاده می‌کردند؛
  • جالقانی: شهری کوچک با مردمانی کشاورز (وجولاهان) که در فاصله یک منزل از بست قرار داشت و محصولات کشاورزی خوبی تولید می‌کرد؛
  • کش: شهری که در مسیر رود هیرمند به سمت زرنج واقع شده بود و امروزه بقایای آن به نام کاخ مسعود شناخته می‌شود.

شهر بست علاوه‌بر هستهٔ اصلی مدنی، بیش از ۱۱۰ قریه یا روستا را شامل می‌شد که تولیدات کشاورزی، باغداری و محصولات مرتبط با آن‌ها، معیشت و اقتصاد منطقه را تأمین می‌کرد.[۱۹]

فرهنگ

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دین و مذهب

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ساکنان بُست، پیش از اسلام، پیرو ادیانی چون زردتشت، بودا، مسیحیت و هندو بودند. آنها پس از ورود دین اسلام به شهر بست، پیرو مذاهب حنفی، شافعی، زیدی، خوارج و شیعهٔ جعفری شدند. جمعیت شیعیان در شهر بست به حدی بود که پس از واقعهٔ عاشورا در سال ۶۱ق، همراه با مردم شهرهای سیستان، دست به شورش زدند و والی آن، عبّاد بن زیاد، مجبور شد حکومت را رها و فرار کند. مردم بُست و سیستان هیچ‌گاه علی بن ابی‌طالب را بر منابر، سَبّ نکردند.[۲۰]

زبان

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از آن‌که عرب‌های مسلمان، بست را فتح کردند زبان عربی به‌عنوان زبان رسمی و دیوانی در سیستان و بست به کار گرفته شد؛ اما زبان فارسی نیز در این مناطق به حیات خود ادامه داد.[۲۱] با توجه به وجود ترکان خَلَج در بست و اطراف، زبان ترکی نیز در این منطقه، رواج داشته است.[۲۲]

آداب‌ورسوم

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سبک زندگی و پوشاک مردم به اهل عراق شباهت داشت. آنها، افرادی سخاوتمند بودند که به‌طور منظم و در مناسبت‌های مختلف چون روز جمعه و ماه رمضان به مستمندان، پول یا کالا اهدا می‌کردند. برای ازدواج، در بست، قانون اسلامی رعایت می‌شد و از گرفتن چهار زن دائمی فراتر نمی‌رفت. ازدواج فقط بین افراد قبیله مجاز بود. بین مردم و حتی دبیران و دیوان‌سالاران، فال زدن، رایج بود.[۲۳]

مشاهیر بُست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • ابوسلیمان خطابی: فقیه و ادیب و محدث
  • ابوالفتح بستی: دبیر، شاعر و وزیر سبکتکین و محمود غزنوی
  • ابو نصر عُتبی
  • ابن حبان بستی
  • مظفر بن طاهر بستی
  • ابوبکر بستی[۲۴]

اقتصاد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دو رود هیرمند و ارغنداب تأثیر بسیاری در سرسبزی، آبادانی و شکوفایی کشاورزی و اقتصاد شهر بست داشتند و محصولاتی همچون خرما، انگور، سدر، ریحان، زردآلو، خربزه، تربُزَه (هندوانه)، سیب، گلابی و زعفران در آن برداشت می‌شد.[۲۵] کارگاه‌های صنعتی از جمله ابریشم‌بافی در نزدیکی بازارها رونق داشت. صنعت مسگری و خشک‌کردن میوه نیز وجود داشت. نمک استحصال‌شده، کرباس و صابون نیز در بست تولید می‌شد و ساختن البسهٔ نمدی نیز در این شهر رایج بود.[۲۶] کالاهایی مانند روسری، لباس‌های کتانی، انواع دستمال، کنف، ابریشم، نخود، گندم، جو و ارزن به آن وارد شده و برده‌های ترک و غیرترک، تجهیزات و لباس‌های زرهی و سلاح از این شهر به هند و مناطق دیگر صادر می‌شد.[۲۷]

بقایای شهر بُست

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بازدید گردشگران از قلعه تاریخی بُست در ولایت هلمند در روزهای عید
بازدید گردشگران از قلعه تاریخی بُست در ولایت هلمند در روزهای عید

