پیش‌نویس:نماز میت

نماز میت؛ دعاها و تکبیرهای واجب بر جنازهٔ مسلمان پس از غسل و کفن و پیش از دفن وی.

نماز میت، نوعی دعا برای آرامش و آمرزش فرد درگذشته است که برای نمازگزاران نیز دارای پاداش است. در تاریخ اسلام، شخص خلیفه، امیران، والیان و کارگزاران حکومت نماز افراد سرشناس سیاسی و وابستگان سیاسی خود را بر عهده می‌گرفتند. علاوه بر اینکه به‌طور معمول عالمان، قُضات و خویشاوندان هم بر جنازهٔ میت نماز می‌خواندند. نماز بر بدن امام خمینی از پرجمعیت‌ترین نمازهای میت در تاریخ کشورهای مسلمان، گزارش شده است. نماز میت در فقه شیعه پنج تکبیر دارد و شهادتین و صلوات، دعا برای مؤمنان و فرد درگذشته ذکرهای واجب آن را شامل می‌شود.

تعریف نماز میت

نماز میت از نمازهای واجب است که بر جنازهٔ مسلمان، پیش از دفن او خوانده می‌شود. در این آیین برای فرد درگذشته، طلب آمرزش می‌شود.

اهمیت نماز میت

نماز میّت در واقع طلب بخشش و مغفرت از خداوند برای شخصِ تازه درگذشته و دعا برای آرامش او در عالم دیگر است. در آموزه‌های اسلام به رعایت حقوق و حرمت برادران دینی و خیرخواهی برای همدیگر، هم در دوران حیات و هم پس از مرگ، توصیه شده است و آداب و احکام شرعی مربوط به فرد فوت‌شده با هدف حفظ احترام وی انجام می‌شود. پیامبر خاتم در نماز میت مسلمانان حاضر می‌شد و اگر در نماز حضور نداشت، بعد از دفن جنازه، کنار قبر آمده و بر قبر مسلمان درگذشته نماز می‌خواند. کمک به تسلی بازماندگان و همچنین ثواب‌بردن و یاد مرگ برای نمازگزاران نیز از آثار این نماز شمرده شده است.

فقیهان نیز نماز میت را به حدی مهم شمرده‌اند که اگر جنازه‌ای را بدون نماز دفن کنند یا نمازی که خوانده‌اند صحیح نباشد، واجب است پس از دفن بر او نماز بخوانند.

شیوه خواندن نماز میت

در مقدار واجب نماز میت فقط اذکار و ادعیه‌ای که در آن لازم است بیان شده و سایر ذکرهای مستحب از این نماز حذف می‌شود. پیش از نماز، جنازه را به سمت قبله درحالی می‌گذارند که سر او در سمت راست و پاهای میت در سمت چپ فرد نمازگزار قرار بگیرد. سپس نمازگزار رو به قبله و با فاصلهٔ کم از میت ایستاده و نیت نماز میت می‌کند و تکبیر اول را می‌گوید.

بعد از نیت و گفتن تکبیر اول گفته می‌شود: «اشْهَدُ انْ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَ انَّ مُحَمَّداً رَسُولُ‌اللّٰهِ». پس از تکبیر دوم می‌گوید: «اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ». بعد از تکبیر سوم این دعا خوانده می‌شود: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ». پس از تکبیر چهارم اگر میّت مرد باشد نمازگزار می‌گوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذَا الْمَیِّتِ» و اگر زن بود می‌گوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذِهِ الْمَیِّتِ». نماز میت با تکبیر پنجم به پایان می‌رسد.

تحولات تاریخی و فرهنگی نماز میت در ایران

تا پیش از حمله مغول به ایران جایگاه اجتماعی میت در تعیین امام جماعت نماز و مکان دفن او اثرگذار بوده است. شخص خلیفه، امیران، والیان و کارگزاران حکومت نماز افراد سرشناس سیاسی و وابستگان سیاسی خود را بر عهده می‌گرفتند. به‌طور معمول عالمان، قُضات و خویشاوندان هم بر بدن میت نماز می‌خواندند. برای نمونه نماز میت فقیهان، محدثان و دانشمندان دینی در مسجد جامع شهر برگزار می‌شد و برپایی این مراسم از آثار فرهنگی و تربیتی این مکان مقدس بود.

در بسیاری از مساجد جامع، مدرسه‌ها و میدان‌ها نماز میت خوانده می‌شد. موقعیت اجتماعی میت و آمار شرکت‌کنندگان در این مراسم، دو عامل مؤثر در انتخاب مکان نماز گزارش شده است. در اماکن عمومی، مردم و رهگذران در این آیین شرکت می‌کردند و به فکر رخداد حتمی مرگ و معاد می‌افتادند. ترکمن‌ها در اقدامی متفاوت داخل کفش نمازگزاران نماز میت، پول می‌گذاشتند.

