پیش‌نویس:معنویت

حرم امام رضا، قطب معنویت ایران در شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان ۱۴۰۲ش

معنویت؛ پیوند درونی و آگاهانه انسان با خدا بر پایهٔ باور به مبدأ و معاد.

معنویت، از جمله نیازهای اساسی انسان در هندسهٔ معرفت دینی است. معنویت، عاملی اثرگذار در سبک زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی بوده و با معنابخشی، زندگی را در مسیر کمال نهایی انسان قرار می‌دهد.

مفهوم‌شناسی معنویت

معنویت به‌معنای امر حقیقی و روحانی، در فرهنگ مسلمانان و در مقابل امور مادی، به ارزش‌های دینی، غیب و ملکوت و حالات عرفانی و صفای درونی، گفته می‌شود. معنویت از این منظر، امر قدسی و مغز و گوهر ادیان آسمانی است که بهره‌مندی از آن، زندگی انسان را با رضایت باطنی همراه می‌سازد.

اهمیت و جایگاه معنویت

بر اساس آموزه‌های اسلام، هدف دین، سوق دادن انسان‌ها به معنویت و جریان معناگرایی در تمام شئون زندگی انسان است. برقراری ارتباط با خدا و معناگرایی، جایگاه ویژه‌ای در سبک زندگی پیامبر اسلام و اهل‌بیت او، داشته است. از منظر مفسرین قرآن، انسانِ معنوی کسی است که خداخواهی فطری را در زندگی خود به فعلیت رسانده و مراحل تکامل انسانی را در این راه بپیماید. علامه طباطبایی، معناگرایی را برآمده از فطرت انسانی می‌داند که راه خطاناپذیر تکامل را نشان می‌دهد. برخی از متفکران مسلمان، انسانِ بدون معنویت را انسانِ حقیقی ندانسته و معتقدند که معنویت و انسانیت، دو امر تفکیک ناپذیرند.

مناسبات دین و معنویت

برخی فیلسوفان دین، با تعمیم پیامدهای منفی ادیان تحریف‌شده، معنویت را متباین و حتی متضاد با دین دانسته‌اند؛ اما در فرهنگ اسلامی، معنویتِ صادق یکی از لایه‌های باطنی دین راستین است و دین‌داران راستین با رعایت سلوک خاصی، به مراتب متفاوتی از معنویت دست می‌یابند.

اقسام معنویت

اعتکاف ۱۶۰۰ نفری جوانان یزدی در مسجد ملاآقا اسماعیل

در یک تقسیم‌بندی کلی، معنویت شامل دو قسم است؛ در اسلام، معنویت ناظر به ارزش‌های متعالی و برآمده از متن دین است. معنویت دینی بر پایهٔ اعتقاد به توحید، انجام عمل صالح و باور به غیب و ماورای جهان مادی شکل می‌گیرد و زندگی انسان را محدود به دنیا نمی‌داند. در این نوع معنویت، هدف نهایی انسان، قُرب الهی است که در پرتو پیروی از دستورات شرعی میسر می‌شود. چنین معنویتی توحیدمحور، فطرت‌پذیر، اخلاق‌بنیاد، معاداندیش، شریعت‌مدار، زندگی‌ساز، شهوت‌گریز، ضد رهبانیت، ضد دنیاگریزی و دنیاستیزی، مبتنی بر تفکر، معرفت، تعقل، عبادت، تهذیب نفس و اطاعت‌پذیری از انسان کامل است.

در مقابل، معنویت غیردینی قرار دارد که بدون باور به خدا، معنویت را خارج از چهارچوب دین جستجو می‌کند و زندگی معنوی را به‌معنای نگرشی دربارهٔ عالم و آدم می‌داند که به انسان آرامش، شادی و امید بدهد. معنویت‌گراییِ غیردینی، انسان‌محور بوده و به تناسخ، لاابالی‌گری، دنیاگرایی، عقلانیت‌گریزی، خرافه‌پنداری، آسایش و راحتی ظاهری و مادی، شادی صوری و تکثرگرایی باور دارد.

