پیشنویس:سازههای آبی شوشتر: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۴۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۰ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:سازه.jpg|300px|thumb|نمایی کلی از سازههای آبی شوشتر با معماری و ساختار بینظیر|جایگزین=نمایی کلی از سازههای آبی شوشتر]]{{درشت|'''سازههای آبی شوشتر'''}}؛ بزرگترین مجموعهٔ صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی در شوشتر خوزستان.{{سخ}} | |||
سازههای آبی شوشتر با معماری و ساختار بینظیر خود در دل شهر شوشتر [[خوزستان|استان خوزستان]] جای دارد. این سازهها با حفظ شکوه خود یکی از افتخارات مردم [[ایران]] در فهرست جهانی [[یونسکو]] است. در برخی سفرنامهها از این سازههای شگفتانگیز بهعنوان بزرگترین مجموعهٔ صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی نام برده شده است. مهندسان ایرانی سازندهٔ این مجموعه از چنان نبوغ و دانش فنی در مهندسی هیدرولیک برخوردار بودند که میتوان این سازهها را نوعی از عجایب جهان باستان دانست. آنها با مدیریت و کنترل [[آب]] از منابع آبی، بهرهبرداری اصولی کرده و با انحراف و انتقال آب [[کارون|رودخانهٔ کارون]]، از آب برای مصارف گوناگون استفاده میکردند.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> سازههای آبی شوشتر بهعنوان یک سیستم تاریخی در فهرست [[میراث جهانی یونسکو در ایران|میراث جهانی یونسکو]] به ثبت رسیده است.<ref>[https://whc.unesco.org/en/list/1315/documents/ "Shushtar Historical Hydraulic System»، وبسایت سازمان جهانی یونسکو، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش].</ref> | |||
[[پرونده:سازه2.jpg|300px|thumb|نمایی از بخش مرکزی سازههای آبی شوشتر|جایگزین=نمایی از بخش مرکزی سازههای آبی شوشتر]] | |||
سازههای آبی شوشتر | ==قدمت سازههای آبی شوشتر== | ||
== | قدمت این سازههای پیچیده به دوران [[ساسانیان]] بازمیگردد اما این احتمال وجود دارد که سنگ بنای این سازهها در زمان هخامنشیان گذاشته شده باشد. ساخت این سازهها به اردشیر اول و شاپور نسبت داده میشود؛ هرچند این مجموعه در طول زمان کامل شده و قسمتهایی به آن افزوده شده است. در دوران [[قاجاریه]] نیز مرمت و بازسازیهایی روی این بنا صورت گرفت.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | ||
==کارکرد سازههای آبی شوشتر== | |||
هر یک از سازههای این مجموعه، کارکرد خاص خود را داشتند که در ارتباط با یکدیگر | [[پرونده:سازه4.jpg|300px|thumb|نمایی از موقعیت سازههای آبی در [[شوشتر|شهر شوشتر]]؛ | ||
==معماری== | ۱. [[کارون|رود کارون]]؛ ۲. [[رود شطیط|رود شُطیط]]؛ ۳. [[بند میزان]]؛ ۴. [[رود گرگر|رود گَرگَر]]|جایگزین=نمایی از موقعیت سازههای آبی در شهر شوشتر]] | ||
مهندسان ایرانی با ابزارهای | هر یک از سازههای این مجموعه، کارکرد خاص خود را داشتند که در ارتباط با یکدیگر مجموعهٔ به هم پیوستهای را تشکیل میدادند. این سازهها آب را یکسان و برابر به تمام شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری میکردند. همچنین از طریق سردابه و زیرزمین (در گویش محلی شوادونها) آب را به [[خانه]]ها فرستاده و آب لازم برای زمینهای کشاورزی و چرخهای آسیاب برای تهیه [[آرد]] گندم را تأمین میکردند.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | ||
==بخشهای مختلف سازه== | |||
==معماری آبی شوشتر== | |||
مهندسان ایرانی با ابزارهای سادهٔ آن دوران در دل سنگ و ساروج شوشتری با ایجاد حفرههایی، بناهایی هزار ساله ساختند.<ref>[https://safarzon.com/mag/سازه-های-آبی-شوشتر/ سرشکی، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، سایت سفرزون مگ.]</ref> در این سازه، سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود میکرد تا سطح آب بالا آمده و به سه تونلی که در تخته سنگ حفر شده بود، برسد. آب از این تونلها به داخل مجموعه و سپس به کانالهای متعدد راه پیدا میکرد. آب پس از چرخاندن چرخ آسیاب به شکل آبشارهایی به محوطهٔ حوضچه مانندی میریخت. از این حوضچه برای تأمین آب صنعت و رفع کمآبی در روزهای خشکسالی استفاده میشد.<ref>[https://simorgh24.com/سازه-های-آبی-شوشتر؛-مظهر-معماری-کهن-ایران-زمین/1146/مقاله «سازههای آبی شوشتر؛ مظهر معماری کهن ایرانزمین»، سایت سیمرغ۲۴.]</ref> | |||
==بخشهای مختلف سازه آبی شوشتر== | |||
