پیش‌نویس:دوبیتی: تفاوت میان نسخه‌ها
project>محمدمهدی محمدی بدون خلاصۀ ویرایش |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) جز ۱۴ نسخه واردشده |
||
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:Dobiti-babataher-4.jpg|جایگزین=دوبیتی از باباطاهر|بندانگشتی|دوبیتی از باباطاهر]] | |||
[[پرونده:A942-1.jpg|جایگزین=بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی|بندانگشتی|مجسمه شیخ صفی الدین اردبیلی در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ]] | |||
'''<big>دوبیتی</big>'''؛ از قالبهای شعر محلی در افغانستان. | '''<big>دوبیتی</big>'''؛ از قالبهای شعر محلی در افغانستان. | ||
دوبیتی از دل‌انگیزترین قالبهای شعر محلی در مناطق گوناگون افغانستان است که به‌مناسبت‌های مختلف با آواز خوشی توسط مردم خوانده می‌شود. | دوبیتی از دل‌انگیزترین قالبهای شعر محلی در مناطق گوناگون افغانستان است که به‌مناسبت‌های مختلف با آواز خوشی توسط مردم خوانده می‌شود. | ||
==هدف== | ==هدف دوبیتی== | ||
هدف در دوبیتی، بیان عشق و حسرت از زندگی است.<ref>ستایشگر، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، 1381ش، ج1، ص464. </ref> | هدف در دوبیتی، بیان عشق و حسرت از زندگی است.<ref>ستایشگر، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، 1381ش، ج1، ص464. </ref> | ||
==گسترۀ جغرافیایی== | ==گسترۀ جغرافیایی دوبیتی== | ||
دوبیتی فارسی (با لهجه‌های گوناگون محلی) در | دوبیتی فارسی (با لهجه‌های گوناگون محلی) در [[ایران]]، افغانستان، تاجیکستان و بسیاری از کشورهای منطقه شناخته شده است و توسط مردم سروده و خوانده می‌شود.<ref>خاوری، دوبیتی‌های عامیانه هزارگی، 1382ش، ص15. </ref> | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه دوبیتی== | ||
دوبیتی پیشینۀ مکتوب هزار ساله دارد. این قالب، همپای دیگر قالبهای شعر سنتی، در زبان‌‌ها و گویش‌های مختلف بالیده است. در قدیم دوبیتی به فهلویات تعبیر می‌شده است. فهلویات شیخ صفی‌الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ق)، پورفریدون شیرازی (متوفی سدۀ هشتم) و شمس مغربی (متوفی ۸۰۹ق) شهرت زیادی دارد. دوبیتی شعری است عامیانه و مردمی که توسط افراد عامی پدید آمده است. شاعران رسمی از دوبیتی نفرت داشته و کراهت خود را از آن ابراز کرده‌اند. در طول تاریخ اگر ادیبی دوبیتی سروده از روی ناچاری بوده است. بر خلاف ادیبان برخی از مهم‌ترین دوبیتی‌سرایان، صوفیانی هستند که برای بیان خواسته‌های خود به زبان عوام نیاز داشته‌اند؛ زیرا مخاطب این افراد در طول تاریخ مردم عادی بوده‌اند. دوبیتی در تمام مناطق و به‌خصوص نواحی دور‌افتاده و روستاها نفوذ زیادی دارد.<ref>ستایشگر، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، 1381ش، ج1، ص464. </ref> | دوبیتی پیشینۀ مکتوب هزار ساله دارد. این قالب، همپای دیگر قالبهای [[شعر فارسی|شعر]] سنتی، در زبان‌‌ها و گویش‌های مختلف بالیده است. در قدیم دوبیتی به فهلویات تعبیر می‌شده است. فهلویات شیخ [[شیخ صفی‌الدین اردبیلی|صفی‌الدین اردبیلی]] (متوفی ۷۳۵ق)، پورفریدون شیرازی (متوفی سدۀ هشتم) و شمس مغربی (متوفی ۸۰۹ق) شهرت زیادی دارد. دوبیتی شعری است عامیانه و مردمی که توسط افراد عامی پدید آمده است. شاعران رسمی از دوبیتی نفرت داشته و کراهت خود را از آن ابراز کرده‌اند. در طول تاریخ اگر ادیبی دوبیتی سروده از روی ناچاری بوده است. بر خلاف ادیبان برخی از مهم‌ترین دوبیتی‌سرایان، صوفیانی هستند که برای بیان خواسته‌های خود به زبان عوام نیاز داشته‌اند؛ زیرا مخاطب این افراد در طول تاریخ مردم عادی بوده‌اند. دوبیتی در تمام مناطق و به‌خصوص نواحی دور‌افتاده و روستاها نفوذ زیادی دارد.