پیش‌نویس:چشم و هم‌چشمی

چشم و هم‌چشمی؛ رقابتی ناسالم و تهدیدکنندۀ سعادت دنیوی و اخروی انسان.
چشم و هم‌چشمی، در حوزۀ عمل اجتماعی انسان به رفتارهایی اطلاق می‌شود که افراد برای حفظ یا ارتقای جایگاه اجتماعی خود، از الگوهای مصرفی دیگران در سبک زندگی تقلید می‌‌کنند و دارایی‌های خود را به رخ می‌کشند. این پدیده که در مقایسۀ اجتماعی ریشه دارد، بیشتر با هدف نمایش ثروت، موقعیت یا موفقیت همراه است. پدیدۀ چشم و هم‌چشمی، به‌صورت یک چرخه‌ معیوب، افراد را در سبک زندگی تحت فشار قرار داده، روابط اجتماعی را تخریب کرده و فرهنگ عمومی را به سمت مادی‌گرایی سوق می‌دهد. چشم و هم‌چشمی در زنان بیشتر دیده می‌شود، اما مردان نیز در زمینه‌های متعددی نسبت به یکدیگر چشم و هم‌چشمی دارند. تقویت خودآگاهی، تمرکز بر ارزش‌های فردی و ترویج فرهنگ قناعت می‌تواند چشم و هم‌چشمی را در جامعه کاهش دهد.

تعریف چشم و هم‌چشمی

چشم و هم‌چشمی به‌معنای رقابت، حسادت و رقابت در تجمل آمده است. عبارت «هم‌چشمی» نیز به‌معنای رقابت و برابری‌کردن بوده و با «چشم و هم‌چشمی» مترادف است. چشم و هم‌چشمی، در اصطلاح به‌معنای تحت نظر گرفتن دیگران و تلاش برای عقب‌نماندن و سبقت‌جویی از آنها در مصرف و تظاهر به دارندگی است که یک رقابت ناسالم به شمار می‌رود و با خودنمایی و فخرفروشی همراه است. از این منظر، چشم و هم‌چشمی با رنج‌بردن دیگران همراه است و حس حسادت را در آنان برمی‌انگیزد.

چشم و هم‌چشمی از دیدگاه روان‌شناسی

پدیدۀ چشم و هم‌چشمی، در حوزۀ روان‌شناسی اجتماعی، نشانه‌ای از وجود نوعی نیاز برای جلب توجه اطرافیان و مورد تأیید قرار گرفتن از سوی آنها است. این پدیده، با میزان پذیرفته‌شدن افراد از سوی خود آنها، ارتباطی مستقیم دارد. به‌همین دلیل، هرچه فرد وضعیت ظاهری و توانایی‌های فردی و مالی خود را همان‌گونه که هست، قبول داشته باشد، کمتر به چشم و هم‌چشمی با اطرافیان خود دچار می‌شود؛ زیرا در این صورت، فرد، کمتر به نظرات دیگران دربارۀ خود توجه می‌کند. در نقطۀ مقابل، هرچه فرد در پی کسب اطلاع از نظرات دیگران نسبت به خود باشد، تلاش می‌کند تا نظر مثبت دیگران را هرچه سریع‌تر و گسترده‌تر جلب کرده و مورد تأیید همگان واقع شود. این روند باعث می‌شود تا افراد از واقعیات شخصیتی و توانایی‌های خود غافل شده و معیار خود را تأیید دیگران قرار دهند.

چشم و هم‌چشمی از دیدگاه جامعه‌شناسی

از نظر جامعه‌شناسی، چشم و هم‌چشمی مکانیزمی است که در راستای هم‌نوایی و سازگاری افراد با تغییرات در جامعه صورت می‌گیرد. جامعه‌شناسان معتقدند زمانی‌که شرایط در جامعه‌ای ثابت باشد، پدیدۀ چشم و هم‌چشمی کمتر دیده می‌شود، اما زمانی‌که جامعه‌ای با نوآوری در عرصه‌های مختلف مانند پیشرفت تکنولوژی یا ورود پدیده‌های تازه مواجه شود، افراد به‌صورت دائم با این تغییرات پیش می‌روند و تلاش می‌کنند چیزهای جدیدی به‌دست آورده، از مُدهای جدید استفاده کرده و خود را به این تغییرات نزدیک کنند. برای مثال، زمانی‌ که جامعه‌ای کوچک باشد، روابط رودررو بوده و همۀ افراد همدیگر را می‌شناسند؛ در نتیجه، افراد نیازی نمی‌بینند تا برای نشان‌دادن ثروت، به مصرف‌گرایی و به‌ویژه مصرف‌گرایی متظاهرانه روی آورند. با گذر زمان و پیچیده‌تر شدن جامعه، افراد از هم غریبه‌تر شده و نحوۀ شناسایی یا خودنمایی فرد به دارندگی، متفاوت‌تر شد. افراد، در جامعۀ پیچیده، نیاز داشتند تا با مصرف متظاهرانه، تمایز اجتماعی خود را از دیگران نشان دهند.

