پیشنویس:کرنانوازی: تفاوت میان نسخهها
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) ابرابزار |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) زدن لینک داخلی |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{درشت|'''کرنانوازی'''}}؛ آیین کهن ایرانی در میادین جنگ و مراسمهای سوگواری. | {{درشت|'''کرنانوازی'''}}؛ آیین کهن ایرانی در میادین جنگ و مراسمهای سوگواری. | ||
کَرنانوازی یا کرنازنی، از جمله آیینهای سنتی و کهن در ایران اسلامی است و در اقوامی که هنوز سنت و آیین در سبک زندگی آنها جریان دارد، سازی محبوب بهشمار رفته و شامل پیامها، نمادهای فرهنگی، تاریخ، آیینها، باورها و اسطورههای متعددی است. ساز کرنا، بهدلیل داشتن صدایی پرقدرت، در دربار پادشاهان ایرانی نشان قدرت و عظمت مادی و در بستر دینی، نشانی از الوهیت و عظمتی فرامادی بوده است. امروزه، در بخشهایی از ایران، نواختهشدن این ساز، خبر از فرارسیدن ایام سوگواری [[امام حسین]] و برپایی آیینهای عزاداری میدهد. آیین کرنانوازی | کَرنانوازی یا کرنازنی، از جمله آیینهای سنتی و کهن در [[ایران]] اسلامی است و در اقوامی که هنوز سنت و آیین در [[سبک زندگی]] آنها جریان دارد، سازی محبوب بهشمار رفته و شامل پیامها، نمادهای فرهنگی، تاریخ، آیینها، باورها و اسطورههای متعددی است. ساز کرنا، بهدلیل داشتن صدایی پرقدرت، در دربار پادشاهان ایرانی نشان قدرت و عظمت مادی و در بستر دینی، نشانی از الوهیت و عظمتی فرامادی بوده است. امروزه، در بخشهایی از ایران، نواختهشدن این ساز، خبر از فرارسیدن ایام سوگواری [[امام حسین]] و برپایی آیینهای [[عزاداری]] میدهد. آیین کرنانوازی [[ماه محرم|محرم]]، در سال ۱۳۹۱ش، بهعنوان مراسم آیینی فرهنگ عزاداری در فهرست [[آثار ملی ایران|آثار ملی]] و معنوی ایران به ثبت رسید. | ||
== نامگذاری کرنانوازی == | ==نامگذاری کرنانوازی== | ||
کَرنا، از دو لغت «کَر» که مخفف کار و بهمعنای رزم و کارزار بوده و «نای» که بههمان نی یا ساز بادی اشاره دارد، تشکیل شده است. نامگذاری این ساز به کاربرد اصلی آن در میادین رزمی اشاره دارد.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/کرنا-2?q=کرنا دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ کرنا.]</ref> | کَرنا، از دو لغت «کَر» که مخفف کار و بهمعنای رزم و کارزار بوده و «نای» که بههمان [[نی]] یا ساز بادی اشاره دارد، تشکیل شده است. نامگذاری این ساز به کاربرد اصلی آن در میادین رزمی اشاره دارد.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/کرنا-2?q=کرنا دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ کرنا.]</ref> | ||
== پیشینه کرنانوازی == | ==پیشینه کرنانوازی== | ||
ساز کرنا، در ایران پیش از | ساز کرنا، در ایران پیش از [[اسلام]]، برای موقعیتهای رزمی بهکار میرفته<ref>ذاکرجعفری، «نقش موسیقی در جنگها و انواع سازهای رزمی در ایران دوران اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری»، 1395ش، ص66.</ref> و در ایران باستان، به «ساز کارزار» معروف بوده است.<ref>ملاح، «موسیقی نظامی و سابقهٔ تاریخی آن در ایران»، 1351ش، ص16-17.</ref> پس از ورود اسلام به ایران نیز نواختن کرنا، در میدانهای نبرد مرسوم بوده و انواع مختلفی از کرنا و کرنانوازی در نگارههای موجود از آن دوران، به تصویر کشیده شدهاند که بیشتر دارای دهانهای شیپوریشکل هستند. تا پیش از دوران [[قاجاریه|قاجار]]، [[کرنانوازی]] تنها بهمنظور اعلام خبر در میادین [[جنگ|جنگی]]، جمع کردن سربازان، هماهنگکردن حرکات و تهییج سربازان و در نقارهخانهها یا دربار پادشاهان ایرانی صورت میگرفته است. پس از ورود سازهای غربی به ایران، در دوران فتحعلی شاه قاجار، سازهای سنتی ایرانی کاربرد خود را از دست داده و پس از مدتی، در بستری نو بازتعریف شده و در نقشی دیگر به حیات خود ادامه دادند. ساز کرنا نیز در دورهٔ معاصر، بیشتر در بافت مذهبی بازتعریف و بهکار گرفته شده است. نقارهخانهٔ [[حرم]] [[امام رضا]] در [[مشهد]]، تنها بازماندهٔ نقارهخانههای تاریخی است که در آن کرنانوازی نیز صورت میگیرد.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکر جعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص46-47.]</ref> | ||
