پرش به محتوا

پیش‌نویس:قره کلیسا: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
imported>افشان بستاکچی
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<big>'''قره کلیسا؛'''</big> نخستین کلیسای جامع بر مزار یکی از حواریون مسیح در چالدران.
[[پرونده:کلیسا.jpg|جایگزین=قره کلیسا|بندانگشتی|قره کلیسا]]
{{درشت|'''قره کلیسا؛'''}} نخستین کلیسای جامع بر مزار یکی از حواریون مسیح در چالدران.


قره کلیسا از قدیمی‌ترین کلیسا‌های جهان است. این مکان بر اساس سنتی کهن، هر‌‌ سال در هفته نخست مرداد، میزبان ارمنی‌های ایران و جهان است. آنها به‌مناسبت شهادت طاطائوس/تادئوس، از حواریون عیسی، آیین زیارت ویژه‌ای را در این کلیسا با امنیت و آرامش، برگزار می‌کنند. قره‌کلیسا در فهرست آثار ملی ایران و نیز در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.
قره کلیسا از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان است. این مکان بر اساس سنتی کهن، هر سال در هفته نخست مرداد، میزبان ارمنی‌های ایران و جهان است. آنها به‌مناسبت [[شهادت]] طاطائوس/تادئوس، از حواریون عیسی، آیین زیارت ویژه‌ای را در این کلیسا با امنیت و آرامش، برگزار می‌کنند. قره‌کلیسا در فهرست آثار ملی ایران و نیز در فهرست جهانی [[یونسکو]] ثبت شده است.
==موقعیت جغرافیایی==
قره‌کلیسا از کلیسا‌های تاریخی مسیحیان در استان آذربایجان غربی است.<ref>  [https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>  این کلیسای قدیمی در جنوب شهر ماکو،<ref>  [https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref>  و در۲۰ کیلومتری<ref>  [https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref>  چالدران، در کنار روستایی به‌همین نام، قرار دارد.<ref>  [https://www.sid.ir/paper/516945/fa . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.]</ref>


==نام‌گذاری==
==موقعیت جغرافیایی قره کلیسا==
«قره» در زبان ترکی، به‌معنای بزرگ و «قره‌کلیسا» به‌معنی کلیسای بزرگ است.<ref> [https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> برخی مورخان سدۀ هشتم هجری و بعد از آن، به‌مناسبت این‌که بخش شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده، آن را «قرا‌کلیسا» نامیده‌اند.<ref> [https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> این کلیسا را کاراکلیسا و کالاکلیسا به‌معنای کلیسای کلان و بزرگ نیز یاد کرده‌اند.<ref> [https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> همچنین به‌مناسبت این‌که مزار طاطاووس/تادئوس، از حواریون مسیح، در محراب این کلیسا قرار گرفته،<ref> [https://www.sid.ir/paper/516945/fa . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.]</ref> این مکان با نام‌های «تادیِ مقدس»، «تادِئی وانک»، «کلیسای طاطاووس»، «وانک تادِئوس مقدس» و «وانک طاطه‌وُس» نیز شناخته می‌شود.<ref>  [https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref>
قره‌کلیسا از کلیساهای تاریخی مسیحیان در استان آذربایجان غربی است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> این کلیسای قدیمی در جنوب شهر ماکو،<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> و در ۲۰ کیلومتری<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> [[چالدران]]، در کنار روستایی به‌همین نام، قرار دارد.<ref>[https://www.sid.ir/paper/516945/fa . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.]</ref>


==تاریخچه==
==نام‌گذاری قره کلیسا==
بر اساس منابع تاریخی، دعوت به آیین مسیحیت در ایران، به دوران اشکانیان بازمی‌گردد و نخستین پیروان  این آیین، عبادت‌گاه‌‌هایی را در نقاط مختلف ایران ساختند. برابر گزارش‌های تاریخی ارامنه، در نیمه نخست سده اول میلادی، یکی از حواریون حضر عیسی به نام تادئوس، به آذربایجان رفت و در پی تبلیغ آیین مسیحیت، در همان‌جا به شهادت رسید.<ref>. رایین، ایرانیان ارمنی، 1349ش، ص76.</ref>
«قره» در زبان ترکی، به‌معنای بزرگ و «قره‌کلیسا» به‌معنی کلیسای بزرگ است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> برخی مورخان سدهٔ هشتم هجری و بعد از آن، به‌مناسبت این‌که بخش شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده، آن را «قراکلیسا» به‌معنای کلیسای سیاه نامیده‌اند.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> این کلیسا را کاراکلیسا و کالاکلیسا به‌معنای کلیسای کلان و بزرگ نیز یاد کرده‌اند.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> همچنین به‌مناسبت این‌که مزار طاطاووس/تادئوس، از حواریون مسیح، در [[محراب]] این کلیسا قرار گرفته،<ref>[https://www.sid.ir/paper/516945/fa . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.]</ref> این مکان با نام‌های «تادیِ مقدس»، «تادِئی وانک»، «کلیسای طاطاووس»، «وانک تادِئوس مقدس» و «وانک طاطه‌وُس» نیز شناخته می‌شود.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref>
بر اساس برخی گزارش‌ها، قره‌کلیسا نخستین کلیسای جامعۀ مسیحی در جهان است و تاریخ ساخت آن به سدۀ نخست میلادی بر‌می‌گردد.<ref> [https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> دلیل این انتساب، آن است که این کلیسا بر روی آرامگاه طاطاووس/تادئوس مقدس که از حواریون عیسی و از مبشرین دین مسیحیت ‌بوده، ساخته ‌شده است؛ یکی از مورخین ارمنی در سده پنجم میلادی به مزار طاطاووس/تادئوس اشاره کرده است، اما نامی از کلیسا نبرده است. برخی پژوهشگران، نخستین اشاره به قره‌کلیسا را در گزارش‌های تاریخی سده دهم میلادی یافته‌اند.<ref> [https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref>
قره‌کلیسا از دو بخش قدیمی (ساختمان سیاه‌رنگ) و جدید (ساختمان سفید) تشکیل شده است. با توجه به کتیبه‌ای که در کنار محراب بخش قدیمی قره‌کلیسا موجود است، کارشناسان دریافته‌اند که این سازه در قرن ۱۴‌م برپا بوده است؛ اما در همان سده با وقوع زلزلۀ شدیدی در این منطقه، تخریب گسترده‌ای در آن رخ داد و سپس بازسازی شد.<ref> [https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> ساختمان جدید‌‌تر قره‌کلیسا در دوران قاجار و به فرمان عباس‌میرزا ساخته شده است.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref>