چشم و هم‌چشمی از دیدگاه اسلام

قرآن کریم بارها آدمی را از تجمل‌گرایی و فخرفروشی، تکاثر و تبذیر، ریخت‌وپاش و چشم و هم‌چشمی با دیگران منع کرده و از او خواسته تا به‌جای آن، در کارهای خیر و نیک با دیگران رقابت کرده، به مستمندان و فقرا کمک کرده و در کارهای خیر پیش‌دستی کند. کارشناسان دینی، ریشۀ چشم و هم‌چشمی را در کج‌فهمی، عدم تشخیص حق و کمال از باطل و نقص، تغییر ارزش‌ها و اصول اخلاقی، جایگزینی مادیات به‌جای معنویات، حسادت، غرور و کبر، عدم اعتماد به نفس و احساس خود کم‌بینی دانسته‌اند. آنها معتقدند که گرفتاران این گونه از مقایسه اجتماعی می‌توانند با تغییر در بینش‌ و نگرش‌، رفتارهای خود را بهبود بخشیده و در نهایت، اجازه ندهند تا جامعه دچار رقابت ناسالم شود.

چشم و هم‌چشمی در جوامع مختلف

پدیدۀ چشم و هم‌چشمی یا مقایسۀ اجتماعی در تمامی جوامع وجود دارد، اما شدت، شکل و پیامدهای آن بسته به عوامل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت است.

جوامع غربی و فردگرا در برابر جوامع شرقی و جمع‌گرا

1. در جوامع غربی، چشم و هم‌چشمی بیشتر حول دستاوردهای فردی در زمینه‌های شغلی، درآمدی و تحصیلی است؛ برای مثال، در آمریکا داشتن خانۀ بزرگ یا ماشین لوکس نشانه‌ای از موفقیت شخصی است. این در حالی است که در جوامع جمع‌گرای شرقی، چشم و هم‌چشمی بیشتر بر موقعیت‌های خانوادگی و اجتماعی متمرکز بوده و فشار برای حفظ آبرو و جایگاه خانواده بسیار قوی است.
2. در جوامع غربی، مصرف‌گرایی نیز با تأکید بر سلیقۀ شخصی صورت می‌گیرد؛ افراد به‌جای تقلید از دیگران، بیشتر تلاش می‌کنند تا منحصربه‌فرد باشند. در حالی‌که در جوامع شرقی، نمایش ثروت به‌عنوان ابزار اعتبار است؛ برای مثال، در چین، خرید کالاهای لوکس، برای نشان‌دادن پیشرفت اقتصادی خانواده ضروری تلقی می‌شود.
3. در جوامع شرقی، به‌خصوص جوامعی مانند هند، اختلاف طبقاتی شدید اجتماعی می‌تواند چشم و هم‌چشمی را تشدید کند. در ایران نیز ارزش‌های مذهبی مانند قناعت با مصرف‌گرایی در تضاد قرار می‌گیرد.

جوامع توسعه‌یافته در برابر جوامع در حال توسعه

1. در جوامع توسعه‌یافته، حتی مصرف‌گرایی نیز با برنامه‌ریزی مالی همراه است. مردم تلاش می‌کنند تا برای لذت بیشتر خرید کرده و نمایش اجتماعی از جایگاهی پایین‌تر برخوردار است. این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه، اختلاف طبقاتی زیاد باعث می‌شود افراد برای ثابت‌کردن موقعیت خود، به مصرف نمایشی روی آورند.
2. در جوامع توسعه‌یافته، مانند کشورهای اسکاندیناوی، مسافرت یا تحصیل در دانشگاه‌های معتبر از نمایش مادیات مهم‌تر است. این در حالی است که در بیشتر کشورهای در حال توسعه، خرید خودروهای خارجی یا سفرهای برون‌مرزی، به‌عنوان ترقی اجتماعی قلمداد می‌شود.