== گسترهٔ جغرافیایی کرنانوازی == | ==گسترهٔ جغرافیایی کرنانوازی== | ||
مراسم کرنانوازی، امروزه در آیین سوگ بخشهایی از ایران همچون فارس، [[خوزستان]]، شهرهای شمالی ایران، [[ایل بختیاری]] و [[ایل قشقایی|قشقایی]] و منطقهٔ [[کهگیلویه و بویراحمد]] وجود دارد. این ساز همچنین در [[لاهیجان]] و خراسان رضوی (نقارهخانهٔ حرم امام رضا) نیز رواج دارد. استانهای [[مازندران]] و [[گیلان]]، بیشترین استفاده را از ساز کرنا داشته و روستاهایی در این مناطق، کرنانوازی را از آیینهای کهن خود در ایام | مراسم کرنانوازی، امروزه در آیین سوگ بخشهایی از ایران همچون فارس، [[خوزستان]]، شهرهای شمالی ایران، [[ایل بختیاری]] و [[ایل قشقایی|قشقایی]] و منطقهٔ [[کهگیلویه و بویراحمد]] وجود دارد. این ساز همچنین در [[لاهیجان]] و [[خراسان رضوی]] (نقارهخانهٔ حرم امام رضا) نیز رواج دارد. استانهای [[مازندران]] و [[گیلان]]، بیشترین استفاده را از ساز کرنا داشته و روستاهایی در این مناطق، کرنانوازی را از آیینهای کهن خود در ایام محرم میدانند.<ref>[https://weblight.ir/آئین-کرنازنی-محرم-و-آنچه-لازم-است-دربار/ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.]</ref> | ||
== ویژگیهای کرنانوازی == | ==ویژگیهای کرنانوازی== | ||
# کرنا، نوعی ساز بادی به طول ۲ تا ۳ متر است که از نی ساخته شده و برای تولید سر آن نیز از نوعی کدو استفاده میشود. شکل ظاهری آن نیز بهصورت منحنی بوده و دهانهای شبیه شیپور دارد.<ref>[https://weblight.ir/آئین-کرنازنی-محرم-و-آنچه-لازم-است-دربار/ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.]</ref> | #کرنا، نوعی ساز بادی به طول ۲ تا ۳ متر است که از نی ساخته شده و برای تولید سر آن نیز از نوعی کدو استفاده میشود. شکل ظاهری آن نیز بهصورت منحنی بوده و دهانهای شبیه شیپور دارد.<ref>[https://weblight.ir/آئین-کرنازنی-محرم-و-آنچه-لازم-است-دربار/ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.]</ref> | ||
# در استان گیلان، کرنانوازی توسط گروهی ده تا سی نفره و در دستههای مراسم سوگواری ماه محرم صورت میگیرد. نوازندگان کرنا در میان دستههای [[عزاداری]] قرار گرفته و کرنا را بهشکل عمودی در دست گرفته و انتهای خمیدهٔ آن را رو به بالا میگیرند. در توقفهای متعددی که دستههای عزاداری در مقابل هیئتها و [[مسجد|مساجد]] در محلات مختلف انجام میدهند، کرنانوازان، ساز خود را بهصورت افقی در دست میگیرند. آنها، در مواقعی مانند فاتحهخوانی نیز کرناها را روی زمین یا بر سر قبور اموات تکیه میدهند. | #در استان گیلان، کرنانوازی توسط گروهی ده تا سی نفره و در دستههای مراسم سوگواری ماه محرم صورت میگیرد. نوازندگان کرنا در میان دستههای [[عزاداری]] قرار گرفته و کرنا را بهشکل عمودی در دست گرفته و انتهای خمیدهٔ آن را رو به بالا میگیرند. در توقفهای متعددی که دستههای عزاداری در مقابل [[هیئت|هیئتها]] و [[مسجد|مساجد]] در محلات مختلف انجام میدهند، کرنانوازان، ساز خود را بهصورت افقی در دست میگیرند. آنها، در مواقعی مانند فاتحهخوانی نیز کرناها را روی زمین یا بر سر قبور اموات تکیه میدهند. | ||
# ساختار دهانی و دراز بودن این ساز، باعث میشود تا برای به صدا درآوردن آن، به نیروی بسیاری نیاز باشد. بههمین ترتیب، کرنانواز یا کرناچی، دو لب را در دهانهٔ بالایی ساز قرار داده و با شدت بر آن میدمد. | #ساختار دهانی و دراز بودن این ساز، باعث میشود تا برای به صدا درآوردن آن، به نیروی بسیاری نیاز باشد. بههمین ترتیب، کرنانواز یا کرناچی، دو لب را در دهانهٔ بالایی ساز قرار داده و با شدت بر آن میدمد. | ||
# روی ساز کرنا، سوراخی وجود ندارد بههمین دلیل، نواختن نغمههای متفاوت به توانایی نوازندگان و تغییر اندازهٔ فضای بازِ دهانه و شیوهٔ دمش نوازنده بستگی داشته و در مجموع، سه تا چهار نغمهٔ متفاوت با این ساز تولید میشود.