در ماه پایانی سال ۱۳۹۸ش و ماه‌های آغازین ۱۳۹۹ش دوران سخت و ترسناک بیماری کرونا برای مردم ایران و جهان پیش آمد و به دلایل بهداشتی همهٔ اجتماعات تعطیل شد. با این حال طلاب حوزه علمیه قم و شهرهای دیگر تجهیز شرعی درگذشتگان و خواندن نماز میت را ترک نکردند.

نمازهای تاریخی

به گفته امام صادق پس از رحلت پیامبر اسلام، امام علی بر پیکرش نماز خواند. سپس مردم به دستور امام علی در گروه‌های ده‌نفره وارد اتاق شده و بر پیکر او نماز میت خواندند. بر جنازهٔ حضرت فاطمه، دختر پیامبر نیز شبانه و در حضور همسر و فرزندانش به همراه تعداد اندکی از یاران نماز خوانده شد. نماز بر بدن امام خمینی از شلوغ‌ترین نمازهای میت بوده است. این نماز در خرداد سال ۱۳۶۸ش به‌امامت سید محمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید اقامه شد. مراسم تشییع جنازه امام خمینی را پرجمعیت‌ترین تشییع جنازه در تاریخ شمرده‌اند که در رکوردهای گینس ثبت شده است.

آثار اجتماعی ـ تربیتی نماز میت

برای برگزاری آیین نماز میت آثاری مانند آرامش خاطر بازماندگان، یاد آخرت و برنامه‌ریزی برای زندگی موقت در دنیا، پرهیز از گناه و تخلف، احترام به جنازهٔ مسلمان و همدلی و اتحاد مسلمانان را برشمرده‌اند.

احکام نماز میت

در سبک زندگی اسلامی ایرانی نماز میت پس از انجام تغسیل و تکفین به‌عنوان یک امر واجب کفایی اقامه می‌شود و با خواندن یک شخص از ذمهٔ دیگران، ساقط می‌شود. مسلمانان بر بدن کودک مسلمانی که در سن شش سالگی رسیده است یا جنازه‌ای که در قلمرو حکومت اسلامی یا سرزمین کافران پیدا شود و احتمال مسلمان بودن آن برود، به‌عنوان یک امر واجب اقامه می‌کنند. در این سبک زندگی اعلام خبر فوت به مؤمنان مستحب قلمداد شده تا مؤمنین در مراسم تدفین و نماز میت حاضر شوند و برای او دعا کنند؛ چون دعا و نماز هم موجب آمرزش گناهان میت می‌شود و هم برای نمازگزاران ثواب و اجر دارد.

در سبک زندگی اسلامی‌ایرانی اقامه نماز میت در جماعت مستحب است، ولی تمام نمازگزاران تکبیرها و دعاها را خود می‌خوانند. نماز میت اذان و اقامه، خواندن سوره حمد، رکوع، سجده، تشهد و سلام ندارد. فقیهان شیعه و برخی از مذاهب فقهی اهل سنت نماز بر میت غایب را اقامه نمی‌کنند.

اختلاف‌نظر با فقه اهل سنت

دیدگاه فقه شیعه در تعداد تکبیرهای نماز میّت با فقه اهل سنت مختلف است. اهل سنت نماز میت را دارای چهار تکبیر و شیعیان دارای پنج تکبیر می‌دانند.

منابع

• الافغانی، محمد، «نماز جنازه و نکات تربیتی و اجتماعی آن» (بخش اول، سوم و پنجم)، وب‌سایت کلمات، تاریخ درج مطلب: ۲، ۶ و ۷ اکتبر ۲۰۲۴م.
• بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
• بهبهانی، عبدالکریم، تعداد تکبیرهای نماز میت، مجمع جهانی اهل‌بیت (ع)، قم، ۱۳۹۲ش.
• «پای صحبت اولین کسانی که اموات کرونایی را غسل دادند»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۹ش.
• پوربهشت، سید مجید، «نماز میت»، سایت پژوهشکده امر به معروف. تاریخ درج، ۱۵ آبان ۱۳۹۵ش.
• خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، بی‌تا.
• رحیمی، مرتضی، «واکاوی مبانی مشروعیت نماز میت غیابی در فقه مذاهب اسلامی»، در دوفصلنامهٔ مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
• «Largest percentage of population to attend a funeral»، سایت گینس، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
• شریعتی، سید محمدمهدی و علی غفرانی، «نماز میت در شهرهای بزرگ ایران دوره اسلامی تا حمله مغول»، در دوفصلنامهٔ تحقیقات تاریخ اجتماعی، شمارهٔ ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۲ش.
• شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، منشورات جامعة النجف الدینیه، ۱۳۹۸ش.
• طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، مؤسسه انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ق.
• «فرهنگ سوگواری در برخی مناطق ایران چگونه است؟»، سایت لست سکند، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۳۹۹ش.
• قمی، عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل (عربی)، تعریب: سید هاشم میلانی، جماعة المدرسین، بی‌تا.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الحدیث، ۱۴۳۰ق.
• «نحوه خواندن نماز میت و فضیلت آن»، وب‌سایت بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج)، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۴۰۳ش.