سازههای آبی شوشتر از بخشهای گوناگونی تشکیل شده که تنها ۱۳ مورد آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، ثبت شده است.<ref>[https://whc.unesco.org/uploads/nominations/1315.pdf "SHUSHTAR HISTORICAL HYDRAULIC SYSTEMBridges, dams, canals, buildings and watermillsFrom ancient times to present»، وبسایت یونسکو، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش].</ref> | |||
[[پرونده:سازه6.jpg|300px|thumb|right|نمایی از بند میزان، نقطه شروع فرایند سازههای آبی شوشتر|جایگزین=بند میزان، نقطه شروع فرایند سازههای آبی شوشتر]] | |||
===بند میزان=== | |||
بند میزان با نامهای بند قیصر، شاپوری، دولتشاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه شناخته میشد. این بند در واقع سدی است که آب کارون را به دو شاخهٔ شُطیط و گَرگَر تقسیم میکند. آب تقسیم شده در شطیط دو برابر حجم آب گرگر است و به این دلیل به شطیط چهاردانگه و به گرگر دودانگه یا مسرقان میگویند. این بند موجب میزان کردن آب جاری در دو شاخهٔ گرگر و شطیط میشود و به این دلیل بند میزان نامگذاری شده است. این بند با سنگ و ساروج ساخته شده و چند دهانه دارد و مهمترین آنها دهانهای است که آب دو شاخه را تنظیم میکند؛ به این گونه که اگر دبی گرگر بیش از یک سوم باشد آن را به شاخهٔ شطیط منتقل میکند و برعکس. بند میزان از عجایب مهندسی ایرانی در آن دوران است.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> این سد آنقدر اهمیت داشته است که شکستن آن مساوی با ازدیاد فقر در شهر دانسته میشد.<ref>[https://funzi.co/mag/travel-directory/سازه-های-آبی-شوشتر/ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.]</ref> | |||
[[پرونده:سازه7.jpg|300px|thumb|[[برج کلاهفرنگی]] که برای دیدهبانی در مسیر [[کارون]] احداث شده بود|جایگزین=برج کلاهفرنگی]] | |||
===برج کلاهفرنگی=== | |||
در انتهای بند میزان و بر فراز تپهای چهار متری، برج هشت ضلعی کلاهفرنگی قرار دارد. از این برج مرتفع، ساختمای هفت متری باقی مانده که در نمای آن از سنگ تراشخورده استفاده شده است. این برج را جایگاه دیدبانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محلی جهت نظارت بر کار کارگران دانستهاند؛ اما برخی منابع، کارکرد آن را نظارت بر شدت جریان رودخانه دانستهاند.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | |||
===رودخانهٔ دستکند گرگر=== | |||
رودخانهٔ گرگر یک رود مصنوعی است که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده و توسط بند میزان از [[کارون|رودخانهٔ کارون]] جدا میشود. کف این رود، سنگفرش بوده و با بستهای فلزی جهت پیشگیری از عمیق شدن بستر مهار شدهاند. این رود از داخل شهر عبور کرده و آب مورد نیاز کانالها و تونلها را تأمین میکند. سپس در محل بند قیر به شاخهٔ شطیط پیوسته و به همراه رود دز به رودخانهٔ کارون میریزد.{{سخ}} | |||
[[پرونده:سازه9.jpg|300px|thumb|right|پلبند گرگر در سازههای آبی شوشتر|جایگزین=پلبند گرگر در سازههای آبی شوشتر]] | |||
===پلبند گرگر=== | |||
این سد به همراه سه تونل انحرافی با نامهای شهر، سهکوره و بلیتی در پاییندست بند میزان و بر فراز آسیابها واقع شده است. این پلبند روی صخره ایجاد شده و آب را در تراز مشخصی نگه میدارد. تونلهایی نیز در دل صخره کنده شدهاند که آب مورد نیاز برای چرخاندن چرخ آسیاب را تأمین میکنند. در حال حاضر این آسیابها از کار افتاده و آب بهصورت آبشار از دهانهٔ تونل بیرون میریزد.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> بر اساس اسناد تاریخی این پلبند یکی از دروازههای ششگانهٔ شوشتر محسوب میشد.<ref>[https://funzi.co/mag/travel-directory/سازه-های-آبی-شوشتر/ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.]</ref>{{سخ}}'''مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی''' | |||
این مجموعه از تونلها، کانالهای فرعی، آسیابهای آبی و سد تشکیل شده است. در این مجموعه ابتدا آب رود گرگر توسط بند بالا آمده و داخل تونلهای سهگانه میریزد. سپس از آنجا به کانالهای متعددی تقسیم شده و پس از عبور از مسیرهای ساخته شده و چرخاندن آسیابها بهصورت آبشارهایی داخل حوضچه میریزد. بسیاری از آسیابها از بین رفته و تنها آسیاب رضا گلاب به کار خود ادامه میدهد.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | |||