<ref>ستایشگر، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، 1381ش، ج1، ص464. </ref> | ||
==شکل و ساختار== | [[پرونده:Shaykh Safi al-Din interpreting for his disciples various verses by distinguished poets (cropped).jpg|جایگزین=نگاره‌ای از شیخ صفی‌الدین - کتاب صفوةالصف|بندانگشتی|نگاره‌ای از شیخ صفی‌الدین و شاگردانش بر اساس نسخه‌ای از کتاب ''صفوةالصف'']] | ||
دوبیتی یا «بیت» شعری است چهار مصراعی که مصراع | |||
==مضامین== | ==شکل و ساختار دوبیتی== | ||
دوبیتی بیان‌کنندۀ | دوبیتی یا «بیت» شعری است چهار مصراعی که مصراع ۱، ۲ و ۴ آن همقافیهاند. تفاوت دوبیتی با رباعی در وزن و محتوای آن است. قالب دوبیتی مطابق شعر رسمی نیست. دوبیتی از نظر محتوایی به غزل نزدیک است اما از نظر فنی این نوع شعر مشکلات ساختاری دارد. دوبیتی که از چهار مصراع یا دوبیت تشکیل شده است، نسبت به [[شعر فارسی]] ساختار ساده‌ای دارد. مصراع‌های دوبیتی گرچه همقافیهاند اما در قافیه و حروف مشکل دارند. سرایندۀ دوبیتی زیاد به قافیه توجه ندارد. حروف دوبیتی نیز گاهی کم و زیاد می‌شود و برخی از دوبیتی‌ها با مشکل وزنی مواجه هستند. کلمات به‌کار رفته در دوبیتی‌ها نیز ادبی نیستند. عموم این کلمات در بین مردم کاربرد دارد و سراینده برای بیان درد‌دل خود از کلمات عامیانه استفاده می‌کند.<ref>وزارت آموزش و پرورش، آرایه‌های ادبی (قالبهای شعر، بیان و بدیع)، 1392ش، ص28. </ref> | ||
==مضامین دوبیتی== | |||
دوبیتی بیان‌کنندۀ مسائل و مشکلات مردم است. درو‌‌ن‌مایه‌هایی همچون درد، عشق، [[غم]]، غربت، نفرین، شکایت دختران جوان از [[ازدواج]] تحمیلی، نارضایتی از بخت‌واقبال، خدمت عسکری (سربازی) و شکایت عاشق از معشوق در این دوبیتی‌ها آشکار است. بیشتر دوبیتی‌ها نوعی تک‌گویی است که در حسرت و یادآوری دوران گذشته سروده شدهاند. دوبیتی‌ها از دل و روان افراد تراوش می‌کند و به همین نسبت مضامین مختلف زندگی را حکایت می‌کنند. این ترانه‌ها همواره تسکین‌دهندۀ آلام و رنج‌های ناشی از کار و تلاش زندگی فردی و جمعی انسان‌ها است که هنگام کار نغمه‌هایی را زمزمه کرده و دیگران متناسب با شرایط خود از آن بهره می‌برند. عشق و آرزوی وصال، اصلی‌ترین مضمون دوبیتی‌ها است. تنهایی و هجران، بخش دیگری از محتوای دوبیتی‌ها است. شکایت از افراد و روزگار و مدح و ذم نیز در برخی از دوبیتی‌ها دیده می‌شود.<ref>خاوری، دوبیتی‌های عامیانه هزارگی، 1382ش، ص15. </ref> | |||
==دوبیتی‌های مردم افغانستان== | ==دوبیتی‌های مردم افغانستان== | ||
در افغانستان به دوبیتی «بَیت» هم می‌گویند و اصطلاحات مربوط به آن با کلمه «بیت» ساخته شده است؛ همانند | در افغانستان به دوبیتی «بَیت» هم می‌گویند و اصطلاحات مربوط به آن با کلمه «بیت» ساخته شده است؛ همانند «[[بیت‌خوانی]]»، «بیت‌جنگی»، «بیت‌بُردَگ» و «بیت‌گویی». برخی از دوبیتی‌های عامیانۀ افغانستان ریشه در فرهنگ کشورهای همسایه دارد که پس از ورود به افغانستان تغییر کرده و رنگ و بوی محلی به خود گرفته است. برای نمونه:<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.</ref> | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