معنویت و سبک زندگی

معناگرایی دینی، در متن زندگی انسان جاری بوده و تمام ساحت‌های زندگی مادی را پوشش می‌دهد. روح کلی معنویت، عبادت خداوند است که به زیست جمعی نیز تعمیم می‌یابد. با چنین نگاهی، امور قدسی و دنیوی، به‌شدت درهم آمیخته‌اند و دنیوی‌ترین اعمال انسان مانند تلاش برای تأمین نیازهای مادی و جنسی، با هدف و انگیزهٔ الهی، رنگ دینی و معنوی به‌خود می‌گیرد و زندگی روزمرهٔ آدمی با حیات معنوی، پیوند برقرار می‌سازد.

کارکردهای معنویت

کارکردهای معنویت، همهٔ ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان را دربرمی‌گیرد و در جهان‌بینی اسلامی، متضمن تحقق حیات معنادار و هدف‌مند است. از این منظر، مهم‌ترین کارکردهای معنویت عبارت‌اند از:

۱. سلامت معنوی

مراسم جشن تکلیف دختران با حضور رهبر انقلاب

در نگرش اسلامی، انسان موجودی ذومراتب بوده و بُعد روحانی دارای اصالت و حیات جاودان است. سلامت معنوی، معطوف به روحی آدمی و حالتِ مطلوب برای نیل به کمال و قرب الهی به‌شمار می‌آید. بر اساس آموزه‌های قرآن، برخورداری از قلبِ سلیم و متأثر از ایمان، سبب طهارت روحی و استکمال نفسانی، دریافت معارف الهی از طریق کشف و شهود، وصول به حیات طیبه، دریافت امدادهای غیبی، ادراک خدا و حقایق عالم ملکوت با چشم دل، دستیابی به درجات والای یقین و وصول به مرتبهٔ اعلی قرب إلی‌الله می‌شود.

۲. سلامت روانی

معنویت و ایمان به خدا، از عوامل مؤثر در سلامت روان است و فرد با کنترل ذهنیت و احساسات خود، احساس خوبی از زندگی را برای خود ایجاد می‌کند؛ بخشی از کارکردهای معنویت در این حوزه عبارت است از:

۲٫۱. کاهش اضطراب و افزایش آرامش

امروزه اضطراب و تنش‌های روانی به‌عنوان مهم‌ترین اختلالات روانی در بروز مشکلات فردی، خانوادگی و اجتماعی به‌شمار می‌آیند. معنویت‌درمانی و آموزش مهارت‌های معنوی مانند ارتباط با خدا، توکل به او، صبر و استقامت، پایبندی به اصول معنوی و ترغیب به نماز، دعا و ذکر از جمله راهکارهای رفع تنش‌های روانی است که مورد توجه درمانگران و روان‌شناسان قرار گرفته است. آیات قرآن نیز، آرامش روان را در سایهٔ توجه به خداوند امکان‌پذیر دانسته و فراموشی و روی‌گردانی از خدا را عاملی برای اضطراب و نبود اطمینان قلبی می‌داند.

۲٫۲. رضایت از زندگی

حضور دانش آموزان در مراسم معنوی اعتکاف

رضایت از زندگی از شاخص‌های سلامت روان است که ناظر بر نگرش فرد، ارزیابی عمومی وی نسبت به کلیت زندگی خود یا برخی از جنبه‌های زندگی فردی و اجتماعی است. تحقیقات علمی در بررسی رابطهٔ بین دین و معنویت نشان می‌دهد، مؤلفهٔ روان‌شناختی هوش معنوی فاکتور مهمی در ارتقای شاخص رضایت از زندگی است. نقش هوش معنوی در دستیابی به معرفت در بُعد معنوی انسان و آگاهی‌یافتن نسبت به اهداف زندگی و شناخت مؤلفه‌هایی هم‌چون امید و خوش‌بینی به آینده، احساس تعلق و تعهد اجتماعی منجر به افزایش رضایت از زندگی می‌شود.

۲٫۳. معنایابی و هدف‌مندی زندگی

در نگاه معنوی، زندگی بشر دارای هدفی الهی بوده که از عالم معنا به ماده و از ماده به معنا در حال حرکت است. در چنین رویکردی، مشکلات پیش‌روی انسان می‌تواند سبب نزدیکی انسان به هدف و معناداری زندگی شود. توجه به حیات پس از مرگ نیز نقش مهمی در معنادار شدن زندگی دارد؛ زندگی با مرگ، معنای واقعی خود را می‌یابد و حصول این باور سبب استکمال آدمی شده و او را از پوچی و بی‌معنایی می‌رهاند.