<ref>درویشی و اطرایی، سازشناسی ایرانی، 1386ش، ص242.</ref> | #روی ساز کرنا، سوراخی وجود ندارد بههمین دلیل، نواختن نغمههای متفاوت به توانایی نوازندگان و تغییر اندازهٔ فضای بازِ دهانه و شیوهٔ دمش نوازنده بستگی داشته و در مجموع، سه تا چهار نغمهٔ متفاوت با این ساز تولید میشود.<ref>درویشی و اطرایی، سازشناسی ایرانی، 1386ش، ص242.</ref> | ||
# نوای ساز کرنا، بسیار بلند، بم و گرفته است و در زمان نواختن دستهجمعی کرنا، صدای بلند و مهیبی، ایجاد میشود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص47.]</ref> | #نوای ساز کرنا، بسیار بلند، بم و گرفته است و در زمان نواختن دستهجمعی کرنا، صدای بلند و مهیبی، ایجاد میشود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص47.]</ref> | ||
== کارکردهای کرنانوازی == | ==کارکردهای کرنانوازی== | ||
هر ساز [[موسیقی]] با مجموعهای از مفاهیم استعاری، نقشی فراتر از کارکرد صرف موسیقایی دارند.<ref>مریام، انسانشناسی موسیقی، 1396ش، ص295.</ref> نمادهای پیوست شده به این ابزارهای صوتی، نوعی هویت زنده به آنها میبخشد و این ویژگی، در سازهای دارای کارکرد آیینی، برجستهتر میشود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص46.]</ref> ساز کرنا نیز امروزه با مجموعهای از کنشهای ذهنی، اعتقادی و تاریخی همراه بوده و کارکردها و مفاهیم چندلایه دارد. | هر ساز [[موسیقی]] با مجموعهای از مفاهیم استعاری، نقشی فراتر از کارکرد صرف موسیقایی دارند.<ref>مریام، انسانشناسی موسیقی، 1396ش، ص295.</ref> نمادهای پیوست شده به این ابزارهای صوتی، نوعی هویت زنده به آنها میبخشد و این ویژگی، در سازهای دارای کارکرد آیینی، برجستهتر میشود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص46.]</ref> ساز کرنا نیز امروزه با مجموعهای از کنشهای ذهنی، اعتقادی و تاریخی همراه بوده و کارکردها و مفاهیم چندلایه دارد. | ||
=== کارکرد اجتماعی- اعتقادی کرنانوازی === | ===کارکرد اجتماعی- اعتقادی کرنانوازی=== | ||
ساز کرنا، حامل معنای مشارکت در تشکلهای دینی، استمرار آیینهای مذهبی و برآوردن نذرها و حاجات شخصی است. این ساز در استان گیلان، بهمنظور بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه [[رمضان]]، [[چاووش (چاوش)|چاوشیخوانی]] و بدرقهٔ زائران، سوگواری و | ساز کرنا، حامل معنای مشارکت در تشکلهای دینی، استمرار آیینهای مذهبی و برآوردن نذرها و حاجات شخصی است. این ساز در استان گیلان، بهمنظور بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه [[رمضان]]، [[چاووش (چاوش)|چاوشیخوانی]] و بدرقهٔ زائران، سوگواری و [[خاکسپاری]]، بهخصوص هنگام فوت [[جوانی|جوانان]]، همراهی با مراسم فاتحهخوانی برای درگذشتگان و ایام عزاداریهای مذهبی بهویژه روزهای [[تاسوعا]] و [[عاشورا]]، نواخته میشده است. هنوز هم کرنانوازی بهمنظور آگاهی رساندن به مردم دربارهٔ موقعیتی خاص صورت گرفته و نیز برای ایجاد همبستگی در یک گروه اجتماعی- مذهبی بهکار میرود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص49-50.]</ref> | ||
=== کارکرد سخنگویی کرنانوازی === | ===کارکرد سخنگویی کرنانوازی=== | ||
سخنگو بودن ساز، بهمعنای تقلید ریتمیک اوزان شعری، در برخی مناطق ایران همچون بلوچستان و حوزهٔ [[خلیج فارس]]، است؛ کرنانوازان در برخی مناطق، هر بخش را که اصطلاحاً بیت مینامند، به یک ذکر مانند «لا اله الا الله» و مانند آن تشبیه کرده و هر هجا را با یک هجا از این ذکر در کنار هم قرار میدهند که این همان ساز سخنگو است. آنها، در موقعیتهای خاص مانند رسیدن در برابر مسجد یا [[تکیه]]، عبور از مقابل قبرستان و نیز عبور از مقابل دستههای عزاداری دیگر، بیتهای مختلفی را اجرا میکنند | سخنگو بودن ساز، بهمعنای تقلید ریتمیک اوزان شعری، در برخی مناطق [[ایران]] همچون بلوچستان و حوزهٔ [[خلیج فارس]]، است؛ کرنانوازان در برخی مناطق، هر بخش را که اصطلاحاً بیت مینامند، به یک ذکر مانند «لا اله الا الله» و مانند آن تشبیه کرده و هر هجا را با یک هجا از این ذکر در کنار هم قرار میدهند که این همان ساز سخنگو است. آنها، در موقعیتهای خاص مانند رسیدن در برابر مسجد یا [[تکیه]]، عبور از مقابل قبرستان و نیز عبور از مقابل دستههای عزاداری دیگر، بیتهای مختلفی را اجرا میکنند. | ||