دگرگونی‌های چشم و هم‌چشمی در ایران

پدیدۀ چشم و هم‌چشمی، این روزها با ظاهر و مصادیق مختلفی قابل مشاهده است. برخی چشم و هم‌چشمی را از جمله خصایصی دانسته‌اند که به‌دلیل حس رقابت، همواره در نهاد آدمی وجود داشته است. گروهی دیگر بر این باورند که این پدیده در گذشته، در مقیاس محدودی مشاهده می‌شد و بیشتر در گروه‌های برخوردار جامعه، رواج داشته است. از این منظر، گسترش چشم و هم‌چشمی از نشانه های جامعۀ مدرن شمرده می‌شود که در روزگار معاصر، سراسر ساختار اجتماعی را فرا گرفته و با مصرف‌ تظاهری در دنیای مدرن پیوند خورده است.

دوران پیشامدرن

در جامعۀ سنتی ایران، چشم و هم‌چشمی بیشتر در مراسم‌های عروسی و عزا و نیز سبک زندگی اشرافی دیده می‌شد. در این دوران، طبقات بالای جامعه، با برگزاری مهمانی‌های مجلل و پوشش‌های فاخر، سعی در نمایش برتری خود داشته و درگیر چشم و هم‌چشمی زیادی بودند. این در حالی بود که میان عامۀ مردم، این پدیده کمرنگ‌تر بوده است.

دوران ورود مدرنیته

در ایران گسترش فزاینده چشم و هم‌چشمی با ورود مدرنیته و مخصوصاً اهمیت یافتن مصرف به‌جای تولید در اواخر دورۀ قاجار و تمام دوران پهلوی مقارن بوده است. در آن دوران، شکل‌گیری طبقۀ متوسط جدید در ایران از الزامات نوسازی محسوب می‌شد که فراگیری آن با انفجار درآمدهای حاصل از فروش نفت در اوایل دهۀ پنجاه خورشیدی آغاز شد. از مهم‌ترین پیامدهای بهبود نسبی اوضاع اقتصادی در این مقطع، واردات بی‌رویۀ کالا و حاکمیت فرهنگ مصرفی بین ایرانیان بود. در این دوره، با ورود کالاهای مصرفی غربی مانند اتومبیل و انواع پوشاک به ایران و شکل‌گیری طبقه اشراف، چشم و هم‌چشمی مدرن شکل گرفت. گسترش شهرنشینی و ظهور طبقۀ متوسط نیز رقابت برای خرید کالاهای لوکس را افزایش داد.

دوران انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر ارزش‌های دینی، اخلاقی و عدالت اجتماعی، تأثیر مثبتی در کاهش روحیه مصرف‌گرایی و چشم‌وهمچشمی در جامعه داشته است. آموزه‌های اسلامی که بر قناعت، ساده‌زیستی و توجه به معنویات تأکید می‌کنند، در مقابل مصرف تظاهری و فرهنگ مادی‌گرا ایستاده‌اند. پس از انقلاب، سیاست‌های فرهنگی و اقتصادی دولت‌ها نیز در راستای ترویج سبک زندگی اسلامی-ایرانی و کاهش شکاف طبقاتی حرکت کرده‌اند. البته عوامل مختلفی مانند جنگ تحمیلی، تحریم‌ها و برخی سیاست‌های اقتصادی، در مقاطعی چالش‌هایی ایجاد کرده‌اند، اما به‌طور کلی، انقلاب اسلامی فضایی را فراهم کرد که ارزش‌های معنوی بر مادی‌گرایی غلبه داشته باشد.

اثرپذیری از جهانی‌سازی و رسانه‌ای‌شدن

جامعه ایرانی از دهه‌ هشتاد شمسی، همچون سایر جوامع شاهد موج جهانی‌سازی و رسانه‌ای‌شدن بود و بر اثر گسترش ماهواره و اینترنت، رونق شبکه‌های اجتماعی و فشار برای نمایش ثروت، تورم و نابرابری‌های اقتصادی و تلاش برای حفظ ظاهر، گروه‌هایی از ایرانیان نیز به‌سوی مصرف نمایشی سوق یافتند. در سال‌های اخیر، چشم و هم‌چشمی دیجیتال، رقابت در نمایش سفرهای خارجی، رستوران‌های لاکچری و دکوراسیون داخلی و انواع مقایسه‌ها و رقابت‌های نمایشی در ایران نیز، افزایش یافته است.