==معماری==  
==تاریخچه قره کلیسا==
مجموعۀ قره‌کلیسا، شامل ۳ کلیسای اصلی به نام‌های قره‌کلیسا یا سنت‌تادئوس، سنت‌استپانوس و دزور‌دزور است. معماری این کلیسا به‌گونه‌ای است که شامل مجموعه‌ای از فضا‌‌های جانبی، دو حیاط شرقی و غربی و همچنین ۴۷ اتاق است.<ref> [https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> هر کدام از این اتاق‌ها مربوط به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان آن زمان و همچنین اتاق‌هایی برای نگهبانان و کتابخانۀ کلیسا است. قسمت‌های مختلف کلیسا متشکل از کلیسای اصلی، برج ناقوس، ورودی، حیاط شرقی، حیاط غربی و انبار است. در زیر‌‌زمین، فضا‌های کوچکی برای ناهار‌خوری، آشپز‌خانه، آسیاب، عصار‌خانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا وجود دارد. قسمت شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمت باقی‌مانده از زلزله ۱۳۹۱‌م است و شامل محراب، اتاق‌های جانبی، محوطۀ جلوی محراب و گنبدی کوچک است. <ref> [https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به‌شکل زیبا تزیین شده است. <ref>   [https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.] </ref> در محوطۀ داخلی کلیسا در روی دیوار، محلی برای روشن‌کردن شمع تعبیه‌شده<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> و برجسته‌کاری‌هایی از چهرۀ یاران مسیح، گل بوته، جانداران، داستان‌های شاهنامه و دیگر بن‌مایه‌ها وجود دارد.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> بخش جدیدتر کلیسا با سنگ‌های سفید و حجاری‌های بی‌نظیر، الهام‌گرفته از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان که مهم‌ترین کلیسای ارمنیان است، تزیین شده است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>
[[پرونده:کلیسا۱.jpg|جایگزین=تصویری قدیمی از قره کلیسا|بندانگشتی|تصویری قدیمی از قره کلیسا]]
بر اساس منابع تاریخی، دعوت به آیین مسیحیت در ایران، به دوران [[اشکانیان]] بازمی‌گردد و نخستین پیروان این آیین، عبادت‌گاه‌هایی را در نقاط مختلف [[ایران]] ساختند. برابر گزارش‌های تاریخی ارامنه، در نیمه نخست سده اول میلادی، یکی از حواریون حضرت عیسی به نام تادئوس، به آذربایجان رفت و در پی تبلیغ آیین مسیحیت، در همان‌جا به شهادت رسید.<ref>. رایین، ایرانیان ارمنی، 1349ش، ص76.</ref>
 
بر اساس برخی گزارش‌ها، قره‌کلیسا نخستین کلیسای جامعهٔ مسیحی در جهان است و تاریخ ساخت آن به سدهٔ نخست میلادی برمی‌گردد.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> دلیل این انتساب، آن است که این کلیسا بر روی آرامگاه طاطاووس/تادئوس مقدس که از حواریون عیسی و از مبشرین دین مسیحیت بوده، ساخته شده است؛ یکی از مورخین ارمنی در سده پنجم میلادی به مزار طاطاووس/تادئوس اشاره کرده است، اما نامی از کلیسا نبرده است. برخی پژوهشگران، نخستین اشاره به قره‌کلیسا را در گزارش‌های تاریخی سده دهم میلادی یافته‌اند.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref>
 
قره‌کلیسا از دو بخش قدیمی (ساختمان سیاه‌رنگ) و جدید (ساختمان سفید) تشکیل شده است. با توجه به کتیبه‌ای که در کنار محراب بخش قدیمی قره‌کلیسا موجود است، کارشناسان دریافته‌اند که این سازه در قرن ۱۴م برپا بوده است؛ اما در همان سده با وقوع زلزله شدیدی در این منطقه، تخریب گسترده‌ای در آن رخ داد و سپس بازسازی شد.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> ساختمان جدیدتر قره‌کلیسا در دوران [[قاجاریه|قاجار]] و به فرمان عباس‌میرزا ساخته شده است.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref>
 