این بخش به سه محوطه تقسیم میشود. در محوطهٔ شرقی دَه آسیاب وجود دارد که نام برخی از آنها راتق، دو برادران، دارابخان و دهانهٔ شهر است. این آسیابها دو سنگ آسیاب دارند و آب آنها از تونل بلیتی تأمین میشود. در محوطهٔ شمالی، ساختمانهایی با قدمت کمتر وجود دارند. آسیابهایی مانند خدایی، رضا گلاب و پنیری در این بخش قرار داشتند. همچنین در این بخش یک تلمبهخانه بود که وظیفهٔ آبرسانی به شهر را بر عهده داشت. در محوطهٔ غربی ۲۱ آسیاب در میان کانال دوپلون و شاخهٔ گرگر قرار داشتند.<ref>[https://funzi.co/mag/travel-directory/سازه-های-آبی-شوشتر/ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.]</ref> | |||
در محوطهٔ آسیابها اتاقکهایی از حجاری تخته سنگها و صخرههای شنی قرار داشت که به شبستان شهرت داشتند. این اتاقکها محل استراحت آسیابانها بوده و پنجرههای درون آن برای آسیابان این امکان را فراهم میکرد تا روی کار کارگران نظارت کنند.<ref>[https://www.homsa.net/blog/shushtar-water-structures/ رجبی، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا.]</ref>{{سخ}} | |||
[[پرونده:سازه11.jpg|بندانگشتی|300x300پیکسل|[[قلعه سلاسل]]|جایگزین=قلعه سلاسل]] | |||
===پلبند برج عیار و نیایشگاه صابئین=== | |||
این پلبند، پایینتر از محوطهٔ آبشارها و روی رود گرگر قرار دارد. در شرق این بند، بقایای کانالها و اتاقکهایی موجود است. این پلبند در دوران [[صفویه|صفویان]] و [[قاجاریه|قاجاریان]] بهعنوان نیایشگاه صابئین مورد استفاده قرار میگرفت.{{سخ}} | |||
[[پرونده:سازه12.jpg|راست|بندانگشتی|318x318پیکسل|نقشهٔ یکی از آسیابها در سازههای آبی شوشتر، برگرفته از [https://whc.unesco.org/uploads/nominations/1315.pdf پرونده توضیحی سازمان جهانی یونسکو درباره ثبت سازههای آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی، ص۴۱].|جایگزین=نقشهٔ یکی از آسیابها در سازههای آبی شوشتر]] | |||
===نهر داریون=== | |||
نهر یا کانال داریون از رود شطیط جدا شده و وظیفهٔ آن تأمین آب آشامیدنی شهر، تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و ایجاد دسترسی به قلعهٔ سلاسل است. این نهر بعد از خروج از بستر قلعهٔ سلاسل از غرب شوشتر عبور کرده و در قسمت شمال پل لشکر به دو شاخه تقسیم میشود. قدمت این کانال به هخامنشیان و [[داریوش]] نسبت داده میشود. | |||
===بند ماهیبازان (خداآفرین)=== | |||
این بند میان دو رود گرگر و داریون و در منطقهای با نام ماهیبازان قرار داشت. این بند از یک رشته سنگ یکپارچه ساخته شده و در میان آن سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است. | |||
===قلعهٔ سلاسل=== | |||
قدیمیترین بخش [[سازههای آبی شوشتر]]، قلعهٔ سلاسل یا کهندژ است که قدمت آن به هخامنشیان نسبت داده میشود. این دژ، نقش دفاعی برای شهر را ایفا کرده و نیز آب نهر داریون را کنترل میکرد. قلعهٔ سلاسه در گذشته بخشهایی مانند شبستان، سربازخانه، برج، نقارهخانه، قورخانه، حصار و خندق داشت که تنها از این بناها چند اتاق زیرزمینی و تونلهای داریون باقی مانده است.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> این قلعه بهعنوان بخشی از نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده است.<ref>[https://funzi.co/mag/travel-directory/سازه-های-آبی-شوشتر/ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.]</ref> | |||
[[پرونده:سازه3.jpg|300px|thumb|نمایی از پلبند شادُروان در سال ۱۸۸۰م، برگرفته از [https://whc.unesco.org/uploads/nominations/1315.pdf پرونده توضیحی سازمان جهانی یونسکو درباره ثبت سازههای آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی، ص۲۳.]|جایگزین=پلبند شادُروان]] | |||
===پلبند شادُروان=== | |||
این پلبند یکی از معروفترین پلهای ایران بوده که داستان ساخت آن در [[شاهنامه|شاهنامهٔ]] [[فردوسی]] آمده است. در شاهنامه بیان شده است که فردی با نام برانوش (از سربازان رومی که در [[جنگ]] با شاپور ساسانی اسیر شد) مأمور شد تا این پل را بسازد. این پلبند در شاخهٔ شطیط قرار داشته و از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است. در کنار این پلبند بقایای چند آسیاب نیز به چشم میخورد. | |||
===بند خاک=== | |||