امروزه، کام‌جویی از زندگی با مصرف تظاهری، به خواسته‌ای فراگیر تبدیل شده است. عواملی مانند ترویج الگوی توسعه غربی، شکل‌گیری طبقه اشراف اقتصادی، توسعۀ پدیدۀ شهرنشینی، الگوبرداری از سلبریتی‌ها و افراد مشهور، مهاجرت و مسافرت به خارج از کشور، رشد سریع انواع رسانه‌ها و نیز توسعۀ صنعت مُد و برند، سبک زندگی همراه با لذت در جامعۀ ایران را با سرعت بسیاری گسترش داده است. این وضعیت، از نظر جامعه‌شناسان، وضعیتی شبیه به مسابقه برای متفاوت بودن و تفاخر را بین افراد جامعه به‌وجود آورده که می‌توان از آن به‌نام چشم و هم‌چشمی نوین یاد کرد. مُد که در گذشته بیشتر به لباس و آرایش افراد به‌ویژه خانم‌ها اشاره داشت، امروزه توسعه مفهومی یافته و تنوع ‌طلبی و مصرف فزاینده را در تمام ابعاد و شئونات زندگی آدمی، در پی دارد. مُد در جامعۀ ایران از لباس، آرایش و مدل مو فراتر رفته و به اتومبیل، آپارتمان، طراحی ساختمان، وسایل منزل، تاریخ زایمان و حتی اسامی فرزندان نیز سرایت کرده و بین بیشتر افراد جامعه، پذیرفته شده است.

کارشناسان در بررسی دلایل گرایش فزاینده ایرانیان به چشم و هم‌چشمی به فشار اجتماعی برای حفظ آبرو و جلوگیری از پایین‌تر دیده‌شدن، وجود نابرابری اقتصادی و اختلاف طبقاتی زیاد، تأثیر رسانه‌ها و نمایش استانداردهای غیرواقعی از زندگی، بی‌ثباتی اقتصادی و تلاش برای اطمینان از جایگاه اجتماعی خود، اشاره کرده‌اند. آنها معتقدند که بعضی از ایرانیان حتی در مصرف کالاهای فرهنگی نیز به‌صورت متظاهرانه رفتار می‌کنند؛ برای مثال، بخشی از مصرف فرهنگی مانند رفتن به کلاس‌های موسیقی یا تحصیل در دانشگاه، با انگیزۀ چشم و هم‌چشمی صورت می‌گیرد. همچنین، شرکت در کلاس‌های زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی نیز در بسیاری از موارد تنها به‌منظور کم نیاوردن در برابر دیگران و ارتقای جایگاه اجتماعی، رخ می‌دهد.

انواع چشم و هم‌چشمی در ایران

حیوان خانگی

نگهداری از حیوانات در محیط زندگی انسان‌ها، پیشینه‌ای هزاران ساله دارد. به‌صورت معمول، در تمامی دنیا، نگهداری از حیوانات اهلی و خانگی برای استفاده از فرآورده‌های آنها معمول بوده و سگ‌ها به‌عنوان نگهبان، دارای جایگاهی مشخص و ویژه در جوامع انسانی بودند. با ورود انسان به دنیای مدرن و صنعتی، در قرن اخیر، به‌خصوص در شهرها، دیگر نه لزومی به نگهداری از حیوانات وجود دارد و نه امکان و شرایط آن با توجه به وضعیت زندگی نوین، مهیا است. با این همه، این حیوانات به دلایل دیگری در خانه‌ها و آپارتمان‌ها حضور دارند. در دنیای غرب، مهم‌ترین فلسفۀ وجود نگهداری از حیوانات خانگی به‌عنوان مونس و همدمی برای فرار از تنهایی انسان و رهایی از افسردگی و اضطراب، به‌خصوص میان سالمندان یا انسان‌های مجرد است. در کشورهای غربی، نقش حیوانات خانگی در روابط و رفتارهای اجتماعی پررنگ شده و برخی افراد، آن را جایگزین روابط با هم‌نوعان خود کرده‌اند.

در جامعۀ ایرانی اما نگهداری از حیوانات خانگی، تقلید و اقتباسی جعلی از همین نگاه ویژه به حیوان است؛ زیرا نگهداری از حیوانات خانگی در ایران، اغلب برای جلب توجه، خودنمایی و فخرفروشی بین دیگران و تمایل به تجمل‌گرایی است. بسیاری از ایرانیان، امروزه بر این باورند که هرچه آدمی در خصوصیات رفتاری و واکنش‌های فردی نسبت به بقیه، عجیب‌تر و متفاوت‌تر باشد، در دنیای واقعی، دنیای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، توجه بیشتری را به خود جلب می‌کند.