==معماری قره کلیسا==
مجموعهٔ قره‌کلیسا، شامل ۳ کلیسای اصلی به نام‌های قره‌کلیسا یا سنت‌تادئوس، سنت‌استپانوس و دزوردزور است. معماری این کلیسا به‌گونه‌ای است که شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی، دو حیاط شرقی و غربی و همچنین ۴۷ اتاق است.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> هر کدام از این اتاق‌ها مربوط به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان آن زمان و همچنین اتاق‌هایی برای نگهبانان و کتابخانهٔ کلیسا است. قسمت‌های مختلف کلیسا متشکل از کلیسای اصلی، برج ناقوس، ورودی، حیاط شرقی، حیاط غربی و انبار است. در زیرزمین، فضاهای کوچکی برای ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا وجود دارد. قسمت شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمت باقی‌مانده از زلزله ۱۳۹۱م است و شامل محراب، اتاق‌های جانبی، محوطهٔ جلوی محراب و گنبدی کوچک است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به‌شکل زیبا تزیین شده است.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> در محوطهٔ داخلی کلیسا در روی دیوار، محلی برای روشن‌کردن شمع تعبیه‌شده<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref> و برجسته‌کاری‌هایی از چهرهٔ یاران مسیح، گل بوته، جانداران، داستان‌های [[شاهنامه]] و دیگر بن‌مایه‌ها وجود دارد.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> بخش جدیدتر کلیسا با سنگ‌های سفید و حجاری‌های بی‌نظیر، الهام‌گرفته از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان که مهم‌ترین کلیسای ارمنیان است، تزیین شده است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>


==حجاری‌های قره‌کلیسا==
==حجاری‌های قره‌کلیسا==
قره‌کلیسا از مهم‌ترین و پر‌نقش‌ترین کلیسا‌‌های ارمنیان است<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> و رویدادها و شخصیت‌های گوناگونی را بازنمایی می‌کند. نقوش حجاری‌شده در این بنای تاریخی را کارشناسان به پنج دسته شامل نقوش انسانی، جانوری، گیاهی، هندسی و اسطوره‌ای تقسیم کرده‌اند. در میان نگاره‌های قره‌کلیسا, نقوش جانوری بیشتر مورد توجه بوده است که هم نشان‌دهندۀ تنوع گونه‌های جانوری در محیط اطراف بوده و هم وجه نمادین حیواناتی مانند شیر، قوچ، گاو و اسب را در دین مسیحیت نشان می‌دهد. این جنبه‌های نمادین، قره‌کلیسا را به یکی از متنوع‌ترین جلوه‌های نماد‌گرایی در تاریخ ادیان تبدیل کرده است.<ref> [https://www.sid.ir/paper/516945/fa . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.]</ref>
[[پرونده:قره کلیسا.jpg|جایگزین=نمونه‌ای از حجاری‌های قره کلیسا|بندانگشتی|نمونه‌ای از حجاری‌های قره کلیسا]]
قره‌کلیسا از مهم‌ترین و پرنقش‌ترین کلیساهای ارمنیان است<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> و رویدادها و شخصیت‌های گوناگونی را بازنمایی می‌کند. نقوش حجاری‌شده در این بنای تاریخی را کارشناسان به پنج دسته شامل نقوش انسانی، جانوری، گیاهی، هندسی و اسطوره‌ای تقسیم کرده‌اند. در میان نگاره‌های قره‌کلیسا، نقوش جانوری بیشتر مورد توجه بوده است که هم نشان‌دهندهٔ تنوع گونه‌های جانوری در محیط اطراف بوده و هم وجه نمادین حیواناتی مانند [[شیر]]، قوچ، گاو و اسب را در [[دین]] مسیحیت نشان می‌دهد. این جنبه‌های نمادین، قره‌کلیسا را به یکی از متنوع‌ترین جلوه‌های نمادگرایی در تاریخ ادیان تبدیل کرده است.<ref>[https://www.sid.ir/paper/516945/fa . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.]</ref>


==رواداری حکومت‌های شیعه با ارامنه==
==رواداری حکومت‌های شیعه با ارامنه==
در سده هفتم قمری، مغول‌ها بارها قره‌کلیسا را تاراج کردند و تعدادی از روحانیون و زائران را کشتند؛<ref> [https://ensani.ir/fa/article/6788/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7 . هویان، «قره‌کلیسا»، 1346ش، ص201.]</ref> اما در دورۀ صفویه که مذهب شیعه در ایران، رسمیت یافت، پیروان ادیان آسمانی و ابراهیمی، از جمله ارمنی‌ها، از آرامش و امنیت بیشتری بهره‌مند شدند. گزارش‌های تاریخی از توجه شاه‌عباس به ارمنی‌ها حکایت می‌کند؛ او به حکمرانان دستور داده بود که از دست‌اندازی به موقوفه‌های کلیساها پرهیز کنند و از آنها مالیات نگیرند. در این دوره، قره‌کلیسا بازسازی و راه دسترسی به آن، هموار شد. شاه‌تهماسب نیز دربارۀ کلیساها و موقوفات آنها از سیاست پدر، پیروی کرد. عباس‌میرزا، ولی‌عهد فتحعلی‌شاه قاجار نیز در سال 1229ق، قره‌کلیسا را بازسازی کرد.<ref> [https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> در سروده‌ای که به خط نستعلیق بر سنگ مرمر سفیدی حک شده و بر سردر قره‌کلیسا نصب شده است، آشکارا رواداری حاکمان شیعه با ارامنه ستایش شده است.<ref>. مشکور، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، 1349ش، ص424.</ref>
در سده هفتم قمری، مغول‌ها بارها قره‌کلیسا را تاراج کردند و تعدادی از روحانیون و زائران را کشتند؛<ref>[https://ensani.ir/fa/article/6788/قره-کلیسا . هویان، «قره‌کلیسا»، 1346ش، ص201.]</ref> اما در دورهٔ [[صفویه]] که مذهب [[شیعه]] در ایران، رسمیت یافت، پیروان ادیان آسمانی و ابراهیمی، از جمله ارمنی‌ها، از آرامش و امنیت بیشتری بهره‌مند شدند. گزارش‌های تاریخی از توجه شاه‌عباس به ارمنی‌ها حکایت می‌کند؛ او به حکمرانان دستور داده بود که از دست‌اندازی به موقوفه‌های کلیساها پرهیز کنند و از آنها مالیات نگیرند. در این دوره، قره‌کلیسا بازسازی و راه دسترسی به آن، هموار شد. شاه‌تهماسب نیز دربارهٔ کلیساها و موقوفات آنها از سیاست پدر، پیروی کرد. عباس‌میرزا، ولی‌عهد فتحعلی‌شاه قاجار نیز در سال ۱۲۲۹ق، قره‌کلیسا را بازسازی کرد.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> در سروده‌ای که به خط نستعلیق بر سنگ مرمر سفیدی حک شده و بر سردر قره‌کلیسا نصب شده است، آشکارا رواداری حاکمان شیعه با ارامنه ستایش شده است.<ref>. مشکور، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، 1349ش، ص424.</ref>