این بند در خارج از حصار غربی شهر و روی نهر داریون قرار دارد. این پلبند سطح آب را بالا آورده و از طریق کانالهایی به سمت باغها هدایت میکرد. بند خاک در زمان ساسانیان ایجاد و در زمان قاجاریان مرمت شد. | |||
[[پرونده:سازه10.jpg|300px|thumb|right|پلبند لشکر در سازههای آبی شوشتر|جایگزین=پلبند لشکر در سازههای آبی شوشتر]] | |||
===پلبند لشکر=== | |||
این بند، سالمترین سازهٔ این مجموعه است که نقش مهمی در ارتباط میان شوشتر و روستاهای اطراف داشته است و شوشتر را به شهر عسکر مکرم مرتبط میساخت. این پلبند یکی از دروازههای مهم شوشتر محسوب میشد. در قسمت جنوبی بند، بقایای سه آسیاب و در ضلع شمالی آن صخرهٔ چارطاقی وجود دارد.{{سخ}}'''پلبند شرابدار''' | |||
این بند روی نهر داریون قرار داشته و قلعه نظامی خرم را به شمال نهر داریون مرتبط میکرد. قدمت این بنا به دوران [[اشکانیان]] بازمیگردد. | |||
===پلکانها=== | |||
در قسمت جنوبی آسیابها و [[آبشار]]ها، پلکان سنگی دستسازی قرار دارد که بیش از دویست پله داشته و محوطهٔ آبشارها را به منازل مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. در محل این پلکانها، اتاقکهای نگهبانی نیز وجود دارد. | |||
===سیکا=== | |||
در انتهای ضلع غربی آبشارها و آسیابها سیکا قرار دارد که دسترسی به آن از طریق چند پله میسر است. سیکا به بخشهایی از کانالهای آبرسان بند میزان گفته میشود که عبور آب را تسهیل میکند. از این حفرهها برای استراحت و تفرج در محیط اطراف بند نیز استفاده میشد.<ref>[https://safarzon.com/mag/سازه-های-آبی-شوشتر/ سرشکی، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، سایت سفرزون مگ.]</ref>{{سخ}} | |||
[[پرونده:سازه8.jpg|300px|thumb|یکی از آسیابهای باقیمانده در سازههای آبی شوشتر|جایگزین=یکی از آسیابهای باقیمانده در سازههای آبی شوشتر]] | |||
===بند دختر=== | |||
در قسمتی که رودخانهٔ کارون از کوهستان وارد [[جلگه خوزستان]] میشود بستر رود به کمترین عرض خود میرسد. در دوران [[ساسانیان]] در این مکان، بند [[دختر]] ساخته شد؛ دلیل این نامگذاری نزدیک بودن این بند به قلعهٔ دختر است.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> برخی معتقدند دلیل این نامگذاری انتساب این منطقه به [[آناهیتا]] (الهه آبهای روان و باروری) است.<ref>[https://safarzon.com/mag/سازه-های-آبی-شوشتر/ سرشکی، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، سایت سفرزون مگ.]</ref> | |||
===بند دارا=== | |||
این بند روی رود گرگر ساخته شده است.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | |||
===پل شاه علی=== | |||
این پل بر روی نهر داریون واقع شده است که در دوران ساسانیان ساخته و در دوران صفویان مرمت شده است. این بنا در فهرست [[آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.<ref>[https://fa.tripyar.com/iran/خوزستان/شوشتر/گردشگری/باستانی-و-تاریخی/ابنیه-های-تاریخی/پل-شاه-علی-شوشتر.html «پل شاهعلی شوشتر»، سایت تریپیار.]</ref> | |||
==طریقهٔ ساخت آسیابهای آبی== | |||
این آسیابها به دو روش تنورهای و شیبی ساخته شدهاند. در آسیابهای تنورهای پردهٔ محور به شکل عمودی و در روش شیبی، پردهٔ محور به شکل افقی است. در شیوهٔ تنورهای آب از داخل کانال به داخل توره یا چاه میریزد. در انتهای توره، دریچهای قرار دارد که به آن جَوَن میگویند. آب با فشار از جون خارج شده و موجب چرخش پرهها میشود. در روش شیبی، پرهها در مسیر کانال آب شیبداری وجود دارند که نیروی آب موجب چرخش آن در محور افقی میشود.<ref>[https://www.homsa.net/blog/shushtar-water-structures/ رجبی، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا.]</ref> | |||
==مراحل ساخت سازههای آبی شوشتر== | ==مراحل ساخت سازههای آبی شوشتر== | ||
[[پرونده:سازه5.jpg|300px|thumb|جانمایی بخشهای اصلی در سازههای آبی شوشتر|جایگزین=جانمایی بخشهای اصلی در سازههای آبی شوشتر]] | |||
اسناد و منابع موجود نشان میدهند که این سازهها در نُه مرحله ساخته شدهاند. | اسناد و منابع موجود نشان میدهند که این سازهها در نُه مرحله ساخته شدهاند. | ||
مرحله اول؛ حفر کانال داریون | مرحله اول؛ حفر کانال داریون | ||
مرحله دوم؛ حفاری کانال انحرافی در رود کارون و شروع ساخت مجموعه آبی شوشتر | مرحله دوم؛ حفاری کانال انحرافی در رود کارون و شروع ساخت مجموعه آبی شوشتر | ||
مرحله سوم؛ حفاری نهر گرگر | مرحله سوم؛ حفاری نهر گرگر | ||