| خط ۳۴: | خط ۳۸: | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
مشابه این بیت در بیرجند ایران نیز موجود است. بیت‌های هر منطقه ممکن است با بیت‌های دیگر مناطق، تفاوت‌های کوچکی داشته باشد. طبیعی است آن بیت که سلیس و روان باشد به اصل خود نزدیک‌تر است. نمونۀ بیرجندی: | مشابه این بیت در بیرجند [[ایران]] نیز موجود است. بیت‌های هر منطقه ممکن است با بیت‌های دیگر مناطق، تفاوت‌های کوچکی داشته باشد. طبیعی است آن بیت که سلیس و روان باشد به اصل خود نزدیک‌تر است. نمونۀ بیرجندی: | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
| خط ۴۱: | خط ۴۵: | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
برخی از دوبیتی‌ها ردّی در شعر فارسی دارد و ریشه آن به شعر رسمی بر می‌گردد. این شعرها به دلیل روانی، سادگی، زیبایی و همنوایی با دردهای مردم وارد فرهنگ و ادبیات عامیانه منطقه شده است. سروده‌های [[حافظ]]، باباطاهر و [[سعدی]] در بین مردم از شهرت و محبوبیت بیشتری برخوردار هستند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.</ref> | برخی از دوبیتی‌ها ردّی در [[شعر فارسی]] دارد و ریشه آن به شعر رسمی بر می‌گردد. این شعرها به دلیل روانی، سادگی، زیبایی و همنوایی با دردهای مردم وارد فرهنگ و ادبیات عامیانه منطقه شده است. سروده‌های [[حافظ]]، [[باباطاهر]] و [[سعدی]] در بین مردم از شهرت و محبوبیت بیشتری برخوردار هستند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.</ref> | ||
==سازهای محلی== | ==سازهای محلی دوبیتی== | ||
مردمان محلی با ابزارآلات موسیقی آشنایی ندارند و برای خواندن دوبیتی، از ساز استفاده نمی‌کنند، اما برخی از افراد مانند چوپان‌ها گاهی در زمان بیت‌خوانی از دو نوع ساز محلی به نام تُولَه (نی چوپانی)<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298. </ref> و اِشپِلاق لایی استفاده می‌کردند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298. </ref> | مردمان محلی با ابزارآلات [[موسیقی]] آشنایی ندارند و برای خواندن دوبیتی، از ساز استفاده نمی‌کنند، اما برخی از افراد مانند چوپان‌ها گاهی در زمان بیت‌خوانی از دو نوع ساز محلی به نام تُولَه (نی چوپانی)<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298. </ref> و اِشپِلاق لایی استفاده می‌کردند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298. </ref> | ||
==محل و زمان خوانش== | ==محل و زمان خوانش دوبیتی== | ||
در افغانستان ممکن است هر فرد در هر زمان و هر مکان به خواندن دوبیتی اقدام کند. فردی که به تنهایی مسیری را طی می‌کند اگر ذوق و استعدادی داشته باشد دوبیتی زمزمه می‌کند تا راه کوتاه‌تر شود. چوپان‌ها علاقۀ وافری به خواندن و حتی سرایش دوبیتی دارند. در محافل و مجالس نیز دوبیتی خوانده می‌شود. در زمان‌های قدیم گاهی مسابقۀ «بیت‌بردک» یا «بیت‌جنگی» برگزار می‌شد و در آن مردان اهل دوبیتی هنر خود را به نمایش می‌گذاشتند. عروسی‌های قدیم