۲٫۴. بهبود رفتارها و ارتباطات فردی

معنویت، فرد را به‌سمت ارتباط نزدیک با خداوند هدایت می‌کند. این ارتباط معنوی، ارزش‌های اخلاقی مانند تقوا، صداقت، امانت‌داری، بخشش، عدل و انصاف، تواضع و شکرگزاری را در انسان تقویت کرده و در رفتارها و ارتباطات فردی او تأثیر قابل توجهی دارد. این آموزه‌های معنوی، شخص را در مسیر کسب رضایت خداوند و روابط پایدار با دیگران براساس احترام، اعتماد و همدلی قرار می‌دهند.

۲٫۵. شکوفایی استعدادها و خلاقیت‌ها

شکوفایی مهارت‌ها و استعدادها برای دستیابی به زندگی بهتر از جمله کارکردهای مثبت معنویت بر سلامت روان است؛ زیرا فرد در ارتباط با امرِ متعالی، ظرفیت وجودی خود را تقویت کرده و با شناخت هدف نهایی، میل رسیدن به کمالات ارزشمند در او نهادینه شده و بندگی خداوند را در جهت رشد و تکامل فردی خود برمی‌گزیند.

۳. سلامت جسمانی

در اندیشهٔ اسلامی، معنویت علاوه‌بر تأمین سلامت روانی افراد، در ارتقای سطح سلامت جسمی مؤثر واقع می‌شود. توجه به نقش آموزه‌های دینی در حفظ سلامت روان و ارائهٔ راهکارهای معنوی در راستای بهبود بیماری‌ها و تحمل درد و رنج مانند تقوا، نیایش، توکل و امید به خدا اهمیت می‌یابد. تحقیقات پژوهشگران نیز حاکی است که رفتارهای سالم دین‌داران در زندگی مانند پرهیز از مشروبات الکلی و دخانیات و رعایت رژیم غذایی صحیح، در پیشگیری از بروز بیماری‌های جسمانی اثربخش بوده و متضمن سلامت آنها است. هم‌چنین تأکید پیامبر خدا و امامان بر میانه‌روی در خوراک و دوری از رذائل اخلاقی و فشارهای عصبی و روانی، در سلامت جسمانی مؤثر است.

۴. تکوین تمدن اسلامی

گرایش به‌سوی خدا و معنویت عامل مهمی برای رشد و پیشرفت تمدن معناگرا است. توجه به معنویت، به‌معنای ارتباط دل‌ها با خدا، هدف قرار دادن خدا، عدم دلبستگی به دنیا و فریب ظواهر را نخوردن پشتوانه‌ای برای ایستادگی و مقاومت در برابر مشکلات و تقویت ارادهٔ افراد بوده و متضمن پیشرفت، امنیت و آرامش و تحقق عدالت اجتماعی در جامعهٔ اسلامی می‌شود.

۵. انسجام اجتماعی

در تفکر اسلامی، انسجام اجتماعی، برپایهٔ اصول و ارزش‌های اسلامی و در راستای برقراری روابط سالم و همدلی میان اعضای جامعه شکل می‌گیرد. براین اساس، حفظ تعادل در روابط اجتماعی نقش کلیدی در ایجاد و حفظ انسجام اجتماعی دارد. از دیدگاه دین، هر فرد در جامعه نسبت به دیگران مسئولیت‌هایی مانند کمک به نیازمندان، رعایت حقوق اجتماعی، توزیع عادلانهٔ منابع و افزایش سطح آگاهی اجتماعی را بر عهده دارد که ایفای آنها به ایجاد یک جامعهٔ پایدار و منسجم کمک می‌کند.

۶. ارتقای جاذبه‌های رفتاری

انسان معناگرا در ارتباط با خدا، خود، جامعه و محیط‌زیست، راه‌های رشد و شکوفایی را می‌جوید. اخلاص و رضا، احترام به دیگران، عدالت، صداقت، مسئولیت‌پذیری، همکاری و تعاون، خلاقیت و شکوفایی در عرصهٔ علم و هنر نمونه‌هایی از تبلور معنویت در رشد و بالندگی ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی اعضای جامعه است که منجر به افزایش سطح فرهنگ و رشد اجتماعی می‌شود.