=== کارکرد نمادین کرنانوازی === | گروه کرنانوازی یک رهبر بهنام «سرکرناچی» دارد که وقتی یک بیت را اجرا میکند، باقی اعضای گروه میدانند که آن را با چه بیتی پاسخ دهند. معانی این نغمهها و ابیات را تنها خود کرنانوازان میدانند که براساس قراردادها و اصولی بین خود آنها برقرار شده است. ساز سخنگو، در حقیقت، زبانی رمزگذاری شده است که از دیرباز، بهعنوان پیامی آشنا برای رزمندگان و رهبران آنها مورد استفاده بوده و دیگران نسبت بهمعنای آن درکی نداشتهاند. | ||
===کارکرد نمادین کرنانوازی=== | |||
مظاهر زنانه در فرهنگ ایرانی، مظاهر زنانه، همواره در خفا، آرامش، صدای آرام و ناپیدایی همراه بوده است و ساز کرنا بهدلیل داشتن صدای بلند و حجیم، بهصورت انحصاری توسط مردان نواخته میشود. شکل ظاهری کرنا به مفاهیمی همچون مردانگی، قدرت، بزرگی، عظمت و شکوه، اشاره دارد. این مفهوم حتی با تغییر کارکرد کرنا، همچنان تداعی و بازتعریف شده است؛ برای مثال، در ایام محرم، صدای حجیم و بسیار بلند کرنا را کمکی برای رساندن صدای اندوه [[شیعه|شیعیان]] از ظلمی که بر خاندان امام حسین رفته به گوش آسمانیان میدانند.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص50-54.]</ref> برخی، ساز کرنا را نمادی از صور اسرافیل میدانند که در قیامت نواخته شده و جهانیان را آگاه میکند.<ref>[https://weblight.ir/آئین-کرنازنی-محرم-و-آنچه-لازم-است-دربار/ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.]</ref> رساندن پیام به مکان غیرمادی و نمادهای مکانی و زمانی هم در این ساز، بازنمایی شده است: | مظاهر زنانه در فرهنگ ایرانی، مظاهر زنانه، همواره در خفا، آرامش، صدای آرام و ناپیدایی همراه بوده است و ساز کرنا بهدلیل داشتن صدای بلند و حجیم، بهصورت انحصاری توسط مردان نواخته میشود. شکل ظاهری کرنا به مفاهیمی همچون مردانگی، قدرت، بزرگی، عظمت و شکوه، اشاره دارد. این مفهوم حتی با تغییر کارکرد کرنا، همچنان تداعی و بازتعریف شده است؛ برای مثال، در ایام محرم، صدای حجیم و بسیار بلند کرنا را کمکی برای رساندن صدای اندوه [[شیعه|شیعیان]] از ظلمی که بر خاندان امام حسین رفته به گوش آسمانیان میدانند.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص50-54.]</ref> برخی، ساز کرنا را نمادی از صور اسرافیل میدانند که در قیامت نواخته شده و جهانیان را آگاه میکند.<ref>[https://weblight.ir/آئین-کرنازنی-محرم-و-آنچه-لازم-است-دربار/ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.]</ref> رساندن پیام به مکان غیرمادی و نمادهای مکانی و زمانی هم در این ساز، بازنمایی شده است: | ||
# نمادهای مکانی (حرکت از پایین به بالا): حرکت به سوی بالا، حرکت به سوی شکوه الوهی است و حرکت رو به پایین، ارتباطی با عالم درگذشتگان است که بهصورت نمادین، در شکل نواختن این ساز و کارکرد نمادین آن بهچشم میخورد. | #نمادهای مکانی (حرکت از پایین به بالا): حرکت به سوی بالا، حرکت به سوی شکوه الوهی است و حرکت رو به پایین، ارتباطی با عالم درگذشتگان است که بهصورت نمادین، در شکل نواختن این ساز و کارکرد نمادین آن بهچشم میخورد. | ||
# نمادهای زمانی: کرنانوازی در موقعیتهای زمانی بسیار محدودی از سال صورت میگیرد. | #نمادهای زمانی: کرنانوازی در موقعیتهای زمانی بسیار محدودی از سال صورت میگیرد. | ||
=== کارکرد صوتی کرنانوازی === | ===کارکرد صوتی کرنانوازی=== | ||
مردم از ساز کرنا، انتظار موسیقایی نداشته و تنها کارکرد آن را کارکرد صوتی آن، یعنی اعلام حضور دسته یا اعلام سالگرد رویدادِ خاصی میدانند.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص50-54.]</ref> | مردم از ساز کرنا، انتظار موسیقایی نداشته و تنها کارکرد آن را کارکرد صوتی آن، یعنی اعلام حضور دسته یا اعلام سالگرد رویدادِ خاصی میدانند.<ref>[https://www.sid.ir/paper/385787/fa قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص50-54.]</ref> | ||