و مجالس زنانه محل خوانش دوبیتی بود. در این مجالس و محافل انواع دوبیتی عشقی به وفور خوانده می‌شد. | در افغانستان ممکن است هر فرد در هر زمان و هر مکان به خواندن دوبیتی اقدام کند. فردی که به تنهایی مسیری را طی می‌کند اگر ذوق و استعدادی داشته باشد دوبیتی زمزمه می‌کند تا راه کوتاه‌تر شود. چوپان‌ها علاقۀ وافری به خواندن و حتی سرایش دوبیتی دارند. در محافل و مجالس نیز دوبیتی خوانده می‌شود. در زمان‌های قدیم گاهی مسابقۀ «بیت‌بردک» یا «بیت‌جنگی» برگزار می‌شد و در آن مردان اهل دوبیتی هنر خود را به نمایش می‌گذاشتند. عروسی‌های قدیم و مجالس زنانه محل خوانش دوبیتی بود. در این مجالس و محافل انواع دوبیتی عشقی به وفور خوانده می‌شد. | ||
===عروسی=== | |||
در عروسی و جشن‌های مربوط به آن، بیت‌خوانی معمول بود. در قریه‌جات (روستاها) بیت‌خوان‌هایی بودند که دوبیتی زیادی از حفظ بودند و مجالس را گرم می‌کردند. محتوای دوبیتی‌ها در این مجالس، بیشتر عاشقانه بود. برای مثال یکی از برنامه‌های سنتی [[مراسم عروسی|عروسی]] در روستای گورد بلخاب جشن «قَتَغنی» است. این جشن چند شبانه‌روز قبل از عروسی برگزار می‌شود. در این جشن همۀ مردم شرکت کرده و هرکس در نوبت خودش یک دف را به دست گرفته و بیت می‌خواند. در این مجالس برخی از افراد محترم یا موی‌سفیدان و بزرگان بیت‌های مذهبی و پندآموز می‌خوانند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.</ref> | |||
===جشن=== | |||
در گذشته عروسی،عید [[نوروز]] و عید [[رمضان]]، مهم‌ترین جشن‌های سالیانۀ یک روستایی بود که می‌توانست آن را حس کند. البته زنان نیز مجالس اختصاصی داشتند و در آن مجالس بیت هم می‌خواندند؛ گاهی زنان «بیت‌خوان» به مراسم جشن دعوت می‌شدند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.</ref> | |||
===چوپانی=== | |||
چوپان‌ها در خلوت‌ها و در کوه‌ها به خوانش دوبیتی روی آورده و وقت خود را با صدای نی، بع‌بع گوسفندان و صدای دوبیتی سپری می‌کنند. چوپان‌ها به دلیل [[زندگی]] در دشت‌ها و کوه‌ها و استفاده از محیط آزاد، استعداد ذاتی بیت‌خوانی دارند. برخی از آن‌ها نقش‌های ماندگاری در سرایش شعر دارند و برخی تغییراتی در دوبیتی‌ها ایجاد کرده و آن‌ها را با شرایط زمانه همرنگ می‌کنند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.</ref> | |||
===عزا=== | |||
در مجلس عزا دوبیتی‌های خاص خوانده می‌شود. مهم‌ترین وجه مجالس عزا «مَختَه‌سرایی» است که سابقۀ طولانی در بسیاری از مناطق دارد. برای مثال زنان [[بلخاب|بلخابی]] در مجالس فوت و ختم، سر خود را به سر صاحب عزا گذاشته و مخته‌سرایی می‌کنند. این مخته‌ها گاهی شعر یا دوبیتی است و در موارد بی‌شماری درد‌دل‌های زنانه که یک نوع نظم محلی دارد و در آخر هر بیت آن با کشیده شدن «اَی» یا چیزی شبیه آن، بسیار جان‌سوز و عمیق می‌شود. در مجلس عزای مذهبی نیز دوبیتی کاربرد دارد.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.</ref> | |||
==دوبیتی‌خوانان مشهور افغانستان== | ==دوبیتی‌خوانان مشهور افغانستان== | ||