مسافرت‌های تجملی و نمایشی

در سال‌های اخیر، مقصد سفر تفریحی خارج از کشور بیشتر ایرانیان به‌ترتیب شامل ترکیه، تایلند، مالزی و امارات (دبی)، گرجستان و ارمنستان است. ایرانیان، سالانه در سفرهای تفریحی خارج از کشور، حدود ده هزار میلیارد تومان خرج می‌کنند که حدود هشت هزار میلیارد تومان آن فقط به ترکیه اختصاص دارد. این روزها، مسافرت به‌عنوان نماد سبک زندگی مرفه و رقابتی تبدیل شده که پیامدهای منفی از جمله هزینه‌های غیرمنطقی و مشکلات مالی، تبدیل سفر از تجربه‌ای لذت‌بخش به نمایشی اجباری و احساس ناکافی بودن، به‌دنبال دارد.

جراحی زیبایی

امروزه، ایران، از نظر تعداد جراحی‌های زیبایی بینی در دنیا مقام اول را داشته و پایتخت جراحی بینی نام گرفته است. اکنون، در جامعۀ ایران، بسیاری از افراد، به‌ویژه بانوان، بینی‌های کشیده و سر بالا، گونه‌ها و لب‌های برجسته دارند؛ به‌طوری‌که گویی یک بیماری همه‌گیر بر صورتک‌های این نمایش انسانی سایه افکنده است. این جامعۀ هم‌شکل را می‌توان به برخی بیماری‌های خاص تشبیه کرد که در آن بیماران، به‌دلیل اختلالات ژنتیکی بسیار شبیه هم شده‌اند. این امر، به کم شدن تنوع در چهره‌ها و تولد فرزندانی که دیگر شبیه مادر یا پدر خود نیستند، منتهی شده است. امروزه، در جامعۀ ایران، جراحی زیبایی یکی از الزامات مورد توجه زنان متعلق به طبقات مختلف اجتماعی برای تصاحب چیزی از دست رفته در زندگی روزمره شده است. امری که باطن هر شخص را در ظاهر او جست‌وجو می‌کند.

جهیزیه و ازدواج

امروزه، در ایران، بسیاری از زوج‌های جوان، تنها به‌دلیل چشم و هم‌چشمی، یخچال‌های انباشته از مواد غذایی را با روبان آراسته و حتی خصوصی‌ترین نقاط خانه را با شمع‌های رمانتیک، گل و روبان تزیین می‌کنند تا از قافلۀ مصرف تظاهری عقب نمانند و تا مدت‌ها نقل محافل باشند. اشخاصی که به این مجالس دعوت می‌شوند نیز در نهایت، تلاش خواهند کرد از رقابت جا نمانده و دغدغۀ چندین و چند سالۀ آنها، تهیۀ جهیزیه‌ای اشرافی خواهد بود. امروزه، آداب‌ورسوم نوبنیاد برخی از خانواده‌ها و چشم و هم‌چشمی در این زمینه، باعث شده تا ازدواج همچون سدی بزرگ بر سر راه جوانانی باشد که مایل به تشکیل خانواده هستند. از سوی دیگر، در بیشتر موارد، پس از اتمام مجالس عروسی، زوج جوان با انبوهی از بدهی‌ها مواجه می‌شوند که تا سال‌ها باید بازپرداخت شود و معمولاً خارج از توان واقعیِ آنها است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند در حدود 30 درصد از طلاق‌های امروزی در جامعۀ ایران، به‌دلیل چشم و هم‌چشمی در هزینه‌های ازدواج است.

تحصیلات

برخی در ایرانِ امروزی، رسالت خود را ادامه تحصیل تا مقطع دکتری تعریف می‌کنند بی‌آن‌که دغدغه‌ای برای تولید علم و کسب مهارت‌های تخصصی داشته باشند و افزایش دانش و خلاقیت برای آنها اهمیتی ندارد. این افراد، تنها در پی دستیابی به عنوان یا لقب هستند. در جامعۀ امروزی ایران، مدرک‌گرایی از خصوصیات بارز جامعۀ مصرفی بوده و همگی در تلاش هستند تا به هر ترتیبی مدرک اخذ کنند.