==زیارت تادئوس مقدس==
==زیارت تادئوس مقدس==
امروزه کلیسای کهن و تاریخی تادئوس/طاطائوس، از زیارت‌گاه‌های مهم ارمنی‌ها است که جهان‌گردان و گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به آذربایجان غربی در ایران، جذب می‌کند. در سال 1954م، شورای خلیفه‌گری ارامنه، روز عید تادئوس را روز زیارت و بازدید از قره‌کلیسا تعیین کرد تا خاطرۀ شهادت تادئوس در راه تبلیغ دین الهی را گرامی بدارند.<ref>ا[https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ فشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> از آن زمان، زیارت کلیسای تادئوس، تبدیل به آیینی مذهبی شده است و امروزه با حضور حدود پنج هزار از ارامنه ایران و جهان در قره‌کلیسا برگزار می‌شود. برخی خانواده‌های آشوری و اندکی از مسیحیان کاتولیک نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. در این مراسم که سه روز به‌طول می‌انجامد، غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی نیز برگزار می‌شود؛ آنها غسل تعمید در مکان شهادت حواری حضرت عیسی را موجب خیر و برکت می‌دانند.<ref>[https://www.irna.ir/news/84148352/%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%AF%D8%A6%D9%88%D8%B3-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%AF «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>
[[پرونده:قره کلیسا۱.jpg|جایگزین=آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس|بندانگشتی|آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس]]
امروزه کلیسای کهن و تاریخی تادئوس/طاطائوس، از زیارت‌گاه‌های مهم ارمنی‌ها است که جهان‌گردان و گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به آذربایجان غربی در ایران، جذب می‌کند. در سال ۱۹۵۴م، شورای خلیفه‌گری ارامنه، روز عید تادئوس را روز زیارت و بازدید از قره‌کلیسا تعیین کرد تا خاطرهٔ شهادت تادئوس در راه تبلیغ دین الهی را گرامی بدارند.<ref>ا[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ فشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> از آن زمان، زیارت کلیسای تادئوس، تبدیل به آیینی مذهبی شده است و امروزه با حضور حدود پنج هزار از ارامنه ایران و جهان در قره‌کلیسا برگزار می‌شود. برخی خانواده‌های آشوری و اندکی از مسیحیان کاتولیک نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. در این مراسم که سه روز به‌طول می‌انجامد، غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی نیز برگزار می‌شود؛ آنها غسل تعمید در مکان [[شهادت]] حواری حضرت عیسی را موجب خیر و برکت می‌دانند.<ref>[https://www.irna.ir/news/84148352/آیین-زیارت-کلیسای-تادئوس-مقدس-ثبت-جهانی-شد «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>


==ثبت ملی و جهانی قره‌کلیسا==
==ثبت ملی و جهانی قره‌کلیسا==
قره‌کلیسا در سال ‌۱۳۳۴ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. <ref> [https://www.paymanonline.com/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> این کلیسا به‌دلیل اینکه قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین نمادهای معماری جهان را در خود حفظ ‌کرده است در سال ‌۱۳۸۷ش/۲۰۰۸‌م به‌عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.<ref> [https://www.isna.ir/news/1402011003709/%D9%82%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%88 . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> در سال 1399ش نیز آیین زیارت تادئوس مقدس به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس بشر در یونسکو، ثبت شد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84148352/%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%AF%D8%A6%D9%88%D8%B3-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%AF «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>
قره‌کلیسا در سال ۱۳۳۴ش در [[آثار ملی ایران|فهرست آثار ملی ایران]] ثبت شد.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> این کلیسا به‌دلیل اینکه قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین نمادهای معماری جهان را در خود حفظ کرده است در سال ۱۳۸۷ش/۲۰۰۸م به‌عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.<ref>[https://www.isna.ir/news/1402011003709/قره-کلیسا-نخستین-کلیسای-جامع-جهان-در-ماکو . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.]</ref> در سال ۱۳۹۹ش نیز آیین زیارت تادئوس مقدس به‌عنوان [[میراث فرهنگی ناملموس ایران|میراث فرهنگی ناملموس بشر در یونسکو]]، ثبت شد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84148352/آیین-زیارت-کلیسای-تادئوس-مقدس-ثبت-جهانی-شد «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>
 
