پیش‌نویس:گلشهر

محلۀ گلشهر مشهد

گلشهر؛ از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های مهاجرین افغانستانی در مشهد.

گلشهر محله‌ای کوچک و آرام در شرق مشهد است که بیشتر با حضور مهاجران افغانستانی شناخته می‌شود. این محله در گذشته روستای «گلشن» بود و با توسعه شهری، سکونتگاه مهاجران شد. حدود ۷۰ هزار نفر در گلشهر زندگی می‌کنند که نیمی از آن‌ها مهاجران افغانستانی، عمدتاً هزاره و مسلمان‌اند. اقتصاد محله حول بازارهای محلی مانند «شلوغ بازار» و «بازار ملل» می‌چرخد و بیشتر مردم شاغل یا فروشنده‌اند. فرهنگ و هنر گلشهر با ادبیات، مراسم مذهبی و غذاهای سنتی افغانستانی شکل گرفته است. مشکلات محله شامل تراکم جمعیت، معابر کم‌عرض و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه است.

تاریخچه گلشهر

گلشهر در قدیم روستایی به‌نام «گلشن» بوده که به‌مرور زمین‌های کشاورزی آن به منازل مسکونی و اجاره‌ای تبدیل و به شهر مشهد وصل شده است. این محله از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون، سکونتگاه مهاجرین افغانستانی بوده است. اما خیلی پیش‌تر از آن، هستهٔ اولیهٔ گلشهر را آن دسته از طلاب و روحانیون افغانستانی پایه‌گذاری کردند که در سال ۱۳۵۳ش از عراق اخراج و وارد مشهد شدند.

موقعیت جغرافیایی گلشهر

گلشهر محله‌ای در شرق شهر مشهد و بالادست «صد متری» یا «بلوار شهید بابا نظر» قرار دارد که خیابان‌های «شهید آوینی»، «سخاوت»، «کرامت»، «گلبو» و «یعقوبی» از معابر اصلی آن به‌شمار می‌آیند. محله‌های «نیزه»، «ساختمان» و «پنج تن» نیز آن را احاطه کرده‌اند. گلشهر در پایین‌ترین رتبهٔ منزلت مسکونی در میان نواحی شهر مشهد قرار دارد.

جمعیت‌شناسی گلشهر

۵۰–۶۵ درصد جمعیت گلشهر را مهاجران افغانستانی با جمعیتی در حدود ۷۰ هزار نفر تشکیل می‌دهد. قریب به‌اتفاق افغانستانی‌های ساکن گلشهر مسلمان، پیرو مذهب جعفری و از مردم هزاره بوده و در مکان‌هایی نزدیک به هم زندگی می‌کنند.

اقتصاد گلشهر

شلوغ بازار مهاجران افغانستانی در شهر گلشهر در حاشیه مشهد

حدود ۲۹ درصد مهاجران افغانستانی در گلشهر، خانه‌های ملکی دارند. «شلوغ بازار» شامل یک خیابان و کوچه‌های منتهی به آن، مرکز محلهٔ گلشهر را تشکیل می‌دهد که علاوه بر کارکرد اقتصادی، مرکز عمدهٔ تعاملات اجتماعی و حتی فرهنگی محله به‌شمار می‌آید.

تراکم زیاد جمعیت افغانستانی‌ها در گلشهر سبب شده که اقتصاد محله رونق بیشتری داشته باشد. «بازار ملل» که بزرگ‌ترین بازار شمال شرق کشور است، در ابتدای بلوار اصلی گلشهر، «بلوار شهید آوینی» ساخته شده است. مهاجرین به تولید و عرضهٔ لباس و خوراکی‌های سنتی افغانستان در بازار گلشهر می‌پردازند.

در این میان، دانش‌آموختگانی هم هستند که به‌دلیل فراهم نبودن اشتغال متناسب با رشتهٔ تحصیلی، به فروشندگی روی آورده‌اند. ۹۶ درصد سرپرستان خانواده‌های مهاجر در گلشهر، شاغل و بیشتر آنها کارگران ساده هستند. صاحبان مشاغل آزاد، طلاب و روحانیون گروه‌های شغلی بعدی را تشکیل می‌دهند. بخشی از زنان در زمین‌های کشاورزی اطراف گلشهر کار می‌کنند.

