پیشنویس:جبل عامل: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:جبل عامل (8).jpg| | [[پرونده:جبل عامل (8).jpg|alt=نقشه جنوب لبنان-جبل عامل|بندانگشتی|جبل عامل؛ بخشی از استانهای نبطیه و جنوب لبنان]] | ||
{{درشت|'''جبل عامل'''؛}} سرزمین ساحلی در جنوب لبنان و از کانونهای مهم گسترش فرهنگ تشیع. | |||
جبل عامل، منطقهای حاصلخیز در جنوب [[لبنان]] و از کانونهای فرهنگ و تمدن فنیقی در دوران باستان و از مراکز مهم فرهنگی [[شیعه]] در دوران اسلامی است. این منطقه بهدلیل موقعیت راهبردی، حاصلخیزی، آثار باستانی نقش آن در گسترش فرهنگ تشیع از اهمیت و جایگاه والایی در جهان اسلام برخوردار است. | جبل عامل، منطقهای حاصلخیز در جنوب [[لبنان]] و از کانونهای فرهنگ و تمدن فنیقی در دوران باستان و از مراکز مهم فرهنگی [[شیعه]] در دوران اسلامی است. این منطقه بهدلیل موقعیت راهبردی، حاصلخیزی، آثار باستانی نقش آن در گسترش فرهنگ تشیع از اهمیت و جایگاه والایی در جهان اسلام برخوردار است. | ||
==نامگذاری به جبلعامل== | ==نامگذاری به جبلعامل== | ||
جبلعامل در منابع مختلف با نامهای «سرزمین بشارت»،<ref>امین، خطط جبلعامل، 1380 ق، ج1، ص47- 48.</ref> «جبل الجلیل»، «جبل الخلیل»، «جبلعامله»، «جبل بنیعامله»، «بلاد بشاره» یا «بشارتین» یاد شده است.<ref>یعقوبی، البلدان، 2002م، ص127.</ref> نخستینبار این نام بهصورت جبل یا ناحیهٔ جلیل در عهد جدید ذکر شده است.<ref>مکی، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، ۱۹۹۱م، ص18.</ref> به گواهی تاریخ این منطقه بهدلیل کوچ قبیلهٔ قحطانی عامله (بنیعامله) از یمن به شام، در سدهٔ دوم میلادی جبلعامل نامیده شد.<ref>مکی، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، 1991م، ص42-44.</ref> پس از آنکه صلاحالدین ایوبی در ۵۸۶ق بخش اعظم جبلعامل را به یکی از سرداران به نام حسامالدین محمدبن بشارة عاملی واگذار کرد، این سرزمین به بلاد بشاره معروف شد.<ref>مکی، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، 1991م، ص42-44.</ref> «لبنان جنوبی»، «لبنان صغیر» و «الجنوب» از دیگر نامهای دیگر این منطقه در منابع است.<ref>مهاجر، جبلعامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، ۲۰۰۱م، ص۲۲۸–۲۲۹.</ref> | |||
جبلعامل در | ==تاریخچه جبلعامل== | ||
سرزمین جبلعامل در دوران باستان محل [[زندگی]] کنعانیانِ سامیتبار<ref>حتی، لبنان فی التاریخ، 1959م، ص9.</ref> و شهر «صور» در این منطقه خاستگاه دانشمندان بزرگی مانند «موخوس صیدونی»، «امورفیس صوری»،<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص24.</ref> «اقلیدس»<ref>اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص179.</ref> و «فرفوریوس» بوده است.<ref>اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص215.</ref> قبیلهٔ عامله در پی حادثهٔ طبیعی سیل و ویرانی سد مأرب در سرآغاز هزارهٔ قبل از میلاد، در مقطعهای مختلف زمانی از همان زمان تا سدههای نزدیک به ظهور اسلام به تدریج از یمن، نخست به جنوب بحرالمیت و سپس به کوهساران جبلعامل کوچیدهاند.<ref>آل صفا، تاریخ جبلعامل، 1981م، ص83.</ref> | |||
مردم این سرزمین در دوران پیش از اسلام به آیین مسیحیت معتقد بودهاند<ref>حوت، فلسطین، 1991م، ص71.</ref> و پس از آغاز فتح اسلامی سرزمین شام، [[دین]] اسلام را قبول کردند و از همان زمان به پیروی از [[امام علی]] (تشیع) معروف شدند.<ref>فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص31.</ref> از نظر سیاسی و نظامی، هنگام ظهور [[اسلام]] این منطقه در تصرف دولت بیزانس بود و در ۶۳۳م سپاه اسلام به مرزهای شام رسید. در جنگ یرموک که در ساحل رودی به همین نام رخ داد، مسلمانان نیروهای بیزانسی را به سمت شمال راندند و این مناطق به دست سپاه اسلام افتاد.<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص29-30.</ref> | |||
در قرنهای ۶ تا ۸ هجری قمری شیعیان این منطقه از نظر علمی قوت یافتند، اما از جانب اهلسنت این منطقه، به رافضیبودن متهم شدند و تحت ستم قرار گرفتند. تعداد زیادی از عالمان شیعی از جمله شهید اول در این درگیریها کشته شدند و تعداد زیاد آنها به جاهای دیگر از جمله ایران [[مهاجرت]] کردند.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403071612587/شیعیان-لبنان-در-گذر-تاریخ شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | |||
==اهمیت و جایگاه جبلعامل== | ==اهمیت و جایگاه جبلعامل== | ||
[[پرونده:جبل عامل (7).jpg|جایگزین=صیدا-صیدون-جنوب لبنان-مرکز تمدن فینیقیه|بندانگشتی|صیدا (صیدون) یکی از شهرهای لبنان و مرکز تمدن فینیقیه]] | [[پرونده:جبل عامل (7).jpg|جایگزین=صیدا-صیدون-جنوب لبنان-مرکز تمدن فینیقیه|بندانگشتی|صیدا (صیدون) یکی از شهرهای لبنان و مرکز تمدن فینیقیه]] | ||
۱. جبلعامل موقعیت ممتاز جغرافیایی، پیشینهٔ تاریخی غنی و نقش مهم در تاریخ تمدن و فرهنگ بشری داشته است.<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص24.</ref> در شمال این سرزمین، شهر مهم صیدا واقع شده که ریشهٔ تاریخی آن به عصر فنیقیها میرسد. صیدا در آن زمان «صیدون» نامیده میشد و آثار معتدد و مهم تاریخی از دوران فتوحات اسلامی و تاریخ عثمانی در آن وجود دارد.<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ۲۳–۲۴.</ref> | |||
در جنوب این سرزمین شهر صور قرار گرفته که یکی از مهمترین شهرهای بندری و تاریخی مدیترانه با آثار تاریخی فراوان، از نفوذ دریایی و موقعیت بازرگانی و راهبردی برخوردار است. در میانهٔ جبلعامل شهر نبطیه مرکز بازرگانی مهمی در تاریخ جبلعامل و محل تولد و پرورش بسیاری از اندیشمندان بهویژه در آغاز قرن نوزدهم میلادی است. در شمال شرقی این منطقه شهر جزین، زادگاه «محمد بن جمالالدین مکی عاملی» مشهور به «شهید اول» و دارای نخستین مدرسهٔ دینی در تاریخ علمی این سرزمین است.<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ۲۳–۲۴.</ref> | |||
۲. جبلعامل از پایگاههای بسیار مهم و قدیمی تشیع محسوب میشود که با فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ابوذر غفاری از دوران خلافت عثمان آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.<ref>مکی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، 1991م، ص۳۴.</ref> بر اساس مطالعات جامعهشناختی، اثر حضور و فعالیتهای ابوذر در سبک زندگی [[شیعه|شیعیان]] جبلعامل امروزه نیز مشهود است؛ برای مثال شیعیان این منطقه مانند او دارای ویژگیهایی مانند صراحت لهجه، [[صداقت]] و دفاع از حق و مقابله با ثروتاندوزی هستند.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403071612587/شیعیان-لبنان-در-گذر-تاریخ شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | |||