== کرنانوازی در محرم == | ==کرنانوازی در محرم== | ||
در ایام محرم، کرنانوازان، به دو گروه «سرکرناچی» و «ورکن» تقسیم میشوند. نخست، سرکرناچیها نواختن را آغاز کرده، سپس ورکنها به آن پاسخ میدهند. این نوع نواختن، از نظر کارشناسان آیینی، شبیه به گویهٔ مداح و واگویهٔ سینهزنان توصیف شده است. از جمله نواهایی که کرناچیان در کرنا میدمند، میتوان به نوای یا حسین، یا امام، وای حسین کشته شد یا امام یا حسین اشاره کرد. مدت زمان این کرنازنی در ایام محرم نیز به توان نوازندگان بستگی داشته و تا وقتی که نیاز به استراحت داشته باشند، بدون انقطاع این ساز را مینوازند.<ref>[https://weblight.ir/آئین-کرنازنی-محرم-و-آنچه-لازم-است-دربار/ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.]</ref> | در ایام محرم، کرنانوازان، به دو گروه «سرکرناچی» و «ورکن» تقسیم میشوند. نخست، سرکرناچیها نواختن را آغاز کرده، سپس ورکنها به آن پاسخ میدهند. این نوع نواختن، از نظر کارشناسان آیینی، شبیه به گویهٔ مداح و واگویهٔ سینهزنان توصیف شده است. از جمله نواهایی که کرناچیان در کرنا میدمند، میتوان به نوای یا حسین، یا امام، وای حسین کشته شد یا امام یا حسین اشاره کرد. مدت زمان این کرنازنی در ایام محرم نیز به توان نوازندگان بستگی داشته و تا وقتی که نیاز به استراحت داشته باشند، بدون انقطاع این ساز را مینوازند.<ref>[https://weblight.ir/آئین-کرنازنی-محرم-و-آنچه-لازم-است-دربار/ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.]</ref> | ||
== پانویس == | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
* «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلهٔ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: ۲ آذر ۱۴۰۱ش. | *«آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلهٔ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: ۲ آذر ۱۴۰۱ش. | ||
* درویشی، محمدرضا و اطرایی، ارفع، سازشناسی ایرانی، تهران، چشمانداز، ۱۳۸۶ش. | *درویشی، محمدرضا و اطرایی، ارفع، سازشناسی ایرانی، تهران، چشمانداز، ۱۳۸۶ش. | ||
* دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۲ش. | *دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۲ش. | ||
* ذاکر جعفری، نرگس، «نقش موسیقی در جنگها و انواع سازهای رزمی در ایران دوران اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری»، نشریهٔ هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دورهٔ ۲۱، شمارهٔ ۱، ۱۳۹۵ش. | *ذاکر جعفری، نرگس، «نقش موسیقی در جنگها و انواع سازهای رزمی در ایران دوران اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری»، نشریهٔ هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دورهٔ ۲۱، شمارهٔ ۱، ۱۳۹۵ش. | ||
* مریام، آلن، انسانشناسی موسیقی، ترجمهٔ مریم قرسو، تهران، ماهور، ۱۳۹۶ش. | *مریام، آلن، انسانشناسی موسیقی، ترجمهٔ مریم قرسو، تهران، ماهور، ۱۳۹۶ش. | ||
* ملاح، حسینعلی، «موسیقی نظامی و سابقهٔ تاریخی آن در ایران»، مجلهٔ موسیقی، شمارهٔ ۱۳۸، ۱۳۵۱ش. | *ملاح، حسینعلی، «موسیقی نظامی و سابقهٔ تاریخی آن در ایران»، مجلهٔ موسیقی، شمارهٔ ۱۳۸، ۱۳۵۱ش. | ||
* قرهسو، مریم و ذاکر جعفری، نرگس، «کارکردهای چندگانهٔ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقهٔ شرق گیلان»، نشریهٔ هنرهای نمایشی و موسیقی، دورهٔ ۲۵، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۹ش. | *قرهسو، مریم و ذاکر جعفری، نرگس، «کارکردهای چندگانهٔ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقهٔ شرق گیلان»، نشریهٔ هنرهای نمایشی و موسیقی، دورهٔ ۲۵، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۹ش. | ||
نسخهٔ ۲۷ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۵:۵۳
کرنانوازی؛ آیین کهن ایرانی در میادین جنگ و مراسمهای سوگواری.