مرحله چهارم؛ ساخت پلبند شادروان | مرحله چهارم؛ ساخت پلبند شادروان | ||
مرحله پنجم؛ | |||
مرحله پنجم؛ سنگفرش کردن بستر رود کارون با استفاده از سنگهای تراش خورده و قرار دادن بستهای آهنی در میان آنها | |||
مرحله ششم؛ ساخت قلعه سلاسل | مرحله ششم؛ ساخت قلعه سلاسل | ||
مرحله هفتم؛ ساخت بند میزان | مرحله هفتم؛ ساخت بند میزان | ||
مرحله هشتم؛ ساخت برج کلاهفرنگی | مرحله هشتم؛ ساخت برج کلاهفرنگی | ||
مرحله نهم؛ ساخت بنای پلبند گرگر و حفر کانال انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیابها<ref>[https://www.homsa.net/blog/shushtar-water-structures/ رجبی، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا.]</ref> | مرحله نهم؛ ساخت بنای پلبند گرگر و حفر کانال انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیابها<ref>[https://www.homsa.net/blog/shushtar-water-structures/ رجبی، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا.]</ref> | ||
==مسیر دسترسی== | ==مسیر دسترسی== | ||
برای بازدید از این سازهها میتوان از تهران در مسیر آزادراه خرمآباد-اندیمشک به سمت شهر شوشتر رفت. از ابتدای شهر، تابلوهای راهنما، گردشگران را برای رسیدن به این سازهها راهنمایی میکنند.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | برای بازدید از این سازهها میتوان از [[تهران]] در مسیر آزادراه [[خرمآباد]]-اندیمشک به سمت شهر شوشتر رفت. از ابتدای شهر، تابلوهای راهنما، گردشگران را برای رسیدن به این سازهها راهنمایی میکنند.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | ||
==اماکن رفاهی== | ==اماکن رفاهی== | ||
برای لذت بردن از هنر مهندسان ایرانی این بنا میتوان از هتل سنتی | برای لذت بردن از هنر مهندسان ایرانی این بنا میتوان از [[هتل]] سنتی خانهٔ طبیب، هتل سنتی سرابی شوشتر، هتل گرگر و اقامتگاه سنتی افضل جهت استراحت استفاده نمود.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/9599-سازه-ابی-شوشتر/ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.]</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{آغاز منابع}} | |||
* رجبی، فرشته، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مارس ۲۰۲۲م. | * رجبی، فرشته، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مارس ۲۰۲۲م. | ||
* زمانی نوری، اکرم، «سازههای آبی شوشتر»، وبسایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش. | * زمانی نوری، اکرم، «سازههای آبی شوشتر»، وبسایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
* «سازههای آبی | * «سازههای آبی شوشتر»، وبسایت فانزی، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
* «سازههای آبی شوشتر؛ مظهر معماری کهن ایرانزمین»، وبسایت سیمرغ۲۴، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش. | * «سازههای آبی شوشتر؛ مظهر معماری کهن ایرانزمین»، وبسایت سیمرغ۲۴، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
* سرشکی، زهرا، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، وبسایت سفرزون مگ، تاریخ درج مطلب: ۲ دی ۱۳۹۸ش. | * سرشکی، زهرا، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، وبسایت سفرزون مگ، تاریخ درج مطلب: ۲ دی ۱۳۹۸ش. | ||
* «پل شاهعلی شوشتر»، وبسایت تریپیار، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش. | * «پل شاهعلی شوشتر»، وبسایت تریپیار، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
[[رده: | * «Shushtar Historical Hydraulic System»، وبسایت سازمان جهانی یونسکو، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش. | ||
* «SHUSHTAR HISTORICAL HYDRAULIC SYSTEM Bridges, dams, canals, buildings and watermills From ancient times to present»، وبسایت یونسکو، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش. | |||
{{پایان منابع}} | |||
{{خوزستان-افقی}} | |||
[[رده:آثار باستانی ایران]] | |||
[[رده:آثار ملی ایران]] | |||
[[رده:بناهای تاریخی]] | |||
[[رده:جاذبههای گردشگری استان خوزستان]] | |||
[[رده:قلعهها و دژهای تاریخی]] | |||
[[رده:میراث تاریخی یونسکو]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۴۰
سازههای آبی شوشتر؛ بزرگترین مجموعهٔ صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی در شوشتر خوزستان.