==کارکرد فرهنگی قره کلیسا==
#بازنمایی هم‌زیستی ادیان و مذاهب مختلف در ایران؛ قره‌کلیسا از مکان‌های دینی مهم ارمنی‌ها در ایران است که در طول تاریخ، آماج حمله‌های حکومت‌ها و همچنین متأثر از بلایای طبیعی بوده است؛ اما عموماً توسط حکومت‌ها یا وزیران شیعه‌مذهب، بازسازی شده است.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref> از جمله در زمان حکومت هولاکوخان، این کلیسا با تلاش خواجه نصیرالدین طوسی، بازسازی شد.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>
#بازنمایی آزادی دینی و مذهبی پیروان ادیان الهی در ایران؛ ایران کشوری [[مسلمان]] با اکثریت پیروان مذهب [[شیعه]] است، اما پیروان ادیان الهی در این کشور، از آزادی کامل برای برگزاری آیین‌ها و مناسک دینی در اماکن مقدس خود، برخوردار هستند.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>
#بازنمایی استقلال پیروان ادیان الهی در ادارهٔ اماکن مقدس خود در ایران؛
#همسویی کنشگری اجتماعی و سیاسی ارامنه با مصالح کلی جامعه و کشور ایران؛ قره‌کلیسا در برخی زمان‌ها مرکز سامان‌دهی فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی ارامنه بوده است. به‌طور مثال، از سال ۱۹۸۰م تا جنگ جهانی اول، این کلیسا، مرکز مبارزان ارمنی در نبرد بر ضد عثمانی‌ها بوده است.<ref>[https://www.paymanonline.com/قره-کلیسا/ . افشار(سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.]</ref>
#تبادل ارزش‌های انسانی و سنت‌های فرهنگی میان مسیحیان و مسلمانان در کشور ایران، که نشانهٔ فرهنگ صلح‌طلبی ایرانیان در طول تاریخ است. این تعامل اجتماعی میان ادیان مختلف الهی در ایران، سبب انسجام اجتماعیِ اقوام و خرده‌فرهنگ‌های ایرانی شده و آگاهی پیروان سایر ادیان از فرهنگ مسلمانی را افزایش می‌دهد.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>


==کارکرد فرهنگی==
# بازنمایی هم‌زیستی ادیان و مذاهب مختلف در ایران؛ قره‌کلیسا از مکان‌‌های دینی مهم ارمنی‌ها در ایران است که در طول تاریخ، آماج حمله‌های حکومت‌ها و همچنین متأثر از بلایای طبیعی بوده است؛ اما عموما توسط حکومت‌ها یا وزیران شیعه‌مذهب، بازسازی شده است.  از جمله در زمان حکومت هولاکوخان، این کلیسا با تلاش خواجه نصیرالدین طوسی، بازسازی شد. 
# بازنمایی آزادی دینی و مذهبی پیروان ادیان الهی در ایران؛ ایران کشوری مسلمان با اکثریت پیروان مذهب شیعه است، اما پیروان ادیان الهی در این کشور، از آزادی کامل برای برگزاری آیین‌ها و مناسک دینی در اماکن مقدس خود، برخوردار هستند. 
# بازنمایی استقلال پیروان ادیان الهی در ادارۀ اماکن مقدس خود در ایران؛ 
# همسویی کنشگری اجتماعی و سیاسی ارامنه با مصالح کلی جامعه و کشور ایران؛ قره‌کلیسا در برخی زمان‌ها مرکز سامان‌دهی فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی ارامنه بوده است. به‌طور مثال، از سال 1980‌م تا جنگ جهانی اول، این کلیسا، مرکز مبارزان ارمنی در نبرد بر ضد عثمانی‌ها بوده است. 
# تبادل ارزش‌های انسانی و سنت‌های فرهنگی میان مسیحیان و مسلمانان در کشور ایران، که نشانۀ فرهنگ صلح‌طلبی ایرانیان در طول تاریخ است. این تعامل اجتماعی میان ادیان مختلف الهی در ایران، سبب انسجام اجتماعیِ اقوام و خرده‌فرهنگ‌های ایرانی شده و آگاهی پیروان سایر ادیان از فرهنگ مسلمانی را افزایش می‌دهد.
==بازدید از قره‌کلیسا==
==بازدید از قره‌کلیسا==
با توجه به شرایط آب‌و‌هوایی آذربایجان غربی، بهترین زمان بازدید از این مکان تاریخی، در بین ماه‌های اردیبهشت تا مهر است. البته به‌دلیل حضور گستردۀ ارامنه در آیین زیارت تادئوس مقدس، امکان بازدید عمومی از قره‌کلیسا در هفته اول مرداد وجود ندارد.
با توجه به شرایط آب‌وهوایی آذربایجان غربی، بهترین زمان بازدید از این مکان تاریخی، در بین ماه‌های [[اردیبهشت]] تا مهر است. البته به‌دلیل حضور گستردهٔ ارامنه در آیین [[زیارت]] تادئوس مقدس، امکان بازدید عمومی از قره‌کلیسا در هفته اول مرداد وجود ندارد.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>
برای دسترسی به قره‌کلیسا، دو مسیر وجود دارد: مسیر اول از تبریز آغاز شده و با عبور از شهر‌های مرند و قره‌ضیاء‌الدین و پیش‌روی در مسیر شوط – چالدران، به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر دوم از ارومیه آغاز شده و با عبور از شهر‌های سلماس، خوی و چالدران به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر خوی به چالدران، کوهستانی و اندکی خطرناک است.
 