# صفدر توکلی از خوانندگان محلی و قدیمی افغانستان است. او بیشتر، دوبیتی هزارگی می‌خواند و دوبیتی‌خوانی او طرفداران بی‌شماری در افغانستان و به‌خصوص بین مردم هزاره دارد. | #[[صفدر توکلی]] از خوانندگان محلی و قدیمی افغانستان است. او بیشتر، دوبیتی هزارگی می‌خواند و دوبیتی‌خوانی او طرفداران بی‌شماری در افغانستان و به‌خصوص بین مردم هزاره دارد. | ||
# آبه‌میرزا از خوانندگان مشهور مالستان در ولایت غزنی است.<ref>رهیاب (بلخی)، «آبه‌میرزا»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص81. </ref> | #[[آبه میرزا|آبه‌میرزا]] از خوانندگان مشهور [[مالستان]] در ولایت [[غزنی]] است.<ref>رهیاب (بلخی)، «آبه‌میرزا»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص81. </ref> | ||
# سید انور آزاد از دیگر خوانندگان محلی افغانستان است که در خوانش خود از دوبیتی محلی بهره می‌برد.<ref>رهیاب (بلخی)، «آزاد، سید انور»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص134. </ref> | #[[سید انور آزاد]] از دیگر خوانندگان محلی افغانستان است که در خوانش خود از دوبیتی محلی بهره می‌برد.<ref>رهیاب (بلخی)، «آزاد، سید انور»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص134. </ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۵۹: | خط ۷۲: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* باباطاهر، دوبیتی‌ها، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: | {{آغاز منابع}} | ||
* خاوری، محمد‌جواد، دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تهران، عرفان، | *باباطاهر، دوبیتی‌ها، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۸ بهمن ۱۴۰۱ش. | ||
* رهیاب (بلخی)، حسین، «آبه‌میرزا»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، | *خاوری، محمد‌جواد، دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تهران، عرفان، ۱۳۸۲ش. | ||
* رهیاب (بلخی)، حسین، «آزاد، سید انور»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، | *رهیاب (بلخی)، حسین، «آبه‌میرزا»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، ۱۳۹۹ش. | ||
* رهیاب (بلخی)، سید‌حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، | *رهیاب (بلخی)، حسین، «آزاد، سید انور»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، ۱۳۹۹ش. | ||
* ستایشگر، مهدی، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، | *رهیاب (بلخی)، سید‌حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، ۱۴۰۱ش. | ||
* وزارت آموزش و پرورش، آرایه‌های ادبی (قالبهای شعر، بیان و بدیع)، تهران، آموزش و پرورش، | *ستایشگر، مهدی، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۸۱ش. | ||
*وزارت آموزش و پرورش، آرایه‌های ادبی (قالبهای شعر، بیان و بدیع)، تهران، آموزش و پرورش، ۱۳۹۲ش. | |||
{{پایان منابع}} | |||
{{#seo: | |||
|title=دوبیتی خوانی چیست؟ آشنایی با این شعر و آواز محلی افغانستان - ویکی زندگی | |||
|title_mode=Replaced Title | |||
|keywords=دوبیتی, دوبیتی خوانی, شعر محلی افغانستان, موسیقی محلی افغانستان, ادبیات شفاهی افغانستان | |||
|description=دوبیتی، از قالبهای شعر محلی در افغانستان است که در مناسبت‌های مختلف با آواز خوانده می‌شود. با جایگاه، کارکرد و اهمیت این هنر شفاهی در فرهنگ مردم افغانستان آشنا شوید - ویکی زندگی | |||
}} | |||
نسخهٔ کنونی تا ۷ آبان ۱۴۰۴، ساعت ۱۴:۱۲
دوبیتی؛ از قالبهای شعر محلی در افغانستان.