همچنین این منطقه خاستگاه مکتب فقهی مهمی در تاریخ تشیع است که توسط شهید اول تأسیس و بستر تربیت فقها و عالمان مشهوری مانند محقق کرکی، شهید ثانی و شیخ بهائی شد. مهاجرت فقهای جبلعاملی به کشورهای اسلامی بهیژه به ایران در عصر [[صفویه|صفوی]] زمینههای عملیِ نظامسازی سیاسی و ایجاد ساختارهای مذهبی را فراهم کرد و نقش مهمی در زیستجهان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تشیع در سراسر منطقه بهخصوص ایران داشت.<ref>عبداللهنسب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبلعامل مقاله»، 1398ش، ص137.</ref> | |||
==موقعیت جغرافیایی جبلعامل== | ==موقعیت جغرافیایی جبلعامل== | ||
منطقهٔ جبلعامل سرزمینهای ساحلی و کوهستانی جنوبی [[لبنان]] را شامل میشود و در گذشته اراضی وسیعتری را در بر میگرفته است، اما در حالحاضر میان چند استان تقسیم شده است. جبلعامل از شمال به رود اَوَّلی (فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام ابوفَطْرَس یا نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا «دریاچهٔ حوله» (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا و از غرب به دریای مدیترانه محدود میشود.<ref>امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ص۶۱–۶۶.</ref> میانگین طول منطقهٔ جبلعامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و عرض منطقه از شرق تا غرب حدود چهل کیلومتر و مساحت کل آن حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است.<ref>امین، جبلعامل: السَّیف والقلم، 2003م، ج۱، ص۳۷.</ref> | |||
==ویژگیهای اقلیمی جبلعامل== | ==ویژگیهای اقلیمی جبلعامل== | ||
جبلعامل در قسمت شرقی از رشته کوهها و تپههای به همپیوسته و در قسمت غربی از دشتهای ساحلی تشکیل شده است که ارتفاع آن از غرب به شرق افزایش مییابد؛ بهطوری که در منطقهٔ جباع این ارتفاع به ۷۵۷ متر و در برخی از قسمتهای شرقی به بیش از هزار متر میرسد.<ref>فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص۲۸–۳۰.</ref> | |||
این منطقه با درخت «زیتون» پیوند تاریخی دارد؛ چنانکه در تورات از آن منطقه بهعنوان «بلاد زیتون» یاد شده است. همچنین از قدیم کاشت درختان [[توت]]، پرورش کرم [[ابریشم]]، صنایع ابریشمکشی و حریربافی در تمام این منطقه رواج داشته است.<ref>عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، 1986، ص۲۹۰–۲۹۱.</ref> بندر صور از دورهٔ فنیقی تا کنون در صنایع شیشه معروف بوده و انواع ظرفهای شیشهای و مهرهها به بازارهای خارجی در سواحل شرقی و غربی مدیترانه صادر میشده است.<ref>عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، بیروت، 1986، ص299.</ref> | |||
==جمعیتشناسی جبلعامل== | ==جمعیتشناسی جبلعامل== | ||
جمعیت جبلعامل در ۱۳۱۱ش حدود ۱۲۵۰۰۰ نفر بود<ref>ظاهر، جبلعامل فی الحرب الکونیّة، 1986م، ج۱، ص۲۲.</ref> و این تعداد در دو دهه قبل حدود ۱۵۰۰۰۰ نفر گزارش شده است.<ref>آل صفا، تاریخ جبلعامل، ب1981م، ج۱، ص۲۴.</ref> در ۲۰۰۰م جمعیت این سرزمین به حدود ۵۰۰۰۰۰ نفر رسید.<ref>خلیل، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیا و حاضرا و تطلعات، 2000م، ج۱، ص۶۲۴.</ref> بر اساس گواهی برخی منابع، حدود ۹۰درصد جمعیت جبلعامل شیعهٔ دوازدهامامی، حدود ۵درصد اهل سنّت و ۵درصد دیگر مسیحی مارونی هستند. مارونیها از ۱۱۷۳م در بخشهایی از جبلعامل ساکن شدهاند.<ref>ظاهر، صفحات من تاریخ جبلعامل، 1986م، ج۱، ص۲۴–۲۵.</ref> | |||
جمعیت جبلعامل در | |||
==زبان و میراث فرهنگی جبلعامل== | ==زبان و میراث فرهنگی جبلعامل== | ||
مردم جبلعامل از نظر تباری، عرب اصیل هستند و گویش زبانی آنها از همهٔ گویشهای دیگر سرزمین شام (سوریه) به عربی فصیح نزدیکتر است. همچنین در فرهنگ عمومی و آدابورسوم و اخلاق اجتماعی مانند [[مهمان نوازی|مهماننوازی]]، بخشندگی و حفظ حقوق [[همسایگی]] از میراثداران فرهنگ عربی محسوب میشوند و در ادب منظوم و منثور نیز همین ذوق و سلیقه به چشم میخورد.<ref>فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص81.</ref> | |||
مردم جبلعامل از نظر تباری، عرب اصیل هستند و گویش زبانی آنها از | |||
==تقسیمات کشوری جبلعامل== | ==تقسیمات کشوری جبلعامل== | ||
جبلعامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی بهعنوان استان مستقل بود، اما در تقسیمات کنونی، بیشتر منطقه جبلعامل جزو استانهای نبطیّه و لبنان جنوبی است.<ref>فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص28-30.</ref> جبلعامل روستاها و شهرهای بسیار و معروفی دارد که تعداد کل آنها را ۳۶۵ آبادی ذکر کردهاند.<ref>آل سلیمان، بلدان جبلعامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، 1995م، ج۱، ص453-۴۵۵.</ref> برخی از شهرهای جبلعامل تاریخ کهن و شهرتی بسیار دارد و شخصیتهای مهم علمی، دینی و فرهنگی از آنها برخاستهاند؛ این شهرها عبارت است از صیدا، صور، جزین، نبطیه، اسکندریه، عدلون، بنتجبیل، تبنین، جبع، شقیفه، صَرفَند، عَیناثا، مشغرا (مشعره)، ناقوره و هونین. برخی از این شهرها مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون از بندرهای مهم جبلعامل در دریای مدیترانه هستند.<ref>فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ۷۷–۷۸.</ref> | |||
جبلعامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی بهعنوان استان مستقل بود، اما در تقسیمات کنونی، بیشتر منطقه جبلعامل جزو استانهای نبطیّه و لبنان جنوبی است.<ref>فقیه، جبلعامل | |||
==جاذبههای فرهنگی، تاریخی و گردشگری== | ==جاذبههای فرهنگی، تاریخی و گردشگری== | ||
[[پرونده:جبل عامل (6).jpg|جایگزین=بقایای قلعه باستانی بوفور -قلعه زیبا-قلعه | [[پرونده:جبل عامل (6).jpg|جایگزین=بقایای قلعه باستانی بوفور -قلعه زیبا-قلعه الشقیف-ارنون-لبنان|بندانگشتی|بقایای قلعه باستانی بوفور با نام محلی قلعه الشقیف در ارنون، لبنان]] | ||
=== | ===۱. آثار باستانی=== | ||
در جبلعامل آثار تاریخی فراوانی وجود دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: آثار تاریخی شهرهای صور، صیدا و حومهٔ آنها که از کهنترین نقاط باستانی جهاناند؛ قلعههای متعدد، مانند شقیف ارنون که مربوط به دورهٔ رومیان و دارای موقعیت راهبردی مهمی است؛ قلعهٔ مارون مربوط به دورهٔ اسلامی و قلعههای هونین، تبنین، دوبیه، و قلاویه که مربوط به دورهٔ صلیبیان است.<ref>فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص 19- 28.</ref> | |||
در جبلعامل | ===۲. مکانهای اجتماعی و فرهنگی=== | ||
در جبلعامل بیش از ۴۰۰ مکانِ اجتماعیفرهنگی مانند مسجد، بازار و مدرسه وجود دارد که برخی بسیار معروفاند، از جمله: مساجد نبطیه، صور، هونین، جبع، شقراء و مسجد جامع بنتجبیل، بازارها و مدارس جَبَع، بنتجبیل و نبطیه.<ref>امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ص173-186.</ref> در این منطقه مساجدی وجود دارد که ابوذر غفاری در آنها [[نماز]] خوانده و یک [[مسجد]] در روستای میسالجبل به «مسجد ابوذر غفاری» معروف است.<ref>«جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت شبکهٔ الکوثر.</ref> | |||