۷. تقویت بنیان خانواده

خانواده جامعهٔ کوچکی است که در سامان‌دهی و تربیت اجتماعی نقش مؤثری ایفا می‌کند. حضور معنویت در خانواده در پایداری معنویت اجتماعی مهم است. اصل خدامحوری و عبادت، اصل ایثار و انفاق خانوادگی، اتصاف به فضایل اخلاقی مانند رعایت عدالت و انصاف و پرهیزکاری، به بهبود روابط زوجین و اعضای خانواده و تقویت هم‌دلی آنها یاری می‌رساند. در مقابل، گسست خانواده و تزلزل رابطهٔ فرزندان با والدین، نتیجهٔ رشد مادی بدون رشد معنوی است که بیشتر در سبک زندگی غربی دیده می‌شود.

۸. نفی گفتمان سکولاریسم

در اندیشهٔ اسلامی، سلوک سیاسی و معنوی نیز آمیخته با یکدیگر بوده و همان‌گونه که سیاست می‌تواند روح معنوی داشته باشد، معنویت نیز می‌تواند سمت‌وسوی سیاسی داشته باشد. از دیدگاه اندیشمندان مسلمان، انفکاک سیاست از معنویت سبب می‌شود، سیاست وسیله‌ای برای کسب قدرت‌طلبی، ثروت‌اندوزی، فساد، ظلم، شهوت و شهرت در جامعه به‌شمار آید. در این تفکر، هرگاه سیاست در راستای اقامهٔ حق و عدل باشد عین معنویت است.

۹. کاهش و پیشگیری از جرم

معناگرایی دینی نقش به‌سزایی در سالم‌سازی محیط‌های اجتماعی دارد. رشد معنویت و باور به خدا، از زمینه‌های کارآمد پیشگیری از جرم و گناه در جامعه است. سلامت معنوی افراد با تکیه بر جهان‌بینی توحیدی، معادباوری، ترویج اخلاق فاضله و امر به معروف و نهی از منکر برای دستیابی به کمالات و مکارم اخلاقی مانعی برای جذب انسان به رذائل اخلاقی بوده و در پیشگیری از ارتکاب جرم و بزهکاری‌ها مفید واقع می‌شود.

۱۰. افزایش وجدان‌کاری

در جهان‌بینی اسلامی، دستیابی به حیات طیبه و تعالی معنوی با برخورداری از علم، ثروت و معیشت شایسته امکان‌پذیر است. معنویت نیز عاملی برای رونق اقتصادی و پیشرفت جامعه به‌حساب می‌آید و انسان معنوی با جدّیت و وجدان‌کاری در جهت تولید ثروت و با روحیهٔ عدالت‌خواهی در توزیع ثروت تلاش می‌کند. اقتصادِ آمیخته با معنویت نیز در تربیت معنوی نقش به‌سزایی داشته و در سعادت فرد و جامعه نقش تعیین‌کننده دارد.

همچنین تقویت معنویت در محیط کار بستر مناسبی را برای رشد رفتارهای اخلاقیِ کارکنان در ارتباطات خود و نحوهٔ انجام کار فراهم می‌آورد. مطالعات نشان می‌دهد که رابطهٔ مثبتی میان معنویت و افزایش رضایت کارکنان، رعایت عدالت در سازمان، اعتماد کارکنان به مدیران و همکاران، اهمیت‌دادن به ارزش‌های انسانی و معنوی در محیط کار و مشارکت بیشتر کارکنان در امور سازمان وجود دارد.

معناگرایی در هنر اسلامی

هنر اسلامی، تبلور حقایق و ارزش‌های اسلام است و آموزه‌های وحیانی در شکل‌دادن به روح هنرمند از طریق القای شیوه‌های رفتاری و فضایل برخاسته از قرآن و سنت نقش دارد. این هنر، فضای متعادلی را فراهم می‌کند که انسان به هر سو رو کند یاد خدا در ضمیر او بیدار شود. هنر تلاوت قرآن، معماری اسلامی، خوشنویسی، ادبیات و نگارگری نمونه‌هایی از ارتباط معنویت با هنر است که حقایق الهی را در ساحت مادی به نمایش می‌گذارد.