دوبیتی از دل‌انگیزترین قالبهای شعر محلی در مناطق گوناگون افغانستان است که به‌مناسبت‌های مختلف با آواز خوشی توسط مردم خوانده می‌شود.
هدف دوبیتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]هدف در دوبیتی، بیان عشق و حسرت از زندگی است.[۱]
گسترۀ جغرافیایی دوبیتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]دوبیتی فارسی (با لهجه‌های گوناگون محلی) در ایران، افغانستان، تاجیکستان و بسیاری از کشورهای منطقه شناخته شده است و توسط مردم سروده و خوانده می‌شود.[۲]
تاریخچه دوبیتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]دوبیتی پیشینۀ مکتوب هزار ساله دارد. این قالب، همپای دیگر قالبهای شعر سنتی، در زبان‌‌ها و گویش‌های مختلف بالیده است. در قدیم دوبیتی به فهلویات تعبیر می‌شده است. فهلویات شیخ صفی‌الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ق)، پورفریدون شیرازی (متوفی سدۀ هشتم) و شمس مغربی (متوفی ۸۰۹ق) شهرت زیادی دارد. دوبیتی شعری است عامیانه و مردمی که توسط افراد عامی پدید آمده است. شاعران رسمی از دوبیتی نفرت داشته و کراهت خود را از آن ابراز کرده‌اند. در طول تاریخ اگر ادیبی دوبیتی سروده از روی ناچاری بوده است. بر خلاف ادیبان برخی از مهم‌ترین دوبیتی‌سرایان، صوفیانی هستند که برای بیان خواسته‌های خود به زبان عوام نیاز داشته‌اند؛ زیرا مخاطب این افراد در طول تاریخ مردم عادی بوده‌اند. دوبیتی در تمام مناطق و به‌خصوص نواحی دور‌افتاده و روستاها نفوذ زیادی دارد.[۳]
.jpg)
شکل و ساختار دوبیتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]دوبیتی یا «بیت» شعری است چهار مصراعی که مصراع ۱، ۲ و ۴ آن همقافیهاند. تفاوت دوبیتی با رباعی در وزن و محتوای آن است. قالب دوبیتی مطابق شعر رسمی نیست. دوبیتی از نظر محتوایی به غزل نزدیک است اما از نظر فنی این نوع شعر مشکلات ساختاری دارد. دوبیتی که از چهار مصراع یا دوبیت تشکیل شده است، نسبت به شعر فارسی ساختار ساده‌ای دارد. مصراع‌های دوبیتی گرچه همقافیهاند اما در قافیه و حروف مشکل دارند. سرایندۀ دوبیتی زیاد به قافیه توجه ندارد. حروف دوبیتی نیز گاهی کم و زیاد می‌شود و برخی از دوبیتی‌ها با مشکل وزنی مواجه هستند. کلمات به‌کار رفته در دوبیتی‌ها نیز ادبی نیستند. عموم این کلمات در بین مردم کاربرد دارد و سراینده برای بیان درد‌دل خود از کلمات عامیانه استفاده می‌کند.[۴]
مضامین دوبیتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]دوبیتی بیان‌کنندۀ مسائل و مشکلات مردم است. درو‌‌ن‌مایه‌هایی همچون درد، عشق، غم، غربت، نفرین، شکایت دختران جوان از ازدواج تحمیلی، نارضایتی از بخت‌واقبال، خدمت عسکری (سربازی) و شکایت عاشق از معشوق در این دوبیتی‌ها آشکار است. بیشتر دوبیتی‌ها نوعی تک‌گویی است که در حسرت و یادآوری دوران گذشته سروده شدهاند. دوبیتی‌ها از دل و روان افراد تراوش می‌کند و به همین نسبت مضامین مختلف زندگی را حکایت می‌کنند. این ترانه‌ها همواره تسکین‌دهندۀ آلام و رنج‌های ناشی از کار و تلاش زندگی فردی و جمعی انسان‌ها است که هنگام کار نغمه‌هایی را زمزمه کرده و دیگران متناسب با شرایط خود از آن بهره می‌برند. عشق و آرزوی وصال، اصلی‌ترین مضمون دوبیتی‌ها است. تنهایی و هجران، بخش دیگری از محتوای دوبیتی‌ها است. شکایت از افراد و روزگار و مدح و ذم نیز در برخی از دوبیتی‌ها دیده می‌شود.[۵]