سازههای آبی شوشتر با معماری و ساختار بینظیر خود در دل شهر شوشتر استان خوزستان جای دارد. این سازهها با حفظ شکوه خود یکی از افتخارات مردم ایران در فهرست جهانی یونسکو است. در برخی سفرنامهها از این سازههای شگفتانگیز بهعنوان بزرگترین مجموعهٔ صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی نام برده شده است. مهندسان ایرانی سازندهٔ این مجموعه از چنان نبوغ و دانش فنی در مهندسی هیدرولیک برخوردار بودند که میتوان این سازهها را نوعی از عجایب جهان باستان دانست. آنها با مدیریت و کنترل آب از منابع آبی، بهرهبرداری اصولی کرده و با انحراف و انتقال آب رودخانهٔ کارون، از آب برای مصارف گوناگون استفاده میکردند.[۱] سازههای آبی شوشتر بهعنوان یک سیستم تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.[۲]
قدمت سازههای آبی شوشتر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]قدمت این سازههای پیچیده به دوران ساسانیان بازمیگردد اما این احتمال وجود دارد که سنگ بنای این سازهها در زمان هخامنشیان گذاشته شده باشد. ساخت این سازهها به اردشیر اول و شاپور نسبت داده میشود؛ هرچند این مجموعه در طول زمان کامل شده و قسمتهایی به آن افزوده شده است. در دوران قاجاریه نیز مرمت و بازسازیهایی روی این بنا صورت گرفت.[۳]
کارکرد سازههای آبی شوشتر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
هر یک از سازههای این مجموعه، کارکرد خاص خود را داشتند که در ارتباط با یکدیگر مجموعهٔ به هم پیوستهای را تشکیل میدادند. این سازهها آب را یکسان و برابر به تمام شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری میکردند. همچنین از طریق سردابه و زیرزمین (در گویش محلی شوادونها) آب را به خانهها فرستاده و آب لازم برای زمینهای کشاورزی و چرخهای آسیاب برای تهیه آرد گندم را تأمین میکردند.[۴]
معماری آبی شوشتر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]مهندسان ایرانی با ابزارهای سادهٔ آن دوران در دل سنگ و ساروج شوشتری با ایجاد حفرههایی، بناهایی هزار ساله ساختند.[۵] در این سازه، سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود میکرد تا سطح آب بالا آمده و به سه تونلی که در تخته سنگ حفر شده بود، برسد. آب از این تونلها به داخل مجموعه و سپس به کانالهای متعدد راه پیدا میکرد. آب پس از چرخاندن چرخ آسیاب به شکل آبشارهایی به محوطهٔ حوضچه مانندی میریخت. از این حوضچه برای تأمین آب صنعت و رفع کمآبی در روزهای خشکسالی استفاده میشد.[۶]
بخشهای مختلف سازه آبی شوشتر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سازههای آبی شوشتر از بخشهای گوناگونی تشکیل شده که تنها ۱۳ مورد آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، ثبت شده است.[۷]
بند میزان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]بند میزان با نامهای بند قیصر، شاپوری، دولتشاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه شناخته میشد. این بند در واقع سدی است که آب کارون را به دو شاخهٔ شُطیط و گَرگَر تقسیم میکند. آب تقسیم شده در شطیط دو برابر حجم آب گرگر است و به این دلیل به شطیط چهاردانگه و به گرگر دودانگه یا مسرقان میگویند. این بند موجب میزان کردن آب جاری در دو شاخهٔ گرگر و شطیط میشود و به این دلیل بند میزان نامگذاری شده است. این بند با سنگ و ساروج ساخته شده و چند دهانه دارد و مهمترین آنها دهانهای است که آب دو شاخه را تنظیم میکند؛ به این گونه که اگر دبی گرگر بیش از یک سوم باشد آن را به شاخهٔ شطیط منتقل میکند و برعکس. بند میزان از عجایب مهندسی ایرانی در آن دوران است.[۸] این سد آنقدر اهمیت داشته است که شکستن آن مساوی با ازدیاد فقر در شهر دانسته میشد.[۹]
برج کلاهفرنگی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در انتهای بند میزان و بر فراز تپهای چهار متری، برج هشت ضلعی کلاهفرنگی قرار دارد. از این برج مرتفع، ساختمای هفت متری باقی مانده که در نمای آن از سنگ تراشخورده استفاده شده است. این برج را جایگاه دیدبانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محلی جهت نظارت بر کار کارگران دانستهاند؛ اما برخی منابع، کارکرد آن را نظارت بر شدت جریان رودخانه دانستهاند.[۱۰]
رودخانهٔ دستکند گرگر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]رودخانهٔ گرگر یک رود مصنوعی است که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده و توسط بند میزان از رودخانهٔ کارون جدا میشود. کف این رود، سنگفرش بوده و با بستهای فلزی جهت پیشگیری از عمیق شدن بستر مهار شدهاند. این رود از داخل شهر عبور کرده و آب مورد نیاز کانالها و تونلها را تأمین میکند. سپس در محل بند قیر به شاخهٔ شطیط پیوسته و به همراه رود دز به رودخانهٔ کارون میریزد.