چالش‌های معنویت در جامعهٔ مدرن

1. بحران معرفت دینی با حذف دین از ساحت زندگی فردی و اجتماعی؛
2. ظهور اندیشه‌های اومانیستی و نیهیلیستی؛
3. پلورالیسم دینی و گسترش فردگرایی در جامعه؛
4. تفسیر دین به تجربهٔ قلبی و شخصی و غفلت از اعمال و مناسک دینی؛
5. نهادینگی سکولاریسم در همهٔ ابعاد حیات اجتماعی و انکار خدا؛
6. ظهور و بروز معنویت‌های نوپدید؛
7. چالش‌های اخلاقی و معنوی مانند یأس و ناامیدی، ناامنی، اضطراب روانی و فقدان غایت و هدف؛
8. گسترش رذایل اخلاقی مانند خودپسندی، حرص، طمع، حسادت، کینه و نفرت؛
9. خلأ عاطفی و کمبود محبت و گرایش به نگهداری حیوانات خانگی مانند سگ و گربه.

تقویت معنویت در سبک زندگی

از منظر اندیشمندان مسلمان، راهکارهای زیر زمینه‌ساز ایجاد و دوام معنویت در جامعه می‌شود:

1. تشکیل خانواده برمبنای اخلاق اسلامی؛
2. اهتمام به واجبات دینی و ترک محرمات؛
3. معرفی الگوهای معنوی و اخلاقی؛
4. توجه به نیازهای مادی و تفریحات سالم در کنار نیازهای معنوی و انجام فرائض؛
5. شناخت کافی و صحیح از سبک زندگی دینی؛
6. قناعت‌ورزی و دوری از تجمل‌گرایی؛
7. نظارت بر نحوهٔ تعامل با فضای مجازی.