=== | ===۳. زیارتگاهها=== | ||
[[پرونده:جبل عامل (1).jpg|جایگزین=مقبره یوشع نبی-جانشین موسی|بندانگشتی|مقبره یوشع نبی]] | |||
وجود آرامگاههای بسیاری از پیامبران از جمله «یوشع بن نون» جانشین «موسی پیامبر» و «حزقیال نبی» و نیز گزارشهایی از رفتوآمدهای حضرت عیسی در بخشهای گوناگون آن سرزمین<ref>امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ۱۷۸–۱۸۰.</ref> و حدیث نبوی که جبل جلیل را از کوههای مقدس الهی دانسته، باعث اهمیت و مقدسدانستن سرزمین جبلعامل شده است. همچنین حضور ابوذر غفاری نیز در جبلعامل موجب پدیدآمدن زیارتگاههایی در آنجا به نام وی شده است. در روستاهای صرفند و میسالجبل جایگاههایی وجود دارند که به اعتقاد مردم، ابوذر آموزههای دینی را در آن تبلیغ میکرده و بههمین دلیل مردم به [[زیارت در فرهنگ شیعه|زیارت]] آنجا میروند.<ref>امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ص۸۳–۸۵.</ref> | |||
[[پرونده:جبل عامل (3).jpg|جایگزین=باغ و موزهٔ ملیتا-لبنان-موزه جنگی|بندانگشتی|باغموزهٔ ملیتا]] | |||
===۴. باغموزهٔ ملیتا=== | |||
باغموزهٔ ملیتا، [[مقاومت لبنان|مقاومت]] [[حزبالله لبنان]] در برابر اشغالگری رژیم صهیونی از ابتدای اشغال بیروت در ۱۹۸۲م و آزادسازی [[لبنان]] در ۲۰۰۰م و [[جنگ ۳۳ روزه]] در سال ۲۰۰۶م را نشان میدهد و شامل اتاق جلسهها و پخش فیلم، بخش لوازم جنگی و تانکهای منهدمشدهٔ اسرائیلی است. بخش جنگل باغ نیز سنگرها و لوازم سربازان حزبالله و سالنی شامل برخی غنائم به دست آمده از صهیونیستها و اطلاعاتی سری از ارتش اسرائیل است.<ref>[https://www.mashreghnews.ir/news/7158/موزه-جنگي-حزب-الله-عکس «موزه جنگی حزبالله+عکس»، خبرگزاری مشرق.]</ref> این باغموزه در یکی از روستاهای اقلیمالتفاح قرار دارد که اطراف آن را ارتفاعات کوهستانی فرا گرفته و شامل آرامگاه پیامبران، اولیا و پادشاهان دورههای مختلف است.<ref>[https://fa.alalam.ir/news/3027206/ملیتا؛-درددل-های-زمین-با-آسمان-تصاویر «ملیتا؛ درددلهای زمین با آسمان-تصاویر»، وبسایت شبکۀ العالم.]</ref> | |||
=== | |||
[[ | |||
[[ | |||
==منابع آبی و کشاورزی جبلعامل== | ==منابع آبی و کشاورزی جبلعامل== | ||
رودهای متعددی چون «لیطانی»، «زهرانی» و «اوّلی» و همچنین چشمهها و چاههای فراوان، آب آشامیدنی و کشاورزی مردم جبلعامل را تأمین میکند. فراوانی منابع آبی و زمینهای حاصلخیز باعث شده است که انواع محصولات کشاورزی مانند حبوبات، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب در این منطقه تولید شود. همچنین دشتهای ساحلی باریک و حاصلخیزی از جمله منطقهٔ صُور، عَدْلون و غازیه در غرب جبلعامل، مَرْجَعِیون در شرق و رَمیله در شمال از مهمترین مناطق کشاورزی این سرزمین محسوب میشود<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص ۳۱۱–۳۱۳.</ref> که زمینهٔ اشتغال مردم را برای پرورش انواع دام از جمله گاو، گاومیش، گوسفند، اسب، الاغ و قاطر را در این سرزمین فراهم کرده است.<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص۳۱۳.</ref> | |||
==حوزهٔ علمیهٔ جبلعامل== | |||
سابقهٔ تشیع در جبلعامل از قرن اول هجری تا امروز امتداد داشته و از میان شیعیان این منطقه عالمان دینی بزرگ و صاحب آثار مهم برخاستهاند که حر عاملی در کتاب «أمَلُ الآمِل فی علماء جبلعامل» نام صدها دانشمند شیعی را گرد آورده است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5958/حوزه-علمیه-جبل-عامل?SID=141505 «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> مهمترین حوزههای علمیه جبلعامل در روستای میس و شهرهای جِزّین، عَیناتا، جُبَع، مَشْغَرَه و کَرَک پایهگذاری شده است. شهید اول، شهید ثانی، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از علمای مشهور [[حوزه علمیه|حوزهٔ علمیهٔ]] جبلعامل هستند. دانشآموختگان حوزهٔ جبلعامل و آثار تألیفشده این حوزه بیشترین تأثیر را در شکلگیری حوزههای عملیهٔ شیعه و حتی حوزهٔ نجفِ متأخر داشته است.<ref>مهاجر، «حوزه علمیه (جبلعامل)»، 1389ش، ص400-405.</ref> پژوهشگران سه دورهٔ مهم را برای حوزهٔ علمیهٔ جبلعامل ذکر کردهاند: | |||
== | ===الف) دورهٔ اول=== | ||
این دوره از قرن اول تا قرن هفتم هجری را شامل میشود که با گسترش فرهنگ تشیع از سوی ابوذر غفاری آغاز شد و با پیدایش دانشمندان شیعه ادامه یافت. تأسیس «بیتالحکمة» در طرابلس به این دوره برمیگردد که در کنار آن کتابخانهای نیز دایر بود و «ابو العلاء معری» از بازدیدکنندگان آن بوده است. در این دوره دهها کتاب نوشته شد که رسائل شریف مرتضی از جملهٔ آنها است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5958/حوزه-علمیه-جبل-عامل?SID=141505 «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> | |||
===ب) دورهٔ دوم=== | |||
این دوره از قرن هشتم تا یازدهم را شامل میشود و از پرتحرکترین دورههای حوزهٔ علمیهٔ جبلعامل است. پرورش و حضور شخصیتهای علمی و فقهی مانند شهید اول، شهید ثانی و محقق کرکی و مهاجرت علمای بزرگ به ایران برای گسترش فرهنگ تشیع، برخی از دستآوردهای حوزهٔ جبلعامل در این دوره است که آن را از حوزه علمیهٔ عراق متمایز میکند. برای مثال، شهید اول در این حوزه کتابهای زیادی نوشت که «اللمعة الدمشقیه» از آن جمله است و تا امروز در تمام حوزههای علمیهٔ شعیه تدریس میشود. همچنین در این دوره اندیشهٔ اصولی درحوزههای علمیه ایران از سوی دانشمندان جبلعامل مطرح و رواج شد. علمای جبلعامل علاوهبر کتابهای فقهی، در علوم حدیث، [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و علوم ادبی آثار زیادی تولید کردند که نقش مهم در تحکیم بنیانهای فرهنگ تشیع داشت.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5958/حوزه-علمیه-جبل-عامل?SID=141505 «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> | |||
===د) دورهٔ سوم=== | |||
دورهٔ سوم از قرن دوازدهم تا عصر حاضر را شامل میشود که در این دوره حرکت علمی همچنان ادامه یافت، اما از پویایی آن آن کاسته شد و اکثر دانشمندان برای تکمیل علوم خود به [[حوزه علمیه قم|حوزههای علمیه قم]] و نجف [[مهاجرت]] کردند. از دانشمندان حوزه علمیهٔ جبلعامل در این دوره میتوان به شرفالدین عاملی، سیدمحسن امین، [[امام موسی صدر]]، سیدمحمدحسین فضلالله، محمدجواد مغنیه، محمدمهدی شمسالدین، راغب حرب، [[سید عباس موسوی|سیدعباس موسوی]]<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5958/حوزه-علمیه-جبل-عامل?SID=141505 «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> و [[سیدحسن نصرالله]] نام برد.<ref>رفعتسید، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، 1394ش، ص23.</ref> | |||