دوبیتی‌های مردم افغانستان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در افغانستان به دوبیتی «بَیت» هم می‌گویند و اصطلاحات مربوط به آن با کلمه «بیت» ساخته شده است؛ همانند «بیت‌خوانی»، «بیت‌جنگی»، «بیت‌بُردَگ» و «بیت‌گویی». برخی از دوبیتی‌های عامیانۀ افغانستان ریشه در فرهنگ کشورهای همسایه دارد که پس از ورود به افغانستان تغییر کرده و رنگ و بوی محلی به خود گرفته است. برای نمونه:[۶] الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
اصل این دوبیتی از باباطاهر است و در دوبیتی‌های او نمونۀ مشابه وجود دارد. این دوبیتی‌ها به مرور و با تغییر مکان و زمان، تغییر کرده و گاهی دگرگون شدهاند. نمونۀ اصیل دوبیتی بالا از باباطاهر:[۷] الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
مشابه این بیت در بیرجند ایران نیز موجود است. بیت‌های هر منطقه ممکن است با بیت‌های دیگر مناطق، تفاوت‌های کوچکی داشته باشد. طبیعی است آن بیت که سلیس و روان باشد به اصل خود نزدیک‌تر است. نمونۀ بیرجندی: الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
برخی از دوبیتی‌ها ردّی در شعر فارسی دارد و ریشه آن به شعر رسمی بر می‌گردد. این شعرها به دلیل روانی، سادگی، زیبایی و همنوایی با دردهای مردم وارد فرهنگ و ادبیات عامیانه منطقه شده است. سروده‌های حافظ، باباطاهر و سعدی در بین مردم از شهرت و محبوبیت بیشتری برخوردار هستند.[۸]
سازهای محلی دوبیتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]مردمان محلی با ابزارآلات موسیقی آشنایی ندارند و برای خواندن دوبیتی، از ساز استفاده نمی‌کنند، اما برخی از افراد مانند چوپان‌ها گاهی در زمان بیت‌خوانی از دو نوع ساز محلی به نام تُولَه (نی چوپانی)[۹] و اِشپِلاق لایی استفاده می‌کردند.[۱۰]
محل و زمان خوانش دوبیتی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در افغانستان ممکن است هر فرد در هر زمان و هر مکان به خواندن دوبیتی اقدام کند. فردی که به تنهایی مسیری را طی می‌کند اگر ذوق و استعدادی داشته باشد دوبیتی زمزمه می‌کند تا راه کوتاه‌تر شود. چوپان‌ها علاقۀ وافری به خواندن و حتی سرایش دوبیتی دارند. در محافل و مجالس نیز دوبیتی خوانده می‌شود. در زمان‌های قدیم گاهی مسابقۀ «بیت‌بردک» یا «بیت‌جنگی» برگزار می‌شد و در آن مردان اهل دوبیتی هنر خود را به نمایش می‌گذاشتند. عروسی‌های قدیم و مجالس زنانه محل خوانش دوبیتی بود. در این مجالس و محافل انواع دوبیتی عشقی به وفور خوانده می‌شد.
عروسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در عروسی و جشن‌های مربوط به آن، بیت‌خوانی معمول بود. در قریه‌جات (روستاها) بیت‌خوان‌هایی بودند که دوبیتی زیادی از حفظ بودند و مجالس را گرم می‌کردند. محتوای دوبیتی‌ها در این مجالس، بیشتر عاشقانه بود. برای مثال یکی از برنامه‌های سنتی عروسی در روستای گورد بلخاب جشن «قَتَغنی» است. این جشن چند شبانه‌روز قبل از عروسی برگزار می‌شود. در این جشن همۀ مردم شرکت کرده و هرکس در نوبت خودش یک دف را به دست گرفته و بیت می‌خواند. در این مجالس برخی از افراد محترم یا موی‌سفیدان و بزرگان بیت‌های مذهبی و پندآموز می‌خوانند.[۱۱]
جشن
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در گذشته عروسی،عید نوروز و عید رمضان، مهم‌ترین جشن‌های سالیانۀ یک روستایی بود که می‌توانست آن را حس کند. البته زنان نیز مجالس اختصاصی داشتند و در آن مجالس بیت هم می‌خواندند؛ گاهی زنان «بیت‌خوان» به مراسم جشن دعوت می‌شدند.[۱۲]
چوپانی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]چوپان‌ها در خلوت‌ها و در کوه‌ها به خوانش دوبیتی روی آورده و وقت خود را با صدای نی، بع‌بع گوسفندان و صدای دوبیتی سپری می‌کنند. چوپان‌ها به دلیل زندگی در دشت‌ها و کوه‌ها و استفاده از محیط آزاد، استعداد ذاتی بیت‌خوانی دارند. برخی از آن‌ها نقش‌های ماندگاری در سرایش شعر دارند و برخی تغییراتی در دوبیتی‌ها ایجاد کرده و آن‌ها را با شرایط زمانه همرنگ می‌کنند.[۱۳]
عزا
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در مجلس عزا دوبیتی‌های خاص خوانده می‌شود. مهم‌ترین وجه مجالس عزا «مَختَه‌سرایی» است که سابقۀ طولانی در بسیاری از مناطق دارد. برای مثال زنان بلخابی در مجالس فوت و ختم، سر خود را به سر صاحب عزا گذاشته و مخته‌سرایی می‌کنند. این مخته‌ها گاهی شعر یا دوبیتی است و در موارد بی‌شماری درد‌دل‌های زنانه که یک نوع نظم محلی دارد و در آخر هر بیت آن با کشیده شدن «اَی» یا چیزی شبیه آن، بسیار جان‌سوز و عمیق می‌شود. در مجلس عزای مذهبی نیز دوبیتی کاربرد دارد.[۱۴]
دوبیتی‌خوانان مشهور افغانستان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- صفدر توکلی از خوانندگان محلی و قدیمی افغانستان است. او بیشتر، دوبیتی هزارگی می‌خواند و دوبیتی‌خوانی او طرفداران بی‌شماری در افغانستان و به‌خصوص بین مردم هزاره دارد.
- آبه‌میرزا از خوانندگان مشهور مالستان در ولایت غزنی است.[۱۵]
- سید انور آزاد از دیگر خوانندگان محلی افغانستان است که در خوانش خود از دوبیتی محلی بهره می‌برد.[۱۶]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ ستایشگر، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، 1381ش، ج1، ص464.
- ↑ خاوری، دوبیتی‌های عامیانه هزارگی، 1382ش، ص15.
- ↑ ستایشگر، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، 1381ش، ج1، ص464.
- ↑ وزارت آموزش و پرورش، آرایه‌های ادبی (قالبهای شعر، بیان و بدیع)، 1392ش، ص28.
- ↑ خاوری، دوبیتی‌های عامیانه هزارگی، 1382ش، ص15.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ باباطاهر، «دوبیتی‌ها»، شماره 57، وب‌سایت گنجور.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص298.
- ↑ رهیاب (بلخی)، «آبه‌میرزا»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص81.
- ↑ رهیاب (بلخی)، «آزاد، سید انور»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص134.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- باباطاهر، دوبیتی‌ها، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۸ بهمن ۱۴۰۱ش.
- خاوری، محمد‌جواد، دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تهران، عرفان، ۱۳۸۲ش.
- رهیاب (بلخی)، حسین، «آبه‌میرزا»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، ۱۳۹۹ش.
- رهیاب (بلخی)، حسین، «آزاد، سید انور»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، ۱۳۹۹ش.
- رهیاب (بلخی)، سید‌حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، ۱۴۰۱ش.
- ستایشگر، مهدی، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۸۱ش.
- وزارت آموزش و پرورش، آرایه‌های ادبی (قالبهای شعر، بیان و بدیع)، تهران، آموزش و پرورش، ۱۳۹۲ش.