منابع

• قرآن کریم.
• آتشین‌صدف، محمدرضا، «روش‌های معنوی تقویت و ارتقای معنویت»، وب‌سایت مؤسسهٔ فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۴۰۰ش.
• «ارتباط هنر و معنویت اسلامی»، وب‌سایت مدرسهٔ اسلامی هنر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۳۸۶ش.
• استادی، رضا، گرایش به معنویت: معیارها و آسیب‌ها، تهران، کانون اندیشهٔ جوان، ۱۳۹۲ش.
• اسدزندی، مینو، «رهیافت قلب سلیم در مفهوم‌شناسی سلامت معنوی»، نشریهٔ فقه پزشکی، شمارهٔ، ۱۸–۱۹، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
• امراللهی بیوکی، عاطفه و فرخزاد، پگاه، «معنویت و سلامت روان، نقش شاخص هوش معنوی در پیش‌بینی دین‌داری و رضایت از زندگی: یک مطالعه مقطعی»، نشریهٔ اسلام و سلامت، شمارهٔ ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
• باقری، حسین، «مدل آرامش در اخلاق اسلامی و معنویت‌های جدید»، رسالهٔ دکتری، قم، دانشگاه معارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
• باقی نصرآبادی، علی، «همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی (دیدگاه‌ها، عوامل تقویت، تهدیدها و راهکارها)»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۶ بهمن ۱۳۸۶ش.
• برومندزاده، نیلوفر و کریمی ثانی، پرویز، «تعیین اثربخشی آموزش مهارت‌های معنوی بر سلامت عمومی و اضطراب دانش‌آموزان دختر دورهٔ متوسطهٔ شهر تبریز»، نشریهٔ آموزش و ارزشیابی، شمارهٔ ۳۱، پاییز ۱۳۹۴ش.
• تقوائی و دیگران، «تأثیر آموزه‌های اسلامی و سلامت معنوی در پیشگیری از جرائم»، نشریهٔ اسلام و سلامت، شمارهٔ ۲، تابستان ۱۴۰۱ش.
• جوادی آملی، عبدالله، انسان از آغاز تا انجام، قم، إسراء، ۱۳۸۹ش.
• خاکی قراملکی، محمدرضا، «چالش‌های دین و معنویت در تمدن مدرن»، نشریهٔ کلام اسلامی، شمارهٔ ۹۶، زمستان ۱۳۹۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامهٔ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
• رجبی، ابوذر، «بررسی نقش شریعت در معنویت دینی از منظر ملاصدرا»، نشریهٔ اندیشهٔ نوین دینی، شمارهٔ ۵۰، پاییز ۱۳۹۶ش.
• رجبی، مجید و دیگران، «معنویت؛ چیستی، گستره و کارکردها در روان‌شناسی و مقایسهٔ آن با رویکرد اسلامی»، نشریهٔ اسلام و پژوهش‌های روان‌شناختی، شمارهٔ ۱۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
• رعیت، مرتضی، «گام‌های مهم در مسیر رشد و توسعهٔ فردی»، وب‌سایت سخن‌سبز، تاریخ بازدید ۱۵ آذر ۱۴۰۲ش.
• رودگر، محمدجواد، «کارکردهای معنویت در عرصه‌های اجتماعی از دیدگاه مقام معظم رهبری»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۳۹۵ش.
• «سلامت معنوی بالاترین سطح ممکن از کمال وجودی است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۳۹۹ش.
• سهرابی‌فر، وحید و فنائی، ابوالقاسم، «معنویت دینی و معنای زندگی: نگاهی به چالش پوچی»، نشریهٔ فلسفهٔ دین، شمارهٔ ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین، «سبک زندگی با رویکرد معنوی»، نشریهٔ پژوهشنامهٔ سبک زندگی، شمارهٔ ۴، تابستان ۱۳۹۶ش.
• شریفی، احمدحسین، درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب، قم، پرتو ولایت، ۱۳۹۲ش.
• شجاعی، محمدصادق و دیگران، «معنای زندگی در نهج‌البلاغه»، نشریهٔ مطالعات اسلام و روان‌شناسی، شمارهٔ ۱۱، زمستان ۱۳۹۱ش.
• عبداللهی، بیژن و دیگران، «ارتباط تعهد سازمانی و معنویت در محیط کار با رفتار اخلاقی»، نشریهٔ اخلاق در علوم و فناوری، شمارهٔ ۴، ۱۳۹۳ش.
• عبدیوسف‌خانی، زینت و اکبری امرغان، حسین، «بررسی رابطهٔ بین هوش معنوی و رضایت از زندگی»، نشریهٔ پژوهشنامهٔ تربیتی، شمارهٔ ۳۸، بهار ۱۳۹۳ش.
• فتحی، آیت‌الله و امرانی، ابراهیم، «نقش و کارکرد دین و معنویت در سلامت روانی»، نشریهٔ بصیرت و تربیت اسلامی، شمارهٔ ۳۷، تابستان ۱۳۹۵ش.
• قاسمی آرانی، ابوذر و خرم‌آبادی آرانی، زینب، «ضرورت وحدت اسلامی و کارکردهای آن»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آذر ۱۳۹۶ش.
• گام دوم انقلاب اسلامی در خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی در کلام امام خامنه‌ای، قم، سراج اندیشهٔ اسلامی، ۱۳۹۹ش.
• طباطبایی، محمدحسین، بررسی‌های اسلامی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۹ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، تهران، دار الکتب الإسلامیهٔ، ۱۳۶۳ش.
• محمدی، عبدالله، «نقد نظریهٔ تباین دین و معنویت»، نشریهٔ معرفت کلامی، شمارهٔ ۳، پاییز ۱۳۹۰ش.
• مطهری، مرتضی، پیرامون جمهوری اسلامی، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.
• مطهری، مرتضی، صد گفتار، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۲ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعهٔ آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
• ملکیان، مصطفی، راهی برای رهایی، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۸۰ش.
• ملکیان، مصطفی، مشتاقی و مهجوری، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۸۵ش.
• موسوی، سیدمجید و رضاپور، محمد، «نسبت معنویت متعالی با ولایت تکوینی اهل‌بیت و ابعاد تأثیر آن بر سبک زندگی»، نشریهٔ حکمت اسلامی، شمارهٔ ۳، پاییز ۱۴۰۰ش.
• نصر، سیدحسین، دلباختهٔ معنویت، تهران، کویر، ۱۳۸۳ش.
• نورمحمدی، غلام‌رضا، «نقش معنویت دینی بر سلامت جسمی»، نشریهٔ قرآن و طب، شمارهٔ ۴، زمستان ۱۴۰۰ش.
• نوری، اعظم، «معنویت در خانواده؛ ضرورت‌ها و راهکارها»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: ۵ بهمن ۱۳۹۹ش.