===د) | |||
==نقش جبلعامل در تاریخ اسلام== | ==نقش جبلعامل در تاریخ اسلام== | ||
===۱. خاستگاه اندیشهٔ نظام سیاسی اسلام=== | |||
جبلعامل اولین خاستگاه اندیشهٔ نظام سیاسی اسلام محسوب میشود؛ شهید اول برای نخستینبار در تاریخ تشیع ظرفیت فقه سیاسی شیعه را در جبلعامل فعال کرد. وی در ابتدا، بر ضرورت حکومت دینی تصریح کرد و تمایل به اجتماع را از ضروریات سبک زندگی انسانی دانست.<ref>عبداللهنسب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبلعامل مقاله»، 1398ش، ص144.</ref> شهید اول با پیروی از «نظام وکالت» که در عصر حضور ائمه برای جمعآوری وجوهات شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برجستهٔ خود به مناطق مختلف جبلعامل فرستاد.<ref>رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبلعامل»، 1399ش، 160-164.</ref> او از فقیه جامعالشرایط با عنوان نایب عام امام یاد کرده و قایل به اختیارات او در تصدی برخی مناصب سیاسی بود. فعالیتهایی که وی در زمینهٔ اجتماعی انجام میداد، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبلعامل محسوب میشود که باعث شکلگیری برخی فعالیتهای سیاسی [[شیعیان]] شد و زمینهٔ حکومت دینی بر اساس فقه اهلبیت را فراهم کرد.<ref>رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبلعامل»، 1399ش، 160-164.</ref> | |||
=== | ===۲. گسترش و رسمیت مذهب تشیع=== | ||
هجرت عالمان بزرگ جبلعامل به ایران در عصر صفوی، از عوامل مهم گسترش و رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران بود. آنها از راههای گوناگون مانند تألیف کتابهای مختلف در اثبات حقانیت مذهب شیعه، تلاش برای تأسیس حوزههای علمیه، آموزش علوم اسلامی، قضاوت، ارشاد و تولیت مساجد و مدارس در راه گسترش شیعه تلاش کردند. شاهان صفوی نیز با پشتیبانی از آنها مانند اختصاصدادن مبالغی برای طلبههای علوم دینی، تعیین مقرری برای استادان و همچنین تأسیس موقوفاتی برای این امور، بر موفقیت این روند افزودند. از نظر سیاسی و اجتماعی نیز آنها در ساختار قدرت و تصمیمگیریهای مهم نقش داشتند. فعالیت در مقام شیخالاسلامی، مقام صدرات، ملاباشیگری، امامت [[جمعه]] و جماعت از جملهٔ این فعالیتها بود.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/372344/نقش-عالمان-جبل-عامل-در-تثبیت-حوزه-تشیع «نقش عالمان جبلعامل در تثبیت حوزه تشیع»، خبرگزاری رسمی حوزه.]</ref> برخی از عالمان عامِلی نیز به هند رفتند و در آنجا مناصب علمی و سیاسی یافتند و به گسترش تشیع در آنجا کمک کردند.<ref>فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص66.</ref> | |||
هجرت عالمان بزرگ جبلعامل به ایران در عصر صفوی، از عوامل مهم گسترش و رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران بود. آنها از | |||
==جبلعامل در دوران معاصر== | ==جبلعامل در دوران معاصر== | ||
جبلعامل در دوران معاصر کانون تحولات مهم سیاسی، فرهنگی و نظامی و خاستگاه تفکر نظاممند و هدفمند اسلامی بوده که در بازسازی هویت و قدرت تشیع و شکلگیری مقاومت اسلامی نقش مهم داشته است. برای مثال «سیدعبدالحسین شرفالدین» عالم بزرگ شیعه مبارزه با استعمار فرانسه را از جبلعمل شروع کرد و کنفرانس بسیار بزرگی در درة وادیالحجیر در جبلعامل تشکیل داد و بسیاری از شخصیتهای سیاسی و دینی [[شیعه]] را در آنجا برای سازماندهی مبارزهٔ ضد استعمار، جمع کرد.<ref>[http://www.imam-sadr.com/درباره-امام/نمایش-درباره-امام/tabid/113/ArticleId/15903/جبل-عامل، «جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت مؤسسۀ تحقیقاتی-فرهنگی امام موسی.]</ref> همچنین امام موسی صدر به دعوت علمای جبلعامل به لبنان مهاجرت و مجلس اعلای شیعیان لبنان و سپس جنبش امل را پایهگذاری کرد. حزبالله لبنان بهعنوان بزرگترین و مهمترین نیروی مقاومت اسلامی در جبلعامل شکل گرفت و این منطقه در طول مبارزه با رژیم صهیونیستی همواره خط مقدم نبرد بوده است.<ref>[https://fa.alalam.ir/news/3027206/ملیتا؛-درددل-های-زمین-با-آسمان-تصاویر «ملیتا؛ درددلهای زمین با آسمان-تصاویر»، وبسایت شبکۀ العالم.]</ref> | |||
جبلعامل در دوران معاصر کانون تحولات مهم سیاسی، فرهنگی و نظامی و خاستگاه تفکر نظاممند و هدفمند اسلامی بوده که در بازسازی هویت و قدرت تشیع و شکلگیری مقاومت اسلامی نقش مهم داشته است. برای مثال «سیدعبدالحسین شرفالدین» عالم بزرگ شیعه مبارزه با استعمار فرانسه را از جبلعمل شروع کرد و کنفرانس بسیار بزرگی در درة وادیالحجیر در جبلعامل تشکیل داد و بسیاری از شخصیتهای سیاسی و دینی شیعه را در آنجا برای سازماندهی | |||
==جبلعامل در آثار پژوهشگران== | ==جبلعامل در آثار پژوهشگران== | ||
جبلعامل بهدلیل اهمیت و نقش آن در تاریخ و فرهنگ جهان اسلام مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و آثار متعددی دربارهٔ آن تولید شده که از جملهٔ آنها میتوان به صفحات من تاریخ جبلعامل، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، جبلعامل فی التّاریخ، خطط جبلعامل، جبلعامل: السَّیف والقلم، حرکات النضال فی جبلعامل، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، تاریخ جبلعامل و المتاولة او الشیعة فی جبلعامل، اشاره کرد.<ref>مهاجر، «حوزه علمیه (جبلعامل)»، 1389ش، ص621.</ref> نخستین و مهمترین کتاب تاریخی «أمَلُ الآمِل فی علماء جبلعامل» است که توسط شیخ حر عاملی دربارهٔ حرکتهای علمی در جبلعامل و عالمان بزرگ آن نوشته شده است.<ref>مهاجر، جبلعامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، ۲۰۰۱م، ص19-30.</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{آغاز منابع}} | |||
* آل سلیمان، ابراهیم، بلدان جبلعامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، بیروت، مؤسسة الدائرة، ۱۹۹۵م. | |||
* آل صفا، محمدجابر، تاریخ جبلعامل، بیروت، دارالکتاب، ۱۹۸۱م. | |||
* امین، محسن، خطط جبلعامل، بیروت، دارالانصاف، ۱۴۰۳ق. | |||
* امین، حسن، جبلعامل: السَّیف والقلم، بیروت، دار الامیر، ۲۰۰۳م. | |||
* اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلامرضا جمشیدنژاد، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۶ش. | |||
* بنوت، جهاد، حرکات النضال فی جبلعامل، به کوشش وجیه کوثرانی، بیروت، ۱۹۹۳م. | |||
* «جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت شبکهٔ الکوثر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۹۶ش. | |||
* «جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت مؤسسهٔ تحقیقاتی-فرهنگی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۳ش. | |||