شهر کهن بست، به‌دلیل اهمیت تمدنی و نظامی، بارها در طول تاریخ، متحمل حملات و ویرانی‌های گسترده شد، ازجمله حملات سلطان علاءالدین حسین غوری (مشهور به جهانسوز) در ۵۴۴ق، لشکرکشی امیر تیمور در ۷۸۵ق و یورش‌های نادرشاه افشار در ۱۱۵۰ق.[۲۸] امروزه از این شهر، ویرانه‌های بالاحصار و رواق مشهور آن در کرانه رود هیرمند باقی مانده است که شکوه معماری و غنای تمدنی حوزهٔ شرق ایران در دورهٔ اسلامی را گواهی می‌کند. طاق آجری بُست که بازماندهٔ یک مسجد جامع عظیم از دوران غوریان یا خوارزمشاهیان است، از نظر سبک‌شناسی یک شاهکار معماری محسوب می‌شود؛ تزئینات این طاق، آمیزه‌ای دلنشین از هنر اسلامی شرق ایران و عناصر هندی است. افزون بر این، در محوطهٔ لشکرگاه، بقایای کاخ مسعود غزنوی کشف شده است که دیوارهای آن مزین به تصاویر رنگین نگهبانان با قباهایی به رنگ‌های سرخ، لاجوردی، سبز و بنفش است و جلوه‌ای بی‌بدیل از هنر درباری و سبک زندگی اشرافی هزار سال پیش ایران را ارائه می‌کند. همچنین در تپهٔ بالاحصار، چاه قلعهٔ بست، سازه‌ای دایره‌ای و ژرف به عمق ۴۲ متر است که هفت طبقه اتاق در دل خود جای داده است؛ این ساختار مرموز بر اساس روایت‌های محلی، در گذشته به‌عنوان زندان استفاده می‌شده است.[۲۹]

بست در شعر فرخی سیستانی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فرخی سیستانی در اشعار خود توجه شایانی به بست دارد. مطلع قصیدهٔ معروف او چنین است:[۳۰]

چون بسیج راه کردم سوی بست از سیستان
شب همی تحویل کرد از باختر بر آسمان
روز چون قارون همی نادید گشت اندر زمین
شب چو اسکندر همی لشکر کشید اندر زمان
جامه عباسیان بر روی روز افکند شب
برگرفت از پشت شب زر بفت رومی طیلسان
لشکر شب دیدم اندر جنگ روز آویخته
همچوبرگ زعفران برگرد شاخ زعفران
وز نهیب خواب نوشین ناچشیده خون رز
چون سر مستان سر هر جانور گشته گران
مصرع اولروی بند از روی بگشاده عروسان سپهر
پیش هر یک برگرفته پرده راز نهان


پانویس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۳–۸۴.
  2. ↑ حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۶.
  3. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۱.
  4. ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۵–۸۶
  5. ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۱۶.
  6. ↑ سیستانی، سیستان‌ (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۷۴–۳۷۵.
  7. ↑ سمعانی، الانساب، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۴۸.
  8. ↑ دولت‌آبادی، شناسنامهٔ افغانستان، ۱۳۷۱ش، ص۱۴۳–۱۴۵.
  9. ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴–۸۵.
  10. ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴–۸۵.
  11. ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
  12. ↑ مقدسی مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ج۱، ص۳۰۴–۳۰۵.
  13. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲–۱۷۳.
  14. ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
  15. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۶۹.
  16. ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۶–۸۷.
  17. ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۸.
  18. ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۶–۸۸.
  19. ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۶–۸۸.
  20. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۶.
  21. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲–۱۷۴.
  22. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۸.
  23. ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
  24. ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۹۷.
  25. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۰–۲۴۱.
  26. ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
  27. ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۷.
  28. ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۱.
  29. ↑ سیستانی، سیستان‌ (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۷۴–۳۸۸.
  30. ↑ فرخی سیستانی، دیوان اشعار، شعر شمارهٔ ۱۷۳، وب‌سایت گنجور.

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامهٔ افغانستان، قم، ۱۳۷۱ش
  • حبیبی، عبدالحی، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، میوند، چ۳، ۱۳۸۲ش.
  • سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۹۸۸م.
  • سیستانی، محمداعظم، سیستان‌ (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، کابل، ۱۳۶۷ش.
  • عالمی، سید محمدرضا، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چ۱، ۱۳۹۶۶ش.
  • عالمی، سید محمدرضا، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، مجلهٔ تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شمارهٔ ۱۸، ۱۳۸۷ش.
  • عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
  • غلامی، زهرا، بست در گذر زمان (از غزنویان تا تیموریان)، مشهد، جالیز، ۱۳۹۸ش.
  • فرخی سیستانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
  • قاموس جغرافیایی افغانستان، به اهتمام محمدحکیم ناهض، کابل، انجمن آریانا دایرةالمعارف، ۱۳۳۵ش.
  • مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۰م.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:بست_(شهر)&oldid=6215»