پلبند گرگر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این سد به همراه سه تونل انحرافی با نامهای شهر، سهکوره و بلیتی در پاییندست بند میزان و بر فراز آسیابها واقع شده است. این پلبند روی صخره ایجاد شده و آب را در تراز مشخصی نگه میدارد. تونلهایی نیز در دل صخره کنده شدهاند که آب مورد نیاز برای چرخاندن چرخ آسیاب را تأمین میکنند. در حال حاضر این آسیابها از کار افتاده و آب بهصورت آبشار از دهانهٔ تونل بیرون میریزد.[۱۱] بر اساس اسناد تاریخی این پلبند یکی از دروازههای ششگانهٔ شوشتر محسوب میشد.[۱۲]
مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی
این مجموعه از تونلها، کانالهای فرعی، آسیابهای آبی و سد تشکیل شده است. در این مجموعه ابتدا آب رود گرگر توسط بند بالا آمده و داخل تونلهای سهگانه میریزد. سپس از آنجا به کانالهای متعددی تقسیم شده و پس از عبور از مسیرهای ساخته شده و چرخاندن آسیابها بهصورت آبشارهایی داخل حوضچه میریزد. بسیاری از آسیابها از بین رفته و تنها آسیاب رضا گلاب به کار خود ادامه میدهد.[۱۳]
این بخش به سه محوطه تقسیم میشود. در محوطهٔ شرقی دَه آسیاب وجود دارد که نام برخی از آنها راتق، دو برادران، دارابخان و دهانهٔ شهر است. این آسیابها دو سنگ آسیاب دارند و آب آنها از تونل بلیتی تأمین میشود. در محوطهٔ شمالی، ساختمانهایی با قدمت کمتر وجود دارند. آسیابهایی مانند خدایی، رضا گلاب و پنیری در این بخش قرار داشتند. همچنین در این بخش یک تلمبهخانه بود که وظیفهٔ آبرسانی به شهر را بر عهده داشت. در محوطهٔ غربی ۲۱ آسیاب در میان کانال دوپلون و شاخهٔ گرگر قرار داشتند.[۱۴]
در محوطهٔ آسیابها اتاقکهایی از حجاری تخته سنگها و صخرههای شنی قرار داشت که به شبستان شهرت داشتند. این اتاقکها محل استراحت آسیابانها بوده و پنجرههای درون آن برای آسیابان این امکان را فراهم میکرد تا روی کار کارگران نظارت کنند.[۱۵]
پلبند برج عیار و نیایشگاه صابئین
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این پلبند، پایینتر از محوطهٔ آبشارها و روی رود گرگر قرار دارد. در شرق این بند، بقایای کانالها و اتاقکهایی موجود است. این پلبند در دوران صفویان و قاجاریان بهعنوان نیایشگاه صابئین مورد استفاده قرار میگرفت.
نهر داریون
[ویرایش | ویرایش مبدأ]نهر یا کانال داریون از رود شطیط جدا شده و وظیفهٔ آن تأمین آب آشامیدنی شهر، تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و ایجاد دسترسی به قلعهٔ سلاسل است. این نهر بعد از خروج از بستر قلعهٔ سلاسل از غرب شوشتر عبور کرده و در قسمت شمال پل لشکر به دو شاخه تقسیم میشود. قدمت این کانال به هخامنشیان و داریوش نسبت داده میشود.
بند ماهیبازان (خداآفرین)
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این بند میان دو رود گرگر و داریون و در منطقهای با نام ماهیبازان قرار داشت. این بند از یک رشته سنگ یکپارچه ساخته شده و در میان آن سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است.
قلعهٔ سلاسل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]قدیمیترین بخش سازههای آبی شوشتر، قلعهٔ سلاسل یا کهندژ است که قدمت آن به هخامنشیان نسبت داده میشود. این دژ، نقش دفاعی برای شهر را ایفا کرده و نیز آب نهر داریون را کنترل میکرد. قلعهٔ سلاسه در گذشته بخشهایی مانند شبستان، سربازخانه، برج، نقارهخانه، قورخانه، حصار و خندق داشت که تنها از این بناها چند اتاق زیرزمینی و تونلهای داریون باقی مانده است.[۱۶] این قلعه بهعنوان بخشی از نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده است.[۱۷]
پلبند شادُروان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این پلبند یکی از معروفترین پلهای ایران بوده که داستان ساخت آن در شاهنامهٔ فردوسی آمده است. در شاهنامه بیان شده است که فردی با نام برانوش (از سربازان رومی که در جنگ با شاپور ساسانی اسیر شد) مأمور شد تا این پل را بسازد. این پلبند در شاخهٔ شطیط قرار داشته و از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است. در کنار این پلبند بقایای چند آسیاب نیز به چشم میخورد.
بند خاک
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این بند در خارج از حصار غربی شهر و روی نهر داریون قرار دارد. این پلبند سطح آب را بالا آورده و از طریق کانالهایی به سمت باغها هدایت میکرد. بند خاک در زمان ساسانیان ایجاد و در زمان قاجاریان مرمت شد.
پلبند لشکر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این بند، سالمترین سازهٔ این مجموعه است که نقش مهمی در ارتباط میان شوشتر و روستاهای اطراف داشته است و شوشتر را به شهر عسکر مکرم مرتبط میساخت. این پلبند یکی از دروازههای مهم شوشتر محسوب میشد. در قسمت جنوبی بند، بقایای سه آسیاب و در ضلع شمالی آن صخرهٔ چارطاقی وجود دارد.
پلبند شرابدار
این بند روی نهر داریون قرار داشته و قلعه نظامی خرم را به شمال نهر داریون مرتبط میکرد. قدمت این بنا به دوران اشکانیان بازمیگردد.
پلکانها
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در قسمت جنوبی آسیابها و آبشارها، پلکان سنگی دستسازی قرار دارد که بیش از دویست پله داشته و محوطهٔ آبشارها را به منازل مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. در محل این پلکانها، اتاقکهای نگهبانی نیز وجود دارد.