برای دسترسی به قره‌کلیسا، دو مسیر وجود دارد: مسیر اول از [[تبریز (شهر)|تبریز]] آغاز شده و با عبور از شهرهای مرند و قره‌ضیاءالدین و پیش‌روی در مسیر شوط – چالدران، به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر دوم از ارومیه آغاز شده و با عبور از شهرهای سلماس، خوی و چالدران به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر خوی به چالدران، کوهستانی و اندکی خطرناک است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/قره-کلیسا-در-آذربایجان-غربی/ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.]</ref>
 
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}  
{{پانویس}}
 
==منابع==
==منابع==
* «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: 27 آذر 1399ش.
{{آغاز منابع}}
* افشار (سیستانی)، ایرج، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان، تاریخ بازدید: 1 تیر 1402ش.
* «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: ۲۷ آذر ۱۳۹۹ش.
* رایین، اسماعیل، ایرانیان ارمنی، تهران، بی‌نا، 1349ش.
* افشار (سیستانی)، ایرج، «قره‌کلیسا»، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۲ش.
* عسگری‌زاده، المیرا، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1402ش.
* رایین، اسماعیل، ایرانیان ارمنی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۹ش.
* «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1398ش.
* عسگری‌زاده، المیرا، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۲ش.
* گراوند، افراسیاب و رضالو، رضا، «تفسیر شمایل‌نگارانۀ نقوش جانوری در قره‌کلیسا - چالدران»، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، شماره 6، 1397ش.
* «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۸ش.
* مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، انجمن آثار ملی، 1349ش.
* گراوند، افراسیاب و رضالو، رضا، «تفسیر شمایل‌نگارانهٔ نقوش جانوری در قره‌کلیسا - چالدران»، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، شماره ۶، ۱۳۹۷ش.
* هویان، آندرانیک، «قره‌کلیسا»، بررسی‌های تاریخی، شماره 11، دی 1346ش.
* مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
* هویان، آندرانیک، «قره‌کلیسا»، بررسی‌های تاریخی، شماره ۱۱، دی ۱۳۴۶ش.
[[رده: گردشگری]]
{{پایان منابع}}
{{آذربایجان غربی-افقی}}
 
[[رده:آثار ملی ایران]]
[[رده:بناهای دینی استان آذربایجان غربی]]
[[رده:جاذبه‌های گردشگری استان آذربایجان غربی]]
[[رده:کلیساهای باستانی]]
[[رده:میراث تاریخی یونسکو]]

نسخهٔ کنونی تا ۱۴ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۳۶

قره کلیسا
قره کلیسا

قره کلیسا؛ نخستین کلیسای جامع بر مزار یکی از حواریون مسیح در چالدران.

قره کلیسا از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان است. این مکان بر اساس سنتی کهن، هر سال در هفته نخست مرداد، میزبان ارمنی‌های ایران و جهان است. آنها به‌مناسبت شهادت طاطائوس/تادئوس، از حواریون عیسی، آیین زیارت ویژه‌ای را در این کلیسا با امنیت و آرامش، برگزار می‌کنند. قره‌کلیسا در فهرست آثار ملی ایران و نیز در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.

موقعیت جغرافیایی قره کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قره‌کلیسا از کلیساهای تاریخی مسیحیان در استان آذربایجان غربی است.[۱] این کلیسای قدیمی در جنوب شهر ماکو،[۲] و در ۲۰ کیلومتری[۳] چالدران، در کنار روستایی به‌همین نام، قرار دارد.[۴]

نام‌گذاری قره کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

«قره» در زبان ترکی، به‌معنای بزرگ و «قره‌کلیسا» به‌معنی کلیسای بزرگ است.[۵] برخی مورخان سدهٔ هشتم هجری و بعد از آن، به‌مناسبت این‌که بخش شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده، آن را «قراکلیسا» به‌معنای کلیسای سیاه نامیده‌اند.[۶] این کلیسا را کاراکلیسا و کالاکلیسا به‌معنای کلیسای کلان و بزرگ نیز یاد کرده‌اند.[۷] همچنین به‌مناسبت این‌که مزار طاطاووس/تادئوس، از حواریون مسیح، در محراب این کلیسا قرار گرفته،[۸] این مکان با نام‌های «تادیِ مقدس»، «تادِئی وانک»، «کلیسای طاطاووس»، «وانک تادِئوس مقدس» و «وانک طاطه‌وُس» نیز شناخته می‌شود.[۹]

تاریخچه قره کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
تصویری قدیمی از قره کلیسا
تصویری قدیمی از قره کلیسا

بر اساس منابع تاریخی، دعوت به آیین مسیحیت در ایران، به دوران اشکانیان بازمی‌گردد و نخستین پیروان این آیین، عبادت‌گاه‌هایی را در نقاط مختلف ایران ساختند. برابر گزارش‌های تاریخی ارامنه، در نیمه نخست سده اول میلادی، یکی از حواریون حضرت عیسی به نام تادئوس، به آذربایجان رفت و در پی تبلیغ آیین مسیحیت، در همان‌جا به شهادت رسید.[۱۰]

بر اساس برخی گزارش‌ها، قره‌کلیسا نخستین کلیسای جامعهٔ مسیحی در جهان است و تاریخ ساخت آن به سدهٔ نخست میلادی برمی‌گردد.[۱۱] دلیل این انتساب، آن است که این کلیسا بر روی آرامگاه طاطاووس/تادئوس مقدس که از حواریون عیسی و از مبشرین دین مسیحیت بوده، ساخته شده است؛ یکی از مورخین ارمنی در سده پنجم میلادی به مزار طاطاووس/تادئوس اشاره کرده است، اما نامی از کلیسا نبرده است. برخی پژوهشگران، نخستین اشاره به قره‌کلیسا را در گزارش‌های تاریخی سده دهم میلادی یافته‌اند.[۱۲]