آموزش کودکان

در بسیاری از خانواده‌های امروزی، هدف خانواده از آموزش‌های مختلف به فرزندان، تنها نمایش ایده‌آل بودن و داشتن فرزندی متفاوت، خاص و باهوش است. آنها ناخواسته، فرزندان را به ابزاری برای رسیدن به اهداف و آرزوهای از دست رفتۀ خود تبدیل کرده و سعی در معرفی تصویری جعلی از فرزندان به اطرافیان خود دارند.

تولد و نام‌گذاری فرزندان

تاریخ تولد رُند در سال‌های اخیر نزد ایرانیان مورد توجه قرار گرفته است. در گذشته، رقابت در داشتن فرزندان زیاد بود و نام‌گذاری آنها نیز بیشتر بنا به روزی که به‌دنیا می‌آمدند یا براساس سلیقۀ پدر، مادر یا بستگان صورت می‌گرفت. به‌مرور زمان، نام‌گذاری فرزندان بیشتر مورد توجه قرار گرفته و نام‌گذاری هر تعداد فرزند با یکی از حروف الفبا یا بر مبنای نام‌های مذهبی یا تاریخی مرسوم شد. در دهۀ اخیر، برخی خانواده‌ها حتی برای ثبت تاریخ تولد رُند فرزند هزینه‌های زیادی را متقبل می‌شوند تا مثلا فرزند آنها در ساعت 09:09 روز 9/9/99 در اتاق زایمان به دنیا آید. این در حالی است که فرآیند تولد نوزاد باید سیر طبیعی خود را بپیماید تا از خطرات احتمالی مادر و فرزند، پیشگیری شود.

عوامل چشم و هم‌چشمی

امروزه عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و رسانه‌ای، بر پدیدۀ چشم و هم‌چشمی در دنیای مدرن تأثیرگذار هستند، ازجمله:

عوامل اقتصادی

1. افزایش درآمدها: بهبود اوضاع اقتصادی و افزایش قدرت خرید که در برخی موارد، به رقابت بیشتر در نمایش ثروت منتهی می‌شود موجب گسترش طبقۀ متوسط شده است که از نظر کارشناسان بیشترین تأثیر را بر چشم و هم‌چشمی داشته است؛ این طبقه، برای ثبات جایگاه اجتماعی خود بیشتر مصرف‌گرایی می‌کنند.
2. رکود اقتصادی و تورم: در شرایط بد اقتصادی، برخی افراد برای پنهان‌کردن فقر خود، بیشتر تقلا می‌کنند تا خود را هم‌سطح دیگران نشان دهند.

عوامل اجتماعی‌فرهنگی

1. گسترش شهرنشینی و گسست از ارزش‌های سنتی: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در شهرهای بزرگ، فشار اجتماعی برای نمایش ثروت بیشتر از جوامع روستایی است. علاوه بر آن، در جوامع مدرن، ضعف هویت جمعی بیشتر به‌چشم خورده و افراد بیشتر به‌دنبال تمایزها هستند که خود نوعی چشم و هم‌چشمی مدرن است.
2. تغییر الگوی ازدواج و سبک زندگی: هزینه‌های غیرمنطقی عروسی تنها به‌دلیل مقایسه با دیگران و رقابت در تربیت فرزندان مانند ثبت‌نام در کلاس‌های متعدد و مدارس خاص.
3. مهاجرت و جهانی‌سازی: احساس کمبود بیشتر در جوامع در حال توسعه به‌دلیل مقایسۀ خود با استانداردهای زندگی در کشورهای توسعه یافته.

رسانه‌ها و فضای مجازی

1. شبکه‌های اجتماعی: امروزه، بسیاری از اینفلوئنسرها، زندگی ایده‌آلی از خود در فضای مجازی منتشر می‌کنند که واقعی نبوده اما بینندگان، به‌خصوص نوجوانان را به تقلید وامی‌دارند؛ مانند دکوراسیون داخلی مجلل در خانه‌ها یا تبلیغ رستوران‌های گران‌قیمت.
2. حسرت مقایسه‌ای: استفادۀ زیاد از اینستاگرام، افزایش اضطراب و کاهش رضایت از زندگی را به‌دنبال خواهد داشت.
3. تبلیغات و بازاریابی رسانه‌ای: شرکت‌ها، با تبلیغات نوین و هوشمند، به افراد القا می‌کنند که بدون این کالاها، زندگی ناقص است.
4. فیلم‌ها و سریال‌های جدید: در بسیاری از سریال‌های امروزی، زندگی اشرافی به‌عنوان آرمان و آرزو نشان داده می‌شود.