سیکا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در انتهای ضلع غربی آبشارها و آسیابها سیکا قرار دارد که دسترسی به آن از طریق چند پله میسر است. سیکا به بخشهایی از کانالهای آبرسان بند میزان گفته میشود که عبور آب را تسهیل میکند. از این حفرهها برای استراحت و تفرج در محیط اطراف بند نیز استفاده میشد.[۱۸]
بند دختر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در قسمتی که رودخانهٔ کارون از کوهستان وارد جلگه خوزستان میشود بستر رود به کمترین عرض خود میرسد. در دوران ساسانیان در این مکان، بند دختر ساخته شد؛ دلیل این نامگذاری نزدیک بودن این بند به قلعهٔ دختر است.[۱۹] برخی معتقدند دلیل این نامگذاری انتساب این منطقه به آناهیتا (الهه آبهای روان و باروری) است.[۲۰]
بند دارا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این بند روی رود گرگر ساخته شده است.[۲۱]
پل شاه علی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این پل بر روی نهر داریون واقع شده است که در دوران ساسانیان ساخته و در دوران صفویان مرمت شده است. این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۲۲]
طریقهٔ ساخت آسیابهای آبی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این آسیابها به دو روش تنورهای و شیبی ساخته شدهاند. در آسیابهای تنورهای پردهٔ محور به شکل عمودی و در روش شیبی، پردهٔ محور به شکل افقی است. در شیوهٔ تنورهای آب از داخل کانال به داخل توره یا چاه میریزد. در انتهای توره، دریچهای قرار دارد که به آن جَوَن میگویند. آب با فشار از جون خارج شده و موجب چرخش پرهها میشود. در روش شیبی، پرهها در مسیر کانال آب شیبداری وجود دارند که نیروی آب موجب چرخش آن در محور افقی میشود.[۲۳]
مراحل ساخت سازههای آبی شوشتر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اسناد و منابع موجود نشان میدهند که این سازهها در نُه مرحله ساخته شدهاند.
مرحله اول؛ حفر کانال داریون
مرحله دوم؛ حفاری کانال انحرافی در رود کارون و شروع ساخت مجموعه آبی شوشتر
مرحله سوم؛ حفاری نهر گرگر
مرحله چهارم؛ ساخت پلبند شادروان
مرحله پنجم؛ سنگفرش کردن بستر رود کارون با استفاده از سنگهای تراش خورده و قرار دادن بستهای آهنی در میان آنها
مرحله ششم؛ ساخت قلعه سلاسل
مرحله هفتم؛ ساخت بند میزان
مرحله هشتم؛ ساخت برج کلاهفرنگی
مرحله نهم؛ ساخت بنای پلبند گرگر و حفر کانال انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیابها[۲۴]
مسیر دسترسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برای بازدید از این سازهها میتوان از تهران در مسیر آزادراه خرمآباد-اندیمشک به سمت شهر شوشتر رفت. از ابتدای شهر، تابلوهای راهنما، گردشگران را برای رسیدن به این سازهها راهنمایی میکنند.[۲۵]
اماکن رفاهی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برای لذت بردن از هنر مهندسان ایرانی این بنا میتوان از هتل سنتی خانهٔ طبیب، هتل سنتی سرابی شوشتر، هتل گرگر و اقامتگاه سنتی افضل جهت استراحت استفاده نمود.[۲۶]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ "Shushtar Historical Hydraulic System»، وبسایت سازمان جهانی یونسکو، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ سرشکی، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، سایت سفرزون مگ.
- ↑ «سازههای آبی شوشتر؛ مظهر معماری کهن ایرانزمین»، سایت سیمرغ۲۴.
- ↑ "SHUSHTAR HISTORICAL HYDRAULIC SYSTEMBridges, dams, canals, buildings and watermillsFrom ancient times to present»، وبسایت یونسکو، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.
- ↑ رجبی، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ «سازههای آبی شوشتر»، سایت فانزی.
- ↑ سرشکی، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، سایت سفرزون مگ.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ سرشکی، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، سایت سفرزون مگ.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ «پل شاهعلی شوشتر»، سایت تریپیار.
- ↑ رجبی، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا.
- ↑ رجبی، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
- ↑ زمانی نوری، «سازههای آبی شوشتر»، سایت کجارو.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- رجبی، فرشته، «سازههای آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مارس ۲۰۲۲م.
- زمانی نوری، اکرم، «سازههای آبی شوشتر»، وبسایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «سازههای آبی شوشتر»، وبسایت فانزی، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «سازههای آبی شوشتر؛ مظهر معماری کهن ایرانزمین»، وبسایت سیمرغ۲۴، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
- سرشکی، زهرا، «سازههای آبی شوشتر، سازهای در مسیر آبادانی»، وبسایت سفرزون مگ، تاریخ درج مطلب: ۲ دی ۱۳۹۸ش.
- «پل شاهعلی شوشتر»، وبسایت تریپیار، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «Shushtar Historical Hydraulic System»، وبسایت سازمان جهانی یونسکو، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «SHUSHTAR HISTORICAL HYDRAULIC SYSTEM Bridges, dams, canals, buildings and watermills From ancient times to present»، وبسایت یونسکو، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
| جاذبههای گردشگری | |||
|---|---|---|---|
| شهرها | |||
| سوغات | |||
| مشاهیر |
| ||