قره‌کلیسا از دو بخش قدیمی (ساختمان سیاه‌رنگ) و جدید (ساختمان سفید) تشکیل شده است. با توجه به کتیبه‌ای که در کنار محراب بخش قدیمی قره‌کلیسا موجود است، کارشناسان دریافته‌اند که این سازه در قرن ۱۴م برپا بوده است؛ اما در همان سده با وقوع زلزله شدیدی در این منطقه، تخریب گسترده‌ای در آن رخ داد و سپس بازسازی شد.[۱۳] ساختمان جدیدتر قره‌کلیسا در دوران قاجار و به فرمان عباس‌میرزا ساخته شده است.[۱۴]

معماری قره کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مجموعهٔ قره‌کلیسا، شامل ۳ کلیسای اصلی به نام‌های قره‌کلیسا یا سنت‌تادئوس، سنت‌استپانوس و دزوردزور است. معماری این کلیسا به‌گونه‌ای است که شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی، دو حیاط شرقی و غربی و همچنین ۴۷ اتاق است.[۱۵] هر کدام از این اتاق‌ها مربوط به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان آن زمان و همچنین اتاق‌هایی برای نگهبانان و کتابخانهٔ کلیسا است. قسمت‌های مختلف کلیسا متشکل از کلیسای اصلی، برج ناقوس، ورودی، حیاط شرقی، حیاط غربی و انبار است. در زیرزمین، فضاهای کوچکی برای ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا وجود دارد. قسمت شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمت باقی‌مانده از زلزله ۱۳۹۱م است و شامل محراب، اتاق‌های جانبی، محوطهٔ جلوی محراب و گنبدی کوچک است.[۱۶] سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به‌شکل زیبا تزیین شده است.[۱۷] در محوطهٔ داخلی کلیسا در روی دیوار، محلی برای روشن‌کردن شمع تعبیه‌شده[۱۸] و برجسته‌کاری‌هایی از چهرهٔ یاران مسیح، گل بوته، جانداران، داستان‌های شاهنامه و دیگر بن‌مایه‌ها وجود دارد.[۱۹] بخش جدیدتر کلیسا با سنگ‌های سفید و حجاری‌های بی‌نظیر، الهام‌گرفته از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان که مهم‌ترین کلیسای ارمنیان است، تزیین شده است.[۲۰]

حجاری‌های قره‌کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نمونه‌ای از حجاری‌های قره کلیسا
نمونه‌ای از حجاری‌های قره کلیسا

قره‌کلیسا از مهم‌ترین و پرنقش‌ترین کلیساهای ارمنیان است[۲۱] و رویدادها و شخصیت‌های گوناگونی را بازنمایی می‌کند. نقوش حجاری‌شده در این بنای تاریخی را کارشناسان به پنج دسته شامل نقوش انسانی، جانوری، گیاهی، هندسی و اسطوره‌ای تقسیم کرده‌اند. در میان نگاره‌های قره‌کلیسا، نقوش جانوری بیشتر مورد توجه بوده است که هم نشان‌دهندهٔ تنوع گونه‌های جانوری در محیط اطراف بوده و هم وجه نمادین حیواناتی مانند شیر، قوچ، گاو و اسب را در دین مسیحیت نشان می‌دهد. این جنبه‌های نمادین، قره‌کلیسا را به یکی از متنوع‌ترین جلوه‌های نمادگرایی در تاریخ ادیان تبدیل کرده است.[۲۲]

رواداری حکومت‌های شیعه با ارامنه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در سده هفتم قمری، مغول‌ها بارها قره‌کلیسا را تاراج کردند و تعدادی از روحانیون و زائران را کشتند؛[۲۳] اما در دورهٔ صفویه که مذهب شیعه در ایران، رسمیت یافت، پیروان ادیان آسمانی و ابراهیمی، از جمله ارمنی‌ها، از آرامش و امنیت بیشتری بهره‌مند شدند. گزارش‌های تاریخی از توجه شاه‌عباس به ارمنی‌ها حکایت می‌کند؛ او به حکمرانان دستور داده بود که از دست‌اندازی به موقوفه‌های کلیساها پرهیز کنند و از آنها مالیات نگیرند. در این دوره، قره‌کلیسا بازسازی و راه دسترسی به آن، هموار شد. شاه‌تهماسب نیز دربارهٔ کلیساها و موقوفات آنها از سیاست پدر، پیروی کرد. عباس‌میرزا، ولی‌عهد فتحعلی‌شاه قاجار نیز در سال ۱۲۲۹ق، قره‌کلیسا را بازسازی کرد.[۲۴] در سروده‌ای که به خط نستعلیق بر سنگ مرمر سفیدی حک شده و بر سردر قره‌کلیسا نصب شده است، آشکارا رواداری حاکمان شیعه با ارامنه ستایش شده است.[۲۵]

زیارت تادئوس مقدس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس
آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس

امروزه کلیسای کهن و تاریخی تادئوس/طاطائوس، از زیارت‌گاه‌های مهم ارمنی‌ها است که جهان‌گردان و گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به آذربایجان غربی در ایران، جذب می‌کند. در سال ۱۹۵۴م، شورای خلیفه‌گری ارامنه، روز عید تادئوس را روز زیارت و بازدید از قره‌کلیسا تعیین کرد تا خاطرهٔ شهادت تادئوس در راه تبلیغ دین الهی را گرامی بدارند.[۲۶] از آن زمان، زیارت کلیسای تادئوس، تبدیل به آیینی مذهبی شده است و امروزه با حضور حدود پنج هزار از ارامنه ایران و جهان در قره‌کلیسا برگزار می‌شود. برخی خانواده‌های آشوری و اندکی از مسیحیان کاتولیک نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. در این مراسم که سه روز به‌طول می‌انجامد، غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی نیز برگزار می‌شود؛ آنها غسل تعمید در مکان شهادت حواری حضرت عیسی را موجب خیر و برکت می‌دانند.[۲۷]

ثبت ملی و جهانی قره‌کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قره‌کلیسا در سال ۱۳۳۴ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.[۲۸] این کلیسا به‌دلیل اینکه قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین نمادهای معماری جهان را در خود حفظ کرده است در سال ۱۳۸۷ش/۲۰۰۸م به‌عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.[۲۹] در سال ۱۳۹۹ش نیز آیین زیارت تادئوس مقدس به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس بشر در یونسکو، ثبت شد.[۳۰]

کارکرد فرهنگی قره کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. بازنمایی هم‌زیستی ادیان و مذاهب مختلف در ایران؛ قره‌کلیسا از مکان‌های دینی مهم ارمنی‌ها در ایران است که در طول تاریخ، آماج حمله‌های حکومت‌ها و همچنین متأثر از بلایای طبیعی بوده است؛ اما عموماً توسط حکومت‌ها یا وزیران شیعه‌مذهب، بازسازی شده است.[۳۱] از جمله در زمان حکومت هولاکوخان، این کلیسا با تلاش خواجه نصیرالدین طوسی، بازسازی شد.[۳۲]
  2. بازنمایی آزادی دینی و مذهبی پیروان ادیان الهی در ایران؛ ایران کشوری مسلمان با اکثریت پیروان مذهب شیعه است، اما پیروان ادیان الهی در این کشور، از آزادی کامل برای برگزاری آیین‌ها و مناسک دینی در اماکن مقدس خود، برخوردار هستند.[۳۳]
  3. بازنمایی استقلال پیروان ادیان الهی در ادارهٔ اماکن مقدس خود در ایران؛
  4. همسویی کنشگری اجتماعی و سیاسی ارامنه با مصالح کلی جامعه و کشور ایران؛ قره‌کلیسا در برخی زمان‌ها مرکز سامان‌دهی فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی ارامنه بوده است. به‌طور مثال، از سال ۱۹۸۰م تا جنگ جهانی اول، این کلیسا، مرکز مبارزان ارمنی در نبرد بر ضد عثمانی‌ها بوده است.[۳۴]
  5. تبادل ارزش‌های انسانی و سنت‌های فرهنگی میان مسیحیان و مسلمانان در کشور ایران، که نشانهٔ فرهنگ صلح‌طلبی ایرانیان در طول تاریخ است. این تعامل اجتماعی میان ادیان مختلف الهی در ایران، سبب انسجام اجتماعیِ اقوام و خرده‌فرهنگ‌های ایرانی شده و آگاهی پیروان سایر ادیان از فرهنگ مسلمانی را افزایش می‌دهد.[۳۵]

بازدید از قره‌کلیسا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با توجه به شرایط آب‌وهوایی آذربایجان غربی، بهترین زمان بازدید از این مکان تاریخی، در بین ماه‌های اردیبهشت تا مهر است. البته به‌دلیل حضور گستردهٔ ارامنه در آیین زیارت تادئوس مقدس، امکان بازدید عمومی از قره‌کلیسا در هفته اول مرداد وجود ندارد.[۳۶]

برای دسترسی به قره‌کلیسا، دو مسیر وجود دارد: مسیر اول از تبریز آغاز شده و با عبور از شهرهای مرند و قره‌ضیاءالدین و پیش‌روی در مسیر شوط – چالدران، به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر دوم از ارومیه آغاز شده و با عبور از شهرهای سلماس، خوی و چالدران به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر خوی به چالدران، کوهستانی و اندکی خطرناک است.[۳۷]

پانویس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  2. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  3. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  4. ↑ . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.
  5. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  6. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  7. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  8. ↑ . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.
  9. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  10. ↑ . رایین، ایرانیان ارمنی، 1349ش، ص76.
  11. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  12. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  13. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  14. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  15. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  16. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  17. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  18. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  19. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  20. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  21. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  22. ↑ . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.
  23. ↑ . هویان، «قره‌کلیسا»، 1346ش، ص201.
  24. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  25. ↑ . مشکور، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، 1349ش، ص424.
  26. ↑ افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  27. ↑ «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  28. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  29. ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
  30. ↑ «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  31. ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  32. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  33. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  34. ↑ . افشار(سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
  35. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  36. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
  37. ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: ۲۷ آذر ۱۳۹۹ش.
  • افشار (سیستانی)، ایرج، «قره‌کلیسا»، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۲ش.
  • رایین، اسماعیل، ایرانیان ارمنی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۹ش.
  • عسگری‌زاده، المیرا، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۲ش.
  • «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۸ش.
  • گراوند، افراسیاب و رضالو، رضا، «تفسیر شمایل‌نگارانهٔ نقوش جانوری در قره‌کلیسا - چالدران»، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، شماره ۶، ۱۳۹۷ش.
  • مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
  • هویان، آندرانیک، «قره‌کلیسا»، بررسی‌های تاریخی، شماره ۱۱، دی ۱۳۴۶ش.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:قره_کلیسا&oldid=42650»