کَرنانوازی یا کرنازنی، از جمله آیینهای سنتی و کهن در ایران اسلامی است و در اقوامی که هنوز سنت و آیین در سبک زندگی آنها جریان دارد، سازی محبوب بهشمار رفته و شامل پیامها، نمادهای فرهنگی، تاریخ، آیینها، باورها و اسطورههای متعددی است. ساز کرنا، بهدلیل داشتن صدایی پرقدرت، در دربار پادشاهان ایرانی نشان قدرت و عظمت مادی و در بستر دینی، نشانی از الوهیت و عظمتی فرامادی بوده است. امروزه، در بخشهایی از ایران، نواختهشدن این ساز، خبر از فرارسیدن ایام سوگواری امام حسین و برپایی آیینهای عزاداری میدهد. آیین کرنانوازی محرم، در سال ۱۳۹۱ش، بهعنوان مراسم آیینی فرهنگ عزاداری در فهرست آثار ملی و معنوی ایران به ثبت رسید.
نامگذاری کرنانوازی
کَرنا، از دو لغت «کَر» که مخفف کار و بهمعنای رزم و کارزار بوده و «نای» که بههمان نی یا ساز بادی اشاره دارد، تشکیل شده است. نامگذاری این ساز به کاربرد اصلی آن در میادین رزمی اشاره دارد.[۱]
پیشینه کرنانوازی
ساز کرنا، در ایران پیش از اسلام، برای موقعیتهای رزمی بهکار میرفته[۲] و در ایران باستان، به «ساز کارزار» معروف بوده است.[۳] پس از ورود اسلام به ایران نیز نواختن کرنا، در میدانهای نبرد مرسوم بوده و انواع مختلفی از کرنا و کرنانوازی در نگارههای موجود از آن دوران، به تصویر کشیده شدهاند که بیشتر دارای دهانهای شیپوریشکل هستند. تا پیش از دوران قاجار، کرنانوازی تنها بهمنظور اعلام خبر در میادین جنگی، جمع کردن سربازان، هماهنگکردن حرکات و تهییج سربازان و در نقارهخانهها یا دربار پادشاهان ایرانی صورت میگرفته است. پس از ورود سازهای غربی به ایران، در دوران فتحعلی شاه قاجار، سازهای سنتی ایرانی کاربرد خود را از دست داده و پس از مدتی، در بستری نو بازتعریف شده و در نقشی دیگر به حیات خود ادامه دادند. ساز کرنا نیز در دورهٔ معاصر، بیشتر در بافت مذهبی بازتعریف و بهکار گرفته شده است. نقارهخانهٔ حرم امام رضا در مشهد، تنها بازماندهٔ نقارهخانههای تاریخی است که در آن کرنانوازی نیز صورت میگیرد.[۴]
گسترهٔ جغرافیایی کرنانوازی
مراسم کرنانوازی، امروزه در آیین سوگ بخشهایی از ایران همچون فارس، خوزستان، شهرهای شمالی ایران، ایل بختیاری و قشقایی و منطقهٔ کهگیلویه و بویراحمد وجود دارد. این ساز همچنین در لاهیجان و خراسان رضوی (نقارهخانهٔ حرم امام رضا) نیز رواج دارد. استانهای مازندران و گیلان، بیشترین استفاده را از ساز کرنا داشته و روستاهایی در این مناطق، کرنانوازی را از آیینهای کهن خود در ایام محرم میدانند.[۵]
ویژگیهای کرنانوازی
- کرنا، نوعی ساز بادی به طول ۲ تا ۳ متر است که از نی ساخته شده و برای تولید سر آن نیز از نوعی کدو استفاده میشود. شکل ظاهری آن نیز بهصورت منحنی بوده و دهانهای شبیه شیپور دارد.[۶]
- در استان گیلان، کرنانوازی توسط گروهی ده تا سی نفره و در دستههای مراسم سوگواری ماه محرم صورت میگیرد. نوازندگان کرنا در میان دستههای عزاداری قرار گرفته و کرنا را بهشکل عمودی در دست گرفته و انتهای خمیدهٔ آن را رو به بالا میگیرند. در توقفهای متعددی که دستههای عزاداری در مقابل هیئتها و مساجد در محلات مختلف انجام میدهند، کرنانوازان، ساز خود را بهصورت افقی در دست میگیرند. آنها، در مواقعی مانند فاتحهخوانی نیز کرناها را روی زمین یا بر سر قبور اموات تکیه میدهند.