فرهنگ و هنر در گلشهر

کوچه‌های محرم در محله گلشهر مشهد

فرهنگِ مراسم عروسی، عزا، مناسک مذهبی و سایر شئون اجتماعی ساکنان گلشهر با فرهنگ غالب مردم ایران متفاوت است. ادبیات عامیانهٔ خاصی در این محله رواج دارد که در ادبیات عامیانهٔ افغانستان ریشه دارد و عرضهٔ کتاب و موسیقی افغانستانی و تشکیل مدارس خودگردان، انجمن‌ها و نهادهای فرهنگی در محله به‌صورت کامل مشخص است.

چای سبز جایگاه ویژه‌ای در زندگی مهاجران دارد. در رستوران‌های گلشهر، «کباب» و «قابلی» مشتریان خود را دارد و دیوارهای چوبی و گچی، بخش‌های مردانه و زنانهٔ رستوران را از هم جدا می‌کند. هیئت‌های عزاداری، ماهیت طایفه‌ای و فامیلی دارند.

حضور جوانان و نوجوانان در هیئت‌های بزرگ مهاجران به‌وضوح دیده می‌شود. سبک‌های سنتی عزاداری در میان مهاجرین رنگ باخته و سبک‌های عزاداری ایرانی در هیئت‌ها رواج یافته است. در گذشته «قابلی» معروف‌ترین و مهم‌ترین غذای نذری هیئت‌های افغانستانی بود؛ اما امروزه این غذا کمتر طبخ شده و جای خود را به غذاهایی چون قیمه، چلومرغ و شله‌مشهدی داده است.

تفریح و سرگرمی در گلشهر

سالخوردگان مهاجر گلشهر، برای گذراندن اوقات فراغت به ورزش «تیراندازی با کمان» روی آورده‌اند.

مشکلات زیست‌محیطی گلشهر

نزدیکی «شلوغ بازار» به ایستگاه اتوبوس، درمانگاه، مؤسسات آموزشی و مدارس، این بخش را به شلوغ‌ترین بخش گلشهر تبدیل کرده است. در مرکز گلشهر، معابر کم‌عرض هستند که باعث بروز مشکلات ترافیکی شده و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه بر این مشکل افزوده است.

منابع

• اخلاقی، آمنه و دیگران، «دلایل جدایی گزینی مهاجرین افغانستانی در محلهٔ گلشهر مشهد»، دومین کنفرانس ملی جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی، ۲۵ دی‌ماه ۱۳۹۳ش.
• «تیروکمان، سرگرمی اهالی گلشهر مشهد»، سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• جمشیدی‌ها، غلامرضا و علی‌بابایی، یحیی، «بررسی عوامل مؤثر بر بازگشت مهاجرین افغانی: با تکیه بر ساکنین شهرک گلشهر»، نامهٔ علوم اجتماعی، شماره ۲۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۱ش.
• «درد دل مردم گلشهر مشهد با خبرنگاران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• ظریف پویا، محمدمحسن و صدر نبوی، فاطمه، «تغییرات مناسک عزاداری ماه محرم در بین افغانستانی‌های مقیم شهر مشهد در گذر زمان»، نامه انسان‌شناسی، سال هفدهم، شماره ۳۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
• «کابل‌شهر» ایران، روزنامه همشهری، تاریخ انتشار: ۳۰ مرداد ۱۳۹۸ش.
• «گلشهر کجاست»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، تاریخ انتشار: ۲۶ فروردین ۱۳۹۸ش.
• معصومی، علیرضا، «در حاشیه؛ گلشهر»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: ۸ مرداد ۱۳۹۷ش.
• یوسفی، علی، «تأملی بر مرزبندی اجتماعی فضای شهری مشهد: طبقه‌بندی منزلتی نواحی شهر مشهد»، مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ش.
• یوسفی، علی و دیگران، «شبکهٔ اجتماعی مهاجران افغان در مشهد؛ مورد پژوهش: مهاجران ساکن شهرک گلشهر»، مسائل اجتماعی ایران، شماره ۱، تابستان ۱۳۹۲ش.
• Abbasi_Shavazi, Mohammad Jalal et al. "Second Generation Afghans in Iran: Integration Identity and Return", Kabul: Afghanistan Research and Evaluation Unit (AREU), 2008.