عوامل فردی

1. کمبود اعتماد به نفس و نیاز به تأیید اجتماعی: عزت نفس پایین در افراد، به گیر افتادن در دام مصرف‌های نمایشی منتهی می‌شود.
2. ترس از طرد شدن: از قویی‌ترین محرک‌های چشم و هم چشمی شناخته شده است.
3. حماقت آدمی: در قرآن بارها دربارۀ عقل و فکر صحبت و تأکید شده است. نخستین نشانۀ آدم‌های جاهل، در روایات اسلامی نیز بسیار احساسی بودن آنها و تصمیم‌گیری بر مبنای احساس و نه از روی تدبر و تعقل است.
4. شهوات: انسان، اسیر شهوات، امیال و خواسته‌های خود است. پیروی کردن از شهوات، آدمی را به رقابت‌های ناسالم و چشم و هم‌چشمی دچار می‌کند.
5. حسادت: حسادت، از بزرگ‌ترین عوامل چشم و هم‌چشمی است. افراد حسود، در پی همانندسازی با دیگران هستند.
6. تکبر: این خصوصیت، فرد را بر آن می‌دارد تا به اموری تظاهر کند که او را برتر از دیگران نشان دهد.
7. زیاده‌خواهی: زیاده‌خواهی های آدمی در تمامی حوزه‌ها وجود داشته و محدود و محصور به چیز یا امر خاصی نیست.

عوامل خانوادگی

فرهنگ حاکم بر خانواده و جامعه نیز تأثیر بسزایی در نوع رفتار افراد دارد؛ به‌گونه‌ای که وقتی فرد در محیطی رشد کند که مورد اهمیت و توجه کافی اعضای خانوادۀ خود قرار گرفته و از استقلال نسبی برخوردار باشد، به میزان کمتری برای جلب نظر و تأیید اطرافیان تلاش می‌کند.

مقابله با چشم و هم‌چشمی

با توجه به عوامل تأثیرگذار بر پدیدۀ چشم و هم چشمی، راه‌حل‌هایی همچون آموزش مالی و مدیریت بودجه، تقویت خودآگاهی و عزت نفس، تنظیم مقررات برای تبلیغات غیرواقعی و ترویج ارزش‌های اصیل همچون قناعت، سادگی و همدلی برای کاهش چشم و همچشمی معرفی شده‌اند. همچنین روی‌آوری به گردشگری معناگرا به‌جای مسافرت‌های خارجی غیرضروری و لوکس؛ برگزاری مراسم‌های ساده و پس‌انداز برای آینده به‌جای هزینه‌های سنگین عروسی؛ توجه به استایل شخصی و سلیقۀ فردی به‌جای رقابت در پوشش برندهای جهانی؛ اشتراک‌گذاری تجربیات و دانش مفید به‌جای نمایش ثروت در شبکه‌های اجتماعی نیز جایگزین‌های سالمی برای پرهیز از چشم و هم‌چشمی دانسته شده است.

رقابت و مقایسه اجتماعی در سبک زندگی

چشم و هم‌چشمی، گونه‌ای ناسالم از رقابت اجتماعی است که در فرهنگ و سبک زندگی اصیل ایرانی، همواره مذموم بوده است. از منظر پیامبر خدا نیز هرکه مدام به دارندگی و امکانات زندگی دیگران چشم بدوزد، غم و اندوه او فراوان می‌شود. در فرهنگ ایرانی، ارزیابی کرامت و بزرگی انسان‌ها بر اساس ثروت و دارایی آنها، نکوهش شده است؛ همچنین مقایسه نادرست اجتماعی می‌تواند موجب مصرف‌گرایی افراطی، استرس و نارضایتی، تظاهر و دو رویی و کاهش همبستگی اجتماعی شود؛ اما رقابت اجتماعی یا مقایسه‌گری در بر سبک زندگی، منحصر در چشم و هم‌چشمی نیست؛ بلکه مفهوم وسیعی دارد که در آن صورت با اثرگذاری عمیق و چندبعدی بر روابط اجتماعی و فرهنگ عمومی، می‌تواند دارای آثار مثبت نیز باشد، ازجمله:

1. انگیزۀ پیشرفت: مقایسۀ اجتماعی، در برخی موارد می‌تواند مشوقی برای تلاش بیشتر، بهبود وضعیت مالی یا ارتقای مهارت‌ها باشد. هرچند، این‌ها تنها در مواقعی رخ خواهد داد که به سلامت روان افراد آسیب وارد نشده باشد.
2. کسب منزلت بالاتر: بسیاری از جوامع و افراد با رقابت سالم، راه پیشرفت را طی کرده و تلاش می‌کنند تا منزلت بالاتری را کسب کنند؛ اما در صورتی‌که تلاش افراد در راستای کسب منزل اجتماعی با هدف سرکوب دیگران، فخرفروشی و سرزنش افراد باشد، بُعد منفی مقایسه‌گری، رخ می‌نمایاند.
3. تحرک اقتصادی: افزایش تقاضا برای کالاها و خدمات به رونق بخش‌های اقتصادی منتهی می‌شود؛ تنوع‌طلبی، فرد را ترغیب می‌کند تا برای دست‌یابی به خواسته‌های متنوع خود تلاش کرده و به کار و درآمدزایی روی آورد. از سوی دیگر، تلاش افراد یک جامعه، تنها برای خود او مفید نبوده و بلکه برای دیگران نیز نتایج مثبتی به‌دنبال دارد.

منابع

• قرآن کریم.
• «برای زنان اروپایی چشم وهم‌چشمی معنا ندارد»، خبرگزاری جوان، تاریخ بارگزاری: 28 مرداد 1402ش.
• «بریده‌هایی از کتاب جامعه‌شناسی چشم و هم‌چشمی»، وب‌سایت طاقچه، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1404ش.
• «تولد رُند، چشم و هم‌چشمی از نوع دیگر»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: 9 آذر 1399ش.
• جواهردهی، علی، «ریشه‌های تجمل‌گرایی و چشم و هم‌چشمی»، وب‌سایت پژوهه، بزرگ‌ترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی، تاریخ بارگزاری: 21 تیر 1397ش.
• «چشم و هم‌چشمی، آفت جامعۀ سالم»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگزاری: 21 بهمن 1393ش.
• «چشم و هم‌چشمی، بلای خانمان سوز است»، وب‌سایت عقیق، تاریخ بارگزاری: 2 آذر 1391ش.
• «چشم و هم‌چشمی خوب و بد از نگاه قرآن»، وب‌سایت پژوهه، بزرگ‌ترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی، تاریخ بارگزاری: 31 شهریور 1397ش.
• «چشم و هم‌چشمی» مفهومی اصیل در اقتصاد، وب‌سایت اِرانیکو، تاریخ بارگزاری: 10 آذر 1396ش.
• «چشم و هم‌چشمی»، وب‌سایت پژوهه، بزرگ‌ترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی، تاریخ بارگزاری: 25 اردیبهشت 1396ش.
• «خرید و فروش منزلت اجتماعی»، تجارت نیوز، تاریخ بارگزاری: 18 بهمن 1393ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• رضایی تربقان، غلامرضا، «چشم و هم‌چشمی یا تقلید کورکورانه»، مجلۀ سیویلیکا، تاریخ 4 شهریور 1402ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «کتاب جامعه‌شناسی چشم و هم‌چشمی»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1404ش.
• گرگانی، احمد، «چشم و هم‌چشمی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «فرهنگ ایرانی اسلامی دربارۀ چشم و هم‌چشمی در خانواده چه دیدگاهی دارد؟»، وب‌سایت خبربان، تاریخ بارگزاری: 10 دی 1402ش.
• قرایی‌مقدم، امان‌الله، «خوب و بد برتری‌جویی»، خبرگزاری تجارت فردا، تاریخ بارگزاری: 18 بهمن 1393ش.
• قوشچی، فرشاد، جامعه‌شناسی چشم و هم‌چشمی، تهران، تیسا، 1397ش.
• مرادی سبزه‌وار، پروانه، «چشم و هم‌چشمی از نگاه قرآن»، مؤسسۀ فرهنگی قرآن و عترت اسوۀ تهران، تاریخ بارگزاری: 5 شهریور 1401ش.
• «معرفی و دانلود کتاب جامعه‌شناسی چشم و هم‌چشمی»، وب‌سایت کتابراه، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1404ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «هم‌چشمی»، وب‌سایت لام تا کام، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «همه چیز فدای چشم و هم‌چشمی»، خبرگزاری ویستا، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.