- ساختار دهانی و دراز بودن این ساز، باعث میشود تا برای به صدا درآوردن آن، به نیروی بسیاری نیاز باشد. بههمین ترتیب، کرنانواز یا کرناچی، دو لب را در دهانهٔ بالایی ساز قرار داده و با شدت بر آن میدمد.
- روی ساز کرنا، سوراخی وجود ندارد بههمین دلیل، نواختن نغمههای متفاوت به توانایی نوازندگان و تغییر اندازهٔ فضای بازِ دهانه و شیوهٔ دمش نوازنده بستگی داشته و در مجموع، سه تا چهار نغمهٔ متفاوت با این ساز تولید میشود.[۷]
- نوای ساز کرنا، بسیار بلند، بم و گرفته است و در زمان نواختن دستهجمعی کرنا، صدای بلند و مهیبی، ایجاد میشود.[۸]
کارکردهای کرنانوازی
هر ساز موسیقی با مجموعهای از مفاهیم استعاری، نقشی فراتر از کارکرد صرف موسیقایی دارند.[۹] نمادهای پیوست شده به این ابزارهای صوتی، نوعی هویت زنده به آنها میبخشد و این ویژگی، در سازهای دارای کارکرد آیینی، برجستهتر میشود.[۱۰] ساز کرنا نیز امروزه با مجموعهای از کنشهای ذهنی، اعتقادی و تاریخی همراه بوده و کارکردها و مفاهیم چندلایه دارد.
کارکرد اجتماعی- اعتقادی کرنانوازی
ساز کرنا، حامل معنای مشارکت در تشکلهای دینی، استمرار آیینهای مذهبی و برآوردن نذرها و حاجات شخصی است. این ساز در استان گیلان، بهمنظور بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه رمضان، چاوشیخوانی و بدرقهٔ زائران، سوگواری و خاکسپاری، بهخصوص هنگام فوت جوانان، همراهی با مراسم فاتحهخوانی برای درگذشتگان و ایام عزاداریهای مذهبی بهویژه روزهای تاسوعا و عاشورا، نواخته میشده است. هنوز هم کرنانوازی بهمنظور آگاهی رساندن به مردم دربارهٔ موقعیتی خاص صورت گرفته و نیز برای ایجاد همبستگی در یک گروه اجتماعی- مذهبی بهکار میرود.[۱۱]
کارکرد سخنگویی کرنانوازی
سخنگو بودن ساز، بهمعنای تقلید ریتمیک اوزان شعری، در برخی مناطق ایران همچون بلوچستان و حوزهٔ خلیج فارس، است؛ کرنانوازان در برخی مناطق، هر بخش را که اصطلاحاً بیت مینامند، به یک ذکر مانند «لا اله الا الله» و مانند آن تشبیه کرده و هر هجا را با یک هجا از این ذکر در کنار هم قرار میدهند که این همان ساز سخنگو است. آنها، در موقعیتهای خاص مانند رسیدن در برابر مسجد یا تکیه، عبور از مقابل قبرستان و نیز عبور از مقابل دستههای عزاداری دیگر، بیتهای مختلفی را اجرا میکنند.
گروه کرنانوازی یک رهبر بهنام «سرکرناچی» دارد که وقتی یک بیت را اجرا میکند، باقی اعضای گروه میدانند که آن را با چه بیتی پاسخ دهند. معانی این نغمهها و ابیات را تنها خود کرنانوازان میدانند که براساس قراردادها و اصولی بین خود آنها برقرار شده است. ساز سخنگو، در حقیقت، زبانی رمزگذاری شده است که از دیرباز، بهعنوان پیامی آشنا برای رزمندگان و رهبران آنها مورد استفاده بوده و دیگران نسبت بهمعنای آن درکی نداشتهاند.