* حتی، فیلیپ، لبنان فی التاریخ، ترجمهٔ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه، ۱۹۵۹م. | |||
* حوت، بیان نویهض، فلسطین، بیروت، بینا، ۱۹۹۱م. | |||
* «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳ مرداد ۱۳۸۵ش. | |||
* خلیل، شرفالدین، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، بیروت، بینا، ۲۰۰۰م. | |||
* رفعتسید، احمد، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، قم، نشر معارف، ۱۳۹۴ش. | |||
* رهدار، احمد، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبلعامل»، مجلهٔ فقه و سیاست، شمارهٔ دوم، ۱۳۹۹ش. | |||
* «شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۳ش. | |||
* ظاهر، سلیمان، جبلعامل فی الحرب الکونیّة، بیروت، دار المطبوعات الشرقیة، ۱۹۸۶م. | |||
* عبداللهنسب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبلعامل مقاله»، مجلهٔ سیاست متعالیه، شمارهٔ ۲۶، پاییز ۱۳۹۸ش، ص۱۳۷. | |||
* عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، بیروت، مؤسسة الدراسات الفلسطینیة، ۱۹۸۶م. | |||
* فقیه، محمدتقی، جبلعامل فی التاریخ، بیروت، دارالاضواء، ۱۹۸۶م. | |||
* مکی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، ۱۹۹۱م. | |||
* مکی، محمدکاظم، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، بیروت، دار الزهراء، ۱۹۹۱م. | |||
* «ملیتا؛ درد دلهای زمین با آسمان-تصاویر»، وبسایت شبکهٔ العالم، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ش. | |||
* مهاجر، جعفر، جبلعامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، بیروت، دار الحق، ۲۰۰۱م. | |||
* مهاجر، جعفر، «حوزه علمیه (جبلعامل)»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ۱۳۸۹ش. | |||
* «موزه جنگی حزبالله+عکس»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۸۹ش. | |||
* «نقش عالمان جبلعامل در تثبیت حوزه تشیع»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۳۹۴ش. | |||
* یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، بیرت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۲م. | |||
{{پایان منابع}} | |||
{{لبنان-افقی}} | |||
[[رده:شهرهای لبنان]] | |||
[[رده:شیعه در لبنان]] | |||
[[رده:لبنان]] | |||
[[رده:مناطق مسکونی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۵:۲۷
.jpg)
جبل عامل؛ سرزمین ساحلی در جنوب لبنان و از کانونهای مهم گسترش فرهنگ تشیع.
جبل عامل، منطقهای حاصلخیز در جنوب لبنان و از کانونهای فرهنگ و تمدن فنیقی در دوران باستان و از مراکز مهم فرهنگی شیعه در دوران اسلامی است. این منطقه بهدلیل موقعیت راهبردی، حاصلخیزی، آثار باستانی نقش آن در گسترش فرهنگ تشیع از اهمیت و جایگاه والایی در جهان اسلام برخوردار است.
نامگذاری به جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جبلعامل در منابع مختلف با نامهای «سرزمین بشارت»،[۱] «جبل الجلیل»، «جبل الخلیل»، «جبلعامله»، «جبل بنیعامله»، «بلاد بشاره» یا «بشارتین» یاد شده است.[۲] نخستینبار این نام بهصورت جبل یا ناحیهٔ جلیل در عهد جدید ذکر شده است.[۳] به گواهی تاریخ این منطقه بهدلیل کوچ قبیلهٔ قحطانی عامله (بنیعامله) از یمن به شام، در سدهٔ دوم میلادی جبلعامل نامیده شد.[۴] پس از آنکه صلاحالدین ایوبی در ۵۸۶ق بخش اعظم جبلعامل را به یکی از سرداران به نام حسامالدین محمدبن بشارة عاملی واگذار کرد، این سرزمین به بلاد بشاره معروف شد.[۵] «لبنان جنوبی»، «لبنان صغیر» و «الجنوب» از دیگر نامهای دیگر این منطقه در منابع است.[۶]
تاریخچه جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سرزمین جبلعامل در دوران باستان محل زندگی کنعانیانِ سامیتبار[۷] و شهر «صور» در این منطقه خاستگاه دانشمندان بزرگی مانند «موخوس صیدونی»، «امورفیس صوری»،[۸] «اقلیدس»[۹] و «فرفوریوس» بوده است.[۱۰] قبیلهٔ عامله در پی حادثهٔ طبیعی سیل و ویرانی سد مأرب در سرآغاز هزارهٔ قبل از میلاد، در مقطعهای مختلف زمانی از همان زمان تا سدههای نزدیک به ظهور اسلام به تدریج از یمن، نخست به جنوب بحرالمیت و سپس به کوهساران جبلعامل کوچیدهاند.[۱۱]
مردم این سرزمین در دوران پیش از اسلام به آیین مسیحیت معتقد بودهاند[۱۲] و پس از آغاز فتح اسلامی سرزمین شام، دین اسلام را قبول کردند و از همان زمان به پیروی از امام علی (تشیع) معروف شدند.[۱۳] از نظر سیاسی و نظامی، هنگام ظهور اسلام این منطقه در تصرف دولت بیزانس بود و در ۶۳۳م سپاه اسلام به مرزهای شام رسید. در جنگ یرموک که در ساحل رودی به همین نام رخ داد، مسلمانان نیروهای بیزانسی را به سمت شمال راندند و این مناطق به دست سپاه اسلام افتاد.[۱۴]
در قرنهای ۶ تا ۸ هجری قمری شیعیان این منطقه از نظر علمی قوت یافتند، اما از جانب اهلسنت این منطقه، به رافضیبودن متهم شدند و تحت ستم قرار گرفتند. تعداد زیادی از عالمان شیعی از جمله شهید اول در این درگیریها کشته شدند و تعداد زیاد آنها به جاهای دیگر از جمله ایران مهاجرت کردند.[۱۵]
اهمیت و جایگاه جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ].jpg)
۱. جبلعامل موقعیت ممتاز جغرافیایی، پیشینهٔ تاریخی غنی و نقش مهم در تاریخ تمدن و فرهنگ بشری داشته است.[۱۶] در شمال این سرزمین، شهر مهم صیدا واقع شده که ریشهٔ تاریخی آن به عصر فنیقیها میرسد. صیدا در آن زمان «صیدون» نامیده میشد و آثار معتدد و مهم تاریخی از دوران فتوحات اسلامی و تاریخ عثمانی در آن وجود دارد.[۱۷]
در جنوب این سرزمین شهر صور قرار گرفته که یکی از مهمترین شهرهای بندری و تاریخی مدیترانه با آثار تاریخی فراوان، از نفوذ دریایی و موقعیت بازرگانی و راهبردی برخوردار است. در میانهٔ جبلعامل شهر نبطیه مرکز بازرگانی مهمی در تاریخ جبلعامل و محل تولد و پرورش بسیاری از اندیشمندان بهویژه در آغاز قرن نوزدهم میلادی است. در شمال شرقی این منطقه شهر جزین، زادگاه «محمد بن جمالالدین مکی عاملی» مشهور به «شهید اول» و دارای نخستین مدرسهٔ دینی در تاریخ علمی این سرزمین است.[۱۸]
۲. جبلعامل از پایگاههای بسیار مهم و قدیمی تشیع محسوب میشود که با فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ابوذر غفاری از دوران خلافت عثمان آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.[۱۹] بر اساس مطالعات جامعهشناختی، اثر حضور و فعالیتهای ابوذر در سبک زندگی شیعیان جبلعامل امروزه نیز مشهود است؛ برای مثال شیعیان این منطقه مانند او دارای ویژگیهایی مانند صراحت لهجه، صداقت و دفاع از حق و مقابله با ثروتاندوزی هستند.[۲۰]
همچنین این منطقه خاستگاه مکتب فقهی مهمی در تاریخ تشیع است که توسط شهید اول تأسیس و بستر تربیت فقها و عالمان مشهوری مانند محقق کرکی، شهید ثانی و شیخ بهائی شد. مهاجرت فقهای جبلعاملی به کشورهای اسلامی بهیژه به ایران در عصر صفوی زمینههای عملیِ نظامسازی سیاسی و ایجاد ساختارهای مذهبی را فراهم کرد و نقش مهمی در زیستجهان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تشیع در سراسر منطقه بهخصوص ایران داشت.[۲۱]
موقعیت جغرافیایی جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]منطقهٔ جبلعامل سرزمینهای ساحلی و کوهستانی جنوبی لبنان را شامل میشود و در گذشته اراضی وسیعتری را در بر میگرفته است، اما در حالحاضر میان چند استان تقسیم شده است. جبلعامل از شمال به رود اَوَّلی (فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام ابوفَطْرَس یا نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا «دریاچهٔ حوله» (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا و از غرب به دریای مدیترانه محدود میشود.[۲۲] میانگین طول منطقهٔ جبلعامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و عرض منطقه از شرق تا غرب حدود چهل کیلومتر و مساحت کل آن حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است.[۲۳]
ویژگیهای اقلیمی جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جبلعامل در قسمت شرقی از رشته کوهها و تپههای به همپیوسته و در قسمت غربی از دشتهای ساحلی تشکیل شده است که ارتفاع آن از غرب به شرق افزایش مییابد؛ بهطوری که در منطقهٔ جباع این ارتفاع به ۷۵۷ متر و در برخی از قسمتهای شرقی به بیش از هزار متر میرسد.[۲۴]
این منطقه با درخت «زیتون» پیوند تاریخی دارد؛ چنانکه در تورات از آن منطقه بهعنوان «بلاد زیتون» یاد شده است. همچنین از قدیم کاشت درختان توت، پرورش کرم ابریشم، صنایع ابریشمکشی و حریربافی در تمام این منطقه رواج داشته است.[۲۵] بندر صور از دورهٔ فنیقی تا کنون در صنایع شیشه معروف بوده و انواع ظرفهای شیشهای و مهرهها به بازارهای خارجی در سواحل شرقی و غربی مدیترانه صادر میشده است.[۲۶]
جمعیتشناسی جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جمعیت جبلعامل در ۱۳۱۱ش حدود ۱۲۵۰۰۰ نفر بود[۲۷] و این تعداد در دو دهه قبل حدود ۱۵۰۰۰۰ نفر گزارش شده است.[۲۸] در ۲۰۰۰م جمعیت این سرزمین به حدود ۵۰۰۰۰۰ نفر رسید.[۲۹] بر اساس گواهی برخی منابع، حدود ۹۰درصد جمعیت جبلعامل شیعهٔ دوازدهامامی، حدود ۵درصد اهل سنّت و ۵درصد دیگر مسیحی مارونی هستند. مارونیها از ۱۱۷۳م در بخشهایی از جبلعامل ساکن شدهاند.[۳۰]
زبان و میراث فرهنگی جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]مردم جبلعامل از نظر تباری، عرب اصیل هستند و گویش زبانی آنها از همهٔ گویشهای دیگر سرزمین شام (سوریه) به عربی فصیح نزدیکتر است. همچنین در فرهنگ عمومی و آدابورسوم و اخلاق اجتماعی مانند مهماننوازی، بخشندگی و حفظ حقوق همسایگی از میراثداران فرهنگ عربی محسوب میشوند و در ادب منظوم و منثور نیز همین ذوق و سلیقه به چشم میخورد.[۳۱]
تقسیمات کشوری جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جبلعامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی بهعنوان استان مستقل بود، اما در تقسیمات کنونی، بیشتر منطقه جبلعامل جزو استانهای نبطیّه و لبنان جنوبی است.[۳۲] جبلعامل روستاها و شهرهای بسیار و معروفی دارد که تعداد کل آنها را ۳۶۵ آبادی ذکر کردهاند.[۳۳] برخی از شهرهای جبلعامل تاریخ کهن و شهرتی بسیار دارد و شخصیتهای مهم علمی، دینی و فرهنگی از آنها برخاستهاند؛ این شهرها عبارت است از صیدا، صور، جزین، نبطیه، اسکندریه، عدلون، بنتجبیل، تبنین، جبع، شقیفه، صَرفَند، عَیناثا، مشغرا (مشعره)، ناقوره و هونین. برخی از این شهرها مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون از بندرهای مهم جبلعامل در دریای مدیترانه هستند.[۳۴]
جاذبههای فرهنگی، تاریخی و گردشگری
[ویرایش | ویرایش مبدأ].jpg)
۱. آثار باستانی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در جبلعامل آثار تاریخی فراوانی وجود دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: آثار تاریخی شهرهای صور، صیدا و حومهٔ آنها که از کهنترین نقاط باستانی جهاناند؛ قلعههای متعدد، مانند شقیف ارنون که مربوط به دورهٔ رومیان و دارای موقعیت راهبردی مهمی است؛ قلعهٔ مارون مربوط به دورهٔ اسلامی و قلعههای هونین، تبنین، دوبیه، و قلاویه که مربوط به دورهٔ صلیبیان است.[۳۵]
۲. مکانهای اجتماعی و فرهنگی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در جبلعامل بیش از ۴۰۰ مکانِ اجتماعیفرهنگی مانند مسجد، بازار و مدرسه وجود دارد که برخی بسیار معروفاند، از جمله: مساجد نبطیه، صور، هونین، جبع، شقراء و مسجد جامع بنتجبیل، بازارها و مدارس جَبَع، بنتجبیل و نبطیه.[۳۶] در این منطقه مساجدی وجود دارد که ابوذر غفاری در آنها نماز خوانده و یک مسجد در روستای میسالجبل به «مسجد ابوذر غفاری» معروف است.[۳۷]
۳. زیارتگاهها
[ویرایش | ویرایش مبدأ].jpg)
وجود آرامگاههای بسیاری از پیامبران از جمله «یوشع بن نون» جانشین «موسی پیامبر» و «حزقیال نبی» و نیز گزارشهایی از رفتوآمدهای حضرت عیسی در بخشهای گوناگون آن سرزمین[۳۸] و حدیث نبوی که جبل جلیل را از کوههای مقدس الهی دانسته، باعث اهمیت و مقدسدانستن سرزمین جبلعامل شده است. همچنین حضور ابوذر غفاری نیز در جبلعامل موجب پدیدآمدن زیارتگاههایی در آنجا به نام وی شده است. در روستاهای صرفند و میسالجبل جایگاههایی وجود دارند که به اعتقاد مردم، ابوذر آموزههای دینی را در آن تبلیغ میکرده و بههمین دلیل مردم به زیارت آنجا میروند.[۳۹]
.jpg)
۴. باغموزهٔ ملیتا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]باغموزهٔ ملیتا، مقاومت حزبالله لبنان در برابر اشغالگری رژیم صهیونی از ابتدای اشغال بیروت در ۱۹۸۲م و آزادسازی لبنان در ۲۰۰۰م و جنگ ۳۳ روزه در سال ۲۰۰۶م را نشان میدهد و شامل اتاق جلسهها و پخش فیلم، بخش لوازم جنگی و تانکهای منهدمشدهٔ اسرائیلی است. بخش جنگل باغ نیز سنگرها و لوازم سربازان حزبالله و سالنی شامل برخی غنائم به دست آمده از صهیونیستها و اطلاعاتی سری از ارتش اسرائیل است.[۴۰] این باغموزه در یکی از روستاهای اقلیمالتفاح قرار دارد که اطراف آن را ارتفاعات کوهستانی فرا گرفته و شامل آرامگاه پیامبران، اولیا و پادشاهان دورههای مختلف است.[۴۱]
منابع آبی و کشاورزی جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]رودهای متعددی چون «لیطانی»، «زهرانی» و «اوّلی» و همچنین چشمهها و چاههای فراوان، آب آشامیدنی و کشاورزی مردم جبلعامل را تأمین میکند. فراوانی منابع آبی و زمینهای حاصلخیز باعث شده است که انواع محصولات کشاورزی مانند حبوبات، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب در این منطقه تولید شود. همچنین دشتهای ساحلی باریک و حاصلخیزی از جمله منطقهٔ صُور، عَدْلون و غازیه در غرب جبلعامل، مَرْجَعِیون در شرق و رَمیله در شمال از مهمترین مناطق کشاورزی این سرزمین محسوب میشود[۴۲] که زمینهٔ اشتغال مردم را برای پرورش انواع دام از جمله گاو، گاومیش، گوسفند، اسب، الاغ و قاطر را در این سرزمین فراهم کرده است.[۴۳]
حوزهٔ علمیهٔ جبلعامل
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سابقهٔ تشیع در جبلعامل از قرن اول هجری تا امروز امتداد داشته و از میان شیعیان این منطقه عالمان دینی بزرگ و صاحب آثار مهم برخاستهاند که حر عاملی در کتاب «أمَلُ الآمِل فی علماء جبلعامل» نام صدها دانشمند شیعی را گرد آورده است.[۴۴] مهمترین حوزههای علمیه جبلعامل در روستای میس و شهرهای جِزّین، عَیناتا، جُبَع، مَشْغَرَه و کَرَک پایهگذاری شده است. شهید اول، شهید ثانی، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از علمای مشهور حوزهٔ علمیهٔ جبلعامل هستند. دانشآموختگان حوزهٔ جبلعامل و آثار تألیفشده این حوزه بیشترین تأثیر را در شکلگیری حوزههای عملیهٔ شیعه و حتی حوزهٔ نجفِ متأخر داشته است.[۴۵] پژوهشگران سه دورهٔ مهم را برای حوزهٔ علمیهٔ جبلعامل ذکر کردهاند:
الف) دورهٔ اول
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این دوره از قرن اول تا قرن هفتم هجری را شامل میشود که با گسترش فرهنگ تشیع از سوی ابوذر غفاری آغاز شد و با پیدایش دانشمندان شیعه ادامه یافت. تأسیس «بیتالحکمة» در طرابلس به این دوره برمیگردد که در کنار آن کتابخانهای نیز دایر بود و «ابو العلاء معری» از بازدیدکنندگان آن بوده است. در این دوره دهها کتاب نوشته شد که رسائل شریف مرتضی از جملهٔ آنها است.[۴۶]
ب) دورهٔ دوم
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این دوره از قرن هشتم تا یازدهم را شامل میشود و از پرتحرکترین دورههای حوزهٔ علمیهٔ جبلعامل است. پرورش و حضور شخصیتهای علمی و فقهی مانند شهید اول، شهید ثانی و محقق کرکی و مهاجرت علمای بزرگ به ایران برای گسترش فرهنگ تشیع، برخی از دستآوردهای حوزهٔ جبلعامل در این دوره است که آن را از حوزه علمیهٔ عراق متمایز میکند. برای مثال، شهید اول در این حوزه کتابهای زیادی نوشت که «اللمعة الدمشقیه» از آن جمله است و تا امروز در تمام حوزههای علمیهٔ شعیه تدریس میشود. همچنین در این دوره اندیشهٔ اصولی درحوزههای علمیه ایران از سوی دانشمندان جبلعامل مطرح و رواج شد. علمای جبلعامل علاوهبر کتابهای فقهی، در علوم حدیث، تفسیر و علوم ادبی آثار زیادی تولید کردند که نقش مهم در تحکیم بنیانهای فرهنگ تشیع داشت.[۴۷]
د) دورهٔ سوم
[ویرایش | ویرایش مبدأ]دورهٔ سوم از قرن دوازدهم تا عصر حاضر را شامل میشود که در این دوره حرکت علمی همچنان ادامه یافت، اما از پویایی آن آن کاسته شد و اکثر دانشمندان برای تکمیل علوم خود به حوزههای علمیه قم و نجف مهاجرت کردند. از دانشمندان حوزه علمیهٔ جبلعامل در این دوره میتوان به شرفالدین عاملی، سیدمحسن امین، امام موسی صدر، سیدمحمدحسین فضلالله، محمدجواد مغنیه، محمدمهدی شمسالدین، راغب حرب، سیدعباس موسوی[۴۸] و سیدحسن نصرالله نام برد.[۴۹]
نقش جبلعامل در تاریخ اسلام
[ویرایش | ویرایش مبدأ]۱. خاستگاه اندیشهٔ نظام سیاسی اسلام
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جبلعامل اولین خاستگاه اندیشهٔ نظام سیاسی اسلام محسوب میشود؛ شهید اول برای نخستینبار در تاریخ تشیع ظرفیت فقه سیاسی شیعه را در جبلعامل فعال کرد. وی در ابتدا، بر ضرورت حکومت دینی تصریح کرد و تمایل به اجتماع را از ضروریات سبک زندگی انسانی دانست.[۵۰] شهید اول با پیروی از «نظام وکالت» که در عصر حضور ائمه برای جمعآوری وجوهات شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برجستهٔ خود به مناطق مختلف جبلعامل فرستاد.[۵۱] او از فقیه جامعالشرایط با عنوان نایب عام امام یاد کرده و قایل به اختیارات او در تصدی برخی مناصب سیاسی بود. فعالیتهایی که وی در زمینهٔ اجتماعی انجام میداد، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبلعامل محسوب میشود که باعث شکلگیری برخی فعالیتهای سیاسی شیعیان شد و زمینهٔ حکومت دینی بر اساس فقه اهلبیت را فراهم کرد.[۵۲]
۲. گسترش و رسمیت مذهب تشیع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]هجرت عالمان بزرگ جبلعامل به ایران در عصر صفوی، از عوامل مهم گسترش و رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران بود. آنها از راههای گوناگون مانند تألیف کتابهای مختلف در اثبات حقانیت مذهب شیعه، تلاش برای تأسیس حوزههای علمیه، آموزش علوم اسلامی، قضاوت، ارشاد و تولیت مساجد و مدارس در راه گسترش شیعه تلاش کردند. شاهان صفوی نیز با پشتیبانی از آنها مانند اختصاصدادن مبالغی برای طلبههای علوم دینی، تعیین مقرری برای استادان و همچنین تأسیس موقوفاتی برای این امور، بر موفقیت این روند افزودند. از نظر سیاسی و اجتماعی نیز آنها در ساختار قدرت و تصمیمگیریهای مهم نقش داشتند. فعالیت در مقام شیخالاسلامی، مقام صدرات، ملاباشیگری، امامت جمعه و جماعت از جملهٔ این فعالیتها بود.[۵۳] برخی از عالمان عامِلی نیز به هند رفتند و در آنجا مناصب علمی و سیاسی یافتند و به گسترش تشیع در آنجا کمک کردند.[۵۴]
جبلعامل در دوران معاصر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جبلعامل در دوران معاصر کانون تحولات مهم سیاسی، فرهنگی و نظامی و خاستگاه تفکر نظاممند و هدفمند اسلامی بوده که در بازسازی هویت و قدرت تشیع و شکلگیری مقاومت اسلامی نقش مهم داشته است. برای مثال «سیدعبدالحسین شرفالدین» عالم بزرگ شیعه مبارزه با استعمار فرانسه را از جبلعمل شروع کرد و کنفرانس بسیار بزرگی در درة وادیالحجیر در جبلعامل تشکیل داد و بسیاری از شخصیتهای سیاسی و دینی شیعه را در آنجا برای سازماندهی مبارزهٔ ضد استعمار، جمع کرد.[۵۵] همچنین امام موسی صدر به دعوت علمای جبلعامل به لبنان مهاجرت و مجلس اعلای شیعیان لبنان و سپس جنبش امل را پایهگذاری کرد. حزبالله لبنان بهعنوان بزرگترین و مهمترین نیروی مقاومت اسلامی در جبلعامل شکل گرفت و این منطقه در طول مبارزه با رژیم صهیونیستی همواره خط مقدم نبرد بوده است.[۵۶]
جبلعامل در آثار پژوهشگران
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جبلعامل بهدلیل اهمیت و نقش آن در تاریخ و فرهنگ جهان اسلام مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و آثار متعددی دربارهٔ آن تولید شده که از جملهٔ آنها میتوان به صفحات من تاریخ جبلعامل، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، جبلعامل فی التّاریخ، خطط جبلعامل، جبلعامل: السَّیف والقلم، حرکات النضال فی جبلعامل، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، تاریخ جبلعامل و المتاولة او الشیعة فی جبلعامل، اشاره کرد.[۵۷] نخستین و مهمترین کتاب تاریخی «أمَلُ الآمِل فی علماء جبلعامل» است که توسط شیخ حر عاملی دربارهٔ حرکتهای علمی در جبلعامل و عالمان بزرگ آن نوشته شده است.[۵۸]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ امین، خطط جبلعامل، 1380 ق، ج1، ص47- 48.
- ↑ یعقوبی، البلدان، 2002م، ص127.
- ↑ مکی، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، ۱۹۹۱م، ص18.
- ↑ مکی، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، 1991م، ص42-44.
- ↑ مکی، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، 1991م، ص42-44.
- ↑ مهاجر، جبلعامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، ۲۰۰۱م، ص۲۲۸–۲۲۹.
- ↑ حتی، لبنان فی التاریخ، 1959م، ص9.
- ↑ بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص24.
- ↑ اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص179.
- ↑ اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص215.
- ↑ آل صفا، تاریخ جبلعامل، 1981م، ص83.
- ↑ حوت، فلسطین، 1991م، ص71.
- ↑ فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص31.
- ↑ بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص29-30.
- ↑ شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص24.
- ↑ بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ۲۳–۲۴.
- ↑ بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ۲۳–۲۴.
- ↑ مکی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، 1991م، ص۳۴.
- ↑ شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ عبداللهنسب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبلعامل مقاله»، 1398ش، ص137.
- ↑ امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ص۶۱–۶۶.
- ↑ امین، جبلعامل: السَّیف والقلم، 2003م، ج۱، ص۳۷.
- ↑ فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص۲۸–۳۰.
- ↑ عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، 1986، ص۲۹۰–۲۹۱.
- ↑ عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، بیروت، 1986، ص299.
- ↑ ظاهر، جبلعامل فی الحرب الکونیّة، 1986م، ج۱، ص۲۲.
- ↑ آل صفا، تاریخ جبلعامل، ب1981م، ج۱، ص۲۴.
- ↑ خلیل، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیا و حاضرا و تطلعات، 2000م، ج۱، ص۶۲۴.
- ↑ ظاهر، صفحات من تاریخ جبلعامل، 1986م، ج۱، ص۲۴–۲۵.
- ↑ فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص81.
- ↑ فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص28-30.
- ↑ آل سلیمان، بلدان جبلعامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، 1995م، ج۱، ص453-۴۵۵.
- ↑ فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ۷۷–۷۸.
- ↑ فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص 19- 28.
- ↑ امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ص173-186.
- ↑ «جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت شبکهٔ الکوثر.
- ↑ امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ۱۷۸–۱۸۰.
- ↑ امین، خطط جبلعامل، 1403ق، ص۸۳–۸۵.
- ↑ «موزه جنگی حزبالله+عکس»، خبرگزاری مشرق.
- ↑ «ملیتا؛ درددلهای زمین با آسمان-تصاویر»، وبسایت شبکۀ العالم.
- ↑ بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص ۳۱۱–۳۱۳.
- ↑ بنوت، حرکات النضال فی جبلعامل، 1993م، ص۳۱۳.
- ↑ «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ مهاجر، «حوزه علمیه (جبلعامل)»، 1389ش، ص400-405.
- ↑ «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ رفعتسید، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، 1394ش، ص23.
- ↑ عبداللهنسب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبلعامل مقاله»، 1398ش، ص144.
- ↑ رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبلعامل»، 1399ش، 160-164.
- ↑ رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبلعامل»، 1399ش، 160-164.
- ↑ «نقش عالمان جبلعامل در تثبیت حوزه تشیع»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ فقیه، جبلعامل فی التاریخ، 1986م، ص66.
- ↑ «جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت مؤسسۀ تحقیقاتی-فرهنگی امام موسی.
- ↑ «ملیتا؛ درددلهای زمین با آسمان-تصاویر»، وبسایت شبکۀ العالم.
- ↑ مهاجر، «حوزه علمیه (جبلعامل)»، 1389ش، ص621.
- ↑ مهاجر، جبلعامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، ۲۰۰۱م، ص19-30.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- آل سلیمان، ابراهیم، بلدان جبلعامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، بیروت، مؤسسة الدائرة، ۱۹۹۵م.
- آل صفا، محمدجابر، تاریخ جبلعامل، بیروت، دارالکتاب، ۱۹۸۱م.
- امین، محسن، خطط جبلعامل، بیروت، دارالانصاف، ۱۴۰۳ق.
- امین، حسن، جبلعامل: السَّیف والقلم، بیروت، دار الامیر، ۲۰۰۳م.
- اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلامرضا جمشیدنژاد، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۶ش.
- بنوت، جهاد، حرکات النضال فی جبلعامل، به کوشش وجیه کوثرانی، بیروت، ۱۹۹۳م.
- «جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت شبکهٔ الکوثر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۹۶ش.
- «جبلعامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وبسایت مؤسسهٔ تحقیقاتی-فرهنگی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۳ش.
- حتی، فیلیپ، لبنان فی التاریخ، ترجمهٔ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه، ۱۹۵۹م.
- حوت، بیان نویهض، فلسطین، بیروت، بینا، ۱۹۹۱م.
- «حوزه علمیه جبلعامل»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳ مرداد ۱۳۸۵ش.
- خلیل، شرفالدین، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، بیروت، بینا، ۲۰۰۰م.
- رفعتسید، احمد، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، قم، نشر معارف، ۱۳۹۴ش.
- رهدار، احمد، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبلعامل»، مجلهٔ فقه و سیاست، شمارهٔ دوم، ۱۳۹۹ش.
- «شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۳ش.
- ظاهر، سلیمان، جبلعامل فی الحرب الکونیّة، بیروت، دار المطبوعات الشرقیة، ۱۹۸۶م.
- عبداللهنسب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبلعامل مقاله»، مجلهٔ سیاست متعالیه، شمارهٔ ۲۶، پاییز ۱۳۹۸ش، ص۱۳۷.
- عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، بیروت، مؤسسة الدراسات الفلسطینیة، ۱۹۸۶م.
- فقیه، محمدتقی، جبلعامل فی التاریخ، بیروت، دارالاضواء، ۱۹۸۶م.
- مکی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، ۱۹۹۱م.
- مکی، محمدکاظم، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبلعامل، بیروت، دار الزهراء، ۱۹۹۱م.
- «ملیتا؛ درد دلهای زمین با آسمان-تصاویر»، وبسایت شبکهٔ العالم، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ش.
- مهاجر، جعفر، جبلعامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، بیروت، دار الحق، ۲۰۰۱م.
- مهاجر، جعفر، «حوزه علمیه (جبلعامل)»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ۱۳۸۹ش.
- «موزه جنگی حزبالله+عکس»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۸۹ش.
- «نقش عالمان جبلعامل در تثبیت حوزه تشیع»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۳۹۴ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، بیرت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۲م.
| شهرها | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سیاست | |||||||
| جامعه |
| ||||||
| مشاهیر | |||||||