کارکرد نمادین کرنانوازی
مظاهر زنانه در فرهنگ ایرانی، مظاهر زنانه، همواره در خفا، آرامش، صدای آرام و ناپیدایی همراه بوده است و ساز کرنا بهدلیل داشتن صدای بلند و حجیم، بهصورت انحصاری توسط مردان نواخته میشود. شکل ظاهری کرنا به مفاهیمی همچون مردانگی، قدرت، بزرگی، عظمت و شکوه، اشاره دارد. این مفهوم حتی با تغییر کارکرد کرنا، همچنان تداعی و بازتعریف شده است؛ برای مثال، در ایام محرم، صدای حجیم و بسیار بلند کرنا را کمکی برای رساندن صدای اندوه شیعیان از ظلمی که بر خاندان امام حسین رفته به گوش آسمانیان میدانند.[۱۲] برخی، ساز کرنا را نمادی از صور اسرافیل میدانند که در قیامت نواخته شده و جهانیان را آگاه میکند.[۱۳] رساندن پیام به مکان غیرمادی و نمادهای مکانی و زمانی هم در این ساز، بازنمایی شده است:
- نمادهای مکانی (حرکت از پایین به بالا): حرکت به سوی بالا، حرکت به سوی شکوه الوهی است و حرکت رو به پایین، ارتباطی با عالم درگذشتگان است که بهصورت نمادین، در شکل نواختن این ساز و کارکرد نمادین آن بهچشم میخورد.
- نمادهای زمانی: کرنانوازی در موقعیتهای زمانی بسیار محدودی از سال صورت میگیرد.
کارکرد صوتی کرنانوازی
مردم از ساز کرنا، انتظار موسیقایی نداشته و تنها کارکرد آن را کارکرد صوتی آن، یعنی اعلام حضور دسته یا اعلام سالگرد رویدادِ خاصی میدانند.[۱۴]
کرنانوازی در محرم
در ایام محرم، کرنانوازان، به دو گروه «سرکرناچی» و «ورکن» تقسیم میشوند. نخست، سرکرناچیها نواختن را آغاز کرده، سپس ورکنها به آن پاسخ میدهند. این نوع نواختن، از نظر کارشناسان آیینی، شبیه به گویهٔ مداح و واگویهٔ سینهزنان توصیف شده است. از جمله نواهایی که کرناچیان در کرنا میدمند، میتوان به نوای یا حسین، یا امام، وای حسین کشته شد یا امام یا حسین اشاره کرد. مدت زمان این کرنازنی در ایام محرم نیز به توان نوازندگان بستگی داشته و تا وقتی که نیاز به استراحت داشته باشند، بدون انقطاع این ساز را مینوازند.[۱۵]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ کرنا.
- ↑ ذاکرجعفری، «نقش موسیقی در جنگها و انواع سازهای رزمی در ایران دوران اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری»، 1395ش، ص66.
- ↑ ملاح، «موسیقی نظامی و سابقهٔ تاریخی آن در ایران»، 1351ش، ص16-17.
- ↑ قرهسو و ذاکر جعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص46-47.
- ↑ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ درویشی و اطرایی، سازشناسی ایرانی، 1386ش، ص242.
- ↑ قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص47.
- ↑ مریام، انسانشناسی موسیقی، 1396ش، ص295.
- ↑ قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص46.
- ↑ قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص49-50.
- ↑ قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص50-54.
- ↑ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ قرهسو و ذاکرجعفری، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، 1399ش، ص50-54.
- ↑ «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت.
منابع
- «آیین کرنانوازی محرم و آدابورسوم آن»، مجلهٔ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: ۲ آذر ۱۴۰۱ش.
- درویشی، محمدرضا و اطرایی، ارفع، سازشناسی ایرانی، تهران، چشمانداز، ۱۳۸۶ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۲ش.
- ذاکر جعفری، نرگس، «نقش موسیقی در جنگها و انواع سازهای رزمی در ایران دوران اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری»، نشریهٔ هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دورهٔ ۲۱، شمارهٔ ۱، ۱۳۹۵ش.
- مریام، آلن، انسانشناسی موسیقی، ترجمهٔ مریم قرسو، تهران، ماهور، ۱۳۹۶ش.
- ملاح، حسینعلی، «موسیقی نظامی و سابقهٔ تاریخی آن در ایران»، مجلهٔ موسیقی، شمارهٔ ۱۳۸، ۱۳۵۱ش.
- قرهسو، مریم و ذاکر جعفری، نرگس، «کارکردهای چندگانهٔ ساز کرنا در آیینهای مذهبی و سوگوری منطقهٔ شرق گیلان»، نشریهٔ هنرهای نمایشی و موسیقی، دورهٔ ۲